اندیشه سیاسی فارابی نسخه متنی

ج) برخوردارى از تجربه: در كتاب «الملّة» يكى از شؤون اقتدار و رهبرى جامعه، برخوردارى از قوه «تعقل» بيان شده است. همين قوه را در «فصول المدني» به «تعقل مدني» تعبير كرده است و در تعريف آن مي‏گويد: «جودة الروية فى ابلغ ما تدبر به المدن»؛1 يعنى تعقل مدنى عبارت است از انديشه درست در مورد بهترين مكانيزمى كه مدينه را با آن مي‏شود اداره كرد. او معتقد است كه اين قوه تعقل مدنى صرفا با آگاهى و قدرت بر اجرا به دست نمي‏آيد: «ليست تحصل بمعرفة كلّيات الصناعة و استيفائها كلها لكن بطول التجربه فى الاشخاص»؛2 يعنى تعقل مدنى از راه تجربه و مزاوله در مواردى جزئى به دست مي‏آيد.

او سپس به مواردى از تجربه اشاره مي‏كند و مي‏فرمايد: تنظيم و تقدير امور جامعه از نظر «كمّيت» و «كيفيت» و «اقتضائات زمان» و ديگر موارد، بيش‏تر از طريق تجربه امكان پذير است. لذا در مديريت سياسى جامعه، متناسب با آن جامعه و حوزه عمل، بايد از تجربه و تعقل مدنى برخوردار بود. در «احصاء العلوم» مي‏فرمايد: «مهنة ملكيه» و فن مملكت‏دارى از دو قوه تشكيل شده است: يكى معرفت بر قوانين كلى در صناعت مدنى و ديگر، قوه‏اى كه انسان مدنى و مجرى سياست، با طول تجربه در رفتارهاى مدنى و ممارست و به كارگيرى افعال در اخلاق و اشخاص، در جوامع جزئى به صورت تجربه و مشاهده طولانى به دست مي‏آورد و به او قدرت تقدير و برنامه‏ريزى مي‏دهد: «يمكنّها ان تقدّر الافعال بحسب عارض عارض و حال حال و مدينة مدينة، فى وقت وقت»؛3 يعنى او را متمكن مي‏كند تا بتواند امور را برحسب عوارض، حالات، جوامع مختلف، بر طبق مقتضيات زمان، كارگزارى كند.

1. فصول منتزعه، پيشين، ص 57.

2. الملّة، پيشين، ص 59.

3. احصاء العلوم، پيشين، ص 66 ـ 67.