در رساله «التوطئه» فلسفه به چهار علم تقسيم شده است: - اندیشه سیاسی فارابی نسخه متنی

فارابى در «احصاء العلوم»، كه برخى آن را «دايرة المعارف علوم» ناميده‏اند همين تقسيم را مطرح كرده است. پس از بيان علم زبان و علم منطق، علوم را به دو بخش تقسيم مي‏كند. بخش علوم نظرى، كه شامل علوم رياضى، علم طبيعى و علم الهى است و بخش علوم عملى كه فصل پنجم را بدان اختصاص داده است، شامل علم مدنى، علم فقه و علم كلام است و در برخى از رسائل فارابى، فلسفه و حكمت عملى، به سه بخش اخلاق، تدبيرمدن و تدبير منزل تقسيم شده است.1

در رساله «التوطئه» فلسفه به چهار علم تقسيم شده است:

1. علوم تعاليم، كه خود شامل علم عدد، علم هندسه، علم نجوم و علم موسيقى است.

2. علم الهى، كه در مورد آن چه نه جسم است نه داخل در جسم، مطالعه مي‏كند.

3. علم طبيعى، كه در مورد اجسام و آن چه در اجسام است و خارج از اراده انسان است، بحث مي‏كند.

4. علم مدنى، كه در مورد سعادت انسان و افعالى كه در جامعه اعمال مي‏شود، بحث مي‏كند. اين علم به «فلسفه انساني» و «فلسفه عملي» نيز موسوم است.2

فارابى در كتاب «الملّة» تصريح مي‏كند كه «العلم المدنى الذى هو جزء من الفلسفه»3؛ يعنى علم مدنى جزء فلسفه است. براى روشن شدن مفهوم اصطلاحاتى همانند: فلسفه سياسى، فلسفه مدنى، فلسفه عملى، فلسفه انسانى، علم انسانى، علم مدنى و علم سياست و جايگاه هر كدام و رابطه متقابل آن‏ها، لازم است به‏طور اختصار، آن‏ها را از ديدگاه فارابى، تعريف و شناسايى كنيم.

1. فلسفه عملي

اين اصطلاح، كه از آن به حكمت عملى هم تعبير شده است، آن بخش از

1. ماينبغى ان يقدم قبل تعلم الفلسفه، پيشين، ص 60.

2. التوطئه، پيشين، ص 58 ـ 59.

3. الملّة، پيشين، ص 59.