اندیشه سیاسی فارابی نسخه متنی

است كه نمي‏توانند معانى مجرد را ادراك كنند، بلكه از طريق مقارنت آن‏ها با مواد و احوال كمّى و كيفى و زمانى و مكانى، قابل درك مي‏باشند.

هم چنين مفاهيم و معانى محسوسات را بعد از زوال اشيا از منظر ابزار حسى نمي‏توانند در خود حفظ كنند؛ چون معانى، مقترن با مواد خود هستند و در صورت نبودن مواد، معانى نيز براى حواس مفهوم نخواهند بود و بر اين اساس است كه حس نمي‏تواند شخص زيد را از آن جهت كه صرفاً انسان است، درك كند، بلكه انسانى را درك مي‏كند كه داراى حالات كمّى و كيفى و ويژگي‏هاى خاصى است.1

با اين ديد، فارابى علوم را به دو قسم «سهل الموضوع» و «صعب الموضوع» تقسيم مي‏كند و معتقد است: علومى كه موضوعات آن‏ها مجرد از موادشان به سهولت به ذهن خطور مي‏كند، مانند علم هندسه و عدد، سهل الموضوع هستند و علومى كه موضوعات آن‏ها مجرد از موادشان نيستند، بلكه همواره در مواد و مقارن با مواد هستند و معرفت به آن‏ها با مواد و اغراض آن‏ها ميسر است و مفاهيم آن‏ها به صورت كلى در ذهن تصور نمي‏شود، نظير علم طبيعى و علم مدنى، كه مفاهيم آن‏ها در موادشان است كه با زوال مواد، معرفت كلى بدان‏ها دشوار است.2 فارابى بحث‏هاى گسترده‏اى در آثار متعدد، درباره حواس ظاهرى دارد كه ما به همين مقدار بسنده مي‏كنيم. برخى از محققان كه به نظر مي‏رسد تتبع كافى در اين باره، در آثار فارابى ندارند، او را متهم كرده‏اند كه تسلط كافى بر مباحث مربوط به حواس نداشته است و به اين دليل، به صورت تفصيلى بحث نكرده است.3

ب) حواس باطنى: در مقابل حواس ظاهرى، كه صور محسوسات و معانى جزئى را از خارج ادراك مي‏كند، حواس باطنى قرار دارد كه كار آن، حفظ و

1. همان، ص 153.

2. جدل، پيشين، ص 29 ـ 34.

3. الانسان فى فلسفة الفارابى، پيشين، ص 122.