اندیشه سیاسی فارابی نسخه متنی

انسانى صور معقول را به واسطه صور محسوس ادراك مي‏كند؛ زيرا معقول بودن آن صور، از محسوس بودن آن بهره مي‏گيرد. لذا بايد معقول بودن اين صور، مطابق با محسوس آن‏ها باشد و الا معقول آن صور، حسى نخواهد بود.1

البته ناگفته نماند كه تجربه گرايى فارابى و توجه او به جايگاه حس در معرفت، به معناى بى توجهى او به افكار فطرى و اشراقى و عقلى نيست؛ زيرا در منظومه فكرى او هر امرى در جاى خود اهميت دارد. او درباره معرفت حسى و عقلى تصريح مي‏كند كه «محسوس از آن حيث كه محسوس است، شأنيت تعقل ندارد؛ همان‏طورى كه معقول از حيث معقوليتش شأنيت حس كردن را ندارد.»2 بنابراين، او بين اين دو نوع معرفت تمايز قائل مي‏شود؛ همان‏طورى كه در عرفان واشراق بر اين باور است كه همه مظاهر حسى و مادى، حجاب معرفتند كه اگر آدمى مجرد از آن‏ها شد، خود را در ملكوت مي‏بيند و به اسرارى معرفت پيدا مي‏كند كه دست هيچ محسوسى بدان نمي‏رسد: «فترى ما لا عين رأت ولا اذن سمعت ولا خطر على قلب بشر»3 و در آن‏جا چيزهايى را مشاهده مي‏كند كه هيچ چشمى نديده و هيچ گوشى نشنيده و بر قلب هيچ انسانى خطور نكرده است.

لذا خاستگاه معرفت، تنها حس نيست و تعقل اگر چه ازمجارى حسى هم بهره مي‏گيرد، اما منحصر در آن نيست. انسان از برخى معارف بديهى و ضرورى از بدو تولدش برخوردار است كه آن‏ها را از طريق حس به دست نياورده است. بنابراين، بر خلاف فلسفه عصر كلاسيك ـ كه در آن دوره، سوفسطاييان، حقيقت را غير قابل دست‏يابى مي‏دانستند و قائل به نسبيت معرفت بودند و افلاطون به معرفت تذكرى معتقد شد و ارسطو به معرفت تجربى عقلى كه از راه محسوس به معقول از طريق تجربه مي‏رسيد، معتقد شد ـ فارابى يك مكتب تلفيقى به وجود آورد كه در عين پذيرش ديدگاه ارسطويى و اعتقاد به معرفت حسى و عقلى،

1. تعليقات، پيشين، ص 38.

2. فارابى، ابونصر، فصوص الحكم، تحقيق محمد امين الخانجى، مصر: مطبعة السعاده، 1966م، ص 159.

3. همان، ص 143.