آزادى در حكومت اسلامى از منظر شهيد مطهرى

بهرام اخوان كاظمى

مقدمه

آزادى همواره يكى از آرمانهاى اساسى انقلاب اسلامى بوده و هست . گفتمان راسخ مردم‏سالارى دينى; چه در حوزه نظرى و چه در حوزه عملى، حاكى از اعتقاد بنيادين اين انقلاب و رهبران و نظريه‏پردازان آن به پيوند عميق «دين‏» و «آزادى‏» در جمهورى اسلامى است . در اصل يكى از پايه‏هاى مشروعيت‏حكومت اسلامى; چه در مرحله پيدايش و چه در مرحله بقا و ثبات، تامين و تثبيت آزادى براى كليه شهروندان است .

امام خمينى‏قدس سره به عنوان معمار اصلى اين حكومت، از كسانى بودند كه در آموزه‏ها و سيره نظرى و عملى خود، بيشترين تاكيد را بر ضرورت تمهيد آزادى و تاسيس نظامى متكى به آراى آزاد مردم و نافى خودكامگى و خشونت و زور داشتند . (1) بيانات و آثار امام‏قدس سره و شاگردان ايشان، همچون استاد شهيد مطهرى، مملو از شرح و تبيين و اصرار بر تحقق اين مفهوم آرمانى در چارچوب شريعت اسلام است . امروزه و با گذشت‏يك ربع قرن از انقلاب اسلامى، مقوله آزادى همچنان از مهمترين موضوعات مورد تامل انديشمندان و فعالان سياسى است و همچنان اين نياز احساس مى‏شود كه در باره اين حوزه مهم و موضوعاتى با اهميت، همچون تلازم يا تنافى دين و يا حكومت دينى با آزادى، بحث‏هاى فراوان صورت گيرد . در انجام اين گونه مباحث، جاى خالى انديشمند سترگى همانند علامه مطهرى به خوبى احساس مى‏شود ولى از آنجا كه ايشان حداقل دو يا سه دهه از زمان خود جلوتر بودند، تنوير و تشريح ديدگاههاى وى، بى‏هيچ ترديدى، هنوز راهگشاى بسيارى از ابهامات و معضلات فكرى جامعه; همانند موضوع تا حدى ابهام‏آميز «آزادى‏» است .

شهيد مطهرى از جمله متفكرانى است كه به مباحث‏سياسى توجه خاص داشت . هر چند فرصت آن را نيافت كه به تفصيل در باب سياست‏سخن بگويد، اما در لابلاى آثار خود - به ويژه بعد از انقلاب اسلامى - مطالبى را مطرح كرده كه زوايايى از انديشه سياسى او را آشكار مى‏سازد . در عين حال بسيارى از مباحثى كه استاد، حتى بدون اشاره به موضوع حكومت اسلامى ارائه كرده‏اند، داراى اين قابليت هست كه با تشريح و تدوين افزونتر در مسائل نظرى و عملى حكومت اسلامى به كار گرفته شود .

اين نوشتار، افزون بر مقدمه و نتيجه‏گيرى و يك بخش پيشينه پژوهش، داراى هشت گفتار تفصيلى است و نگارنده تلاش كرده است تا در راستاى تبيين موضوع و تحليل محتواى مفهوم آزادى و كاربرد آن در آثار استاد مطهرى، جايگاه اصل آزادى را در حكومت اسلامى تشريح كند و در اين قالب به برخى پرسش‏ها مانند موارد زير پاسخ گويد:

- تعريف آزادى، مبانى و انواع آن كدام است؟

- اسلام و حكومت اسلامى چه تعاملى با آزادى دارد؟ آيا ميان دين و اسلاميت‏با آزادى و جمهوريت تعارض هست؟ حكومت اسلامى چه ديدى نسبت‏به آزاديهاى رايج در ليبرال دموكراسى دارد؟

- چه تعاملى ميان آزاديهاى اجتماعى با آزاديهاى معنوى وجود دارد؟

- رابطه ارزش‏هايى مانند تقوا، عدالت و مساوات با آزادى چگونه است؟

پيشينه پژوهش

خوشبختانه در زمينه افكار استاد شهيد، پژوهشهاى متعددى صورت گرفته و حتى نرم‏افزارهاى متعددى در زمينه تدوين و شرح آثار ايشان تهيه شده است . (2) در عين حال، انديشه‏هاى سياسى (3) و انديشه‏هاى اجتماعى (4) استاد، علاوه بر تبيين آراى فلسفى، كلامى، فقهى و ... وى در كتب و تاليفات متعددى به بحث كشيده شده است . تحليل مفهوم آزادى نيز در انديشه استاد، هم در ابعاد كلى و فلسفى (5) و هم در عرصه سياسى (6) مورد بررسى موشكافانه قرار گرفته است اما به نظر مى‏رسد كه موضوع اين نوشتار به صورت صرف و منفك، تاكنون مورد پژوهش واقع نشده است . (7)

گفتار اول تحليل محتواى واژه آزادى و اهميت آن در انديشه مطهرى

استاد نسبت‏به موضوع آزادى حساسيتى فوق‏العاده داشته و در بسيارى از آثار خود به اين مفهوم اشاره كرده‏اند . ايشان در بيش از 32 اثر خود از ميان 89 اثر، به واژه آزادى، انواع و مشتقات آن، حدود 144 بار پرداخته‏اند . پنج كتاب: پيرامون جمهورى اسلامى، گفتارهاى معنوى، پيرامون انقلاب اسلامى، انسان كامل، و جهاد با ترتيب پرداخت، 27، 25، 20، 9 و 8 بار به مفهوم مزبور و مشتقات آن در اين زمينه، در رتبه‏هاى اول تا پنجم قرار گرفته‏اند . (8)

به زعم مطهرى، آزادى يكى از بزرگترين و عالى‏ترين ارزش‏هاى انسانى است و به تعبير ديگر جزو معنويات انسان است كه مافوق حيوانيت اوست . (9) به همين خاطر است كه اسلام آزادى را به عنوان يك ارزش از ارزش‏هاى بشر برشمرده است، اما نه ارزش منحصر به فرد و نه آزادى با آن تفسيرها و تعبيرهاى ساختگى، بلكه آزادى به معناى واقعى . (10) استاد از آزادى به عنوان يكى از مقدس‏ترين استعدادهايى كه در بشر هست و آدمى به شدت به آن نيازمند است، ياد مى‏كند (11) و آن را معيار انسانيت‏به شمار مى‏آورد . از اين ديدگاه، انسان آن اندازه انسان است كه هيچ جبرى را تحمل نكند و محكوم و اسير هيچ قدرتى نباشد بلكه همه چيز را خودش آزادانه انتخاب كند . (12)

مطهرى، آزادى را رمز بقاى اسلام مى‏داند (13) و بر اين باور است كه از صفحات تاريخ درخشان اسلام، دادن آزادى عقيده حتى به ملل كشورهاى فتح شده است . او تساهل و تسامح اسلام را عامل پيدايش و گسترش تمدن اسلامى به حساب مى‏آورد . (14) از نظر ايشان بزرگترين تعبير از قائل بودن رسالت و آزادى و اختيار از سوى خداوند براى انسان همين است كه او را در قرآن (15) خليفه و جانشين حق و مكمل وجود هستى مى‏داند . خداى متعال طبق اين آيه، قسمتى از خلاقيت‏خود را به عهده انسان مى‏گذارد و او را مظهر فعاليت و خلاقيت مى‏سازد . (16) مطهرى بر وجود گوهر آزادى در فرهنگ خودى و بى‏نيازى از دراز كردن دست طلب در اين زمينه به سوى بيگانگان پافشارى مى‏كند . (17)

در كليت آثار استاد، هدف اساسى انبيا و انزال رسل، آزادسازى و رهايى بشر از اسارت‏ها و بندگى بوده و آزادى معنوى مقدم بر ساير آزاديها است و اعتقاد و ايمان آزادانه به خداوند و اسلام، سرلوحه دعوت نبوى بوده است . به همين خاطر است كه اسلام اجازه تقليد در اصول دين را نمى‏دهد و كسب آن را مبتنى بر تحقيقى آزادانه مى‏داند . (18) مطهرى انديشمندى خوشبين به حركت تاريخ و جوامع انسانى به سوى آزادى و جامعه توحيدى و رهايى از رقيت و جبرهاى مختلف است . (19)

گفتار دوم تعريف آزادى، انواع و مبانى آن

استاد در اصلى‏ترين تعريف، مانند بسيارى از متفكران، آزادى را همان «عدم مانع‏» معنا مى‏كند:

«آزادى لزوم عدم ايجاد مانع است (20) ... به اين معنا است كه عمل او از خواست و رضايت كامل و تصويب قوه تميز او سرچشمه مى‏گيرد و هيچ عاملى او را بر خلاف ميل و رغبت و رضا و تشخيص او، وادار نمى‏كند .» (21)

مطهرى آزادى را به دو گونه اساسى تقسيم مى‏كند:

الف - آزادى حيوانى; كه همان آزادى شهوات، هوى و هوسها و به عبارتى آزادى قوه غضبيه و قوه شهويه است .

ب - آزادى انسانى; كه واقعيتى مقدس است و منظور استعدادهاى برتر و بالاتر از استعدادهاى حيوانى انسان است كه

يا از مقوله عواطف و گرايش‏ها و تمايلات عالى انسانى است و يا از مقوله ادراكها و دريافت‏ها و انديشه‏ها است كه منشا آزاديهاى متعالى هستند . (22)

از سويى استاد با عنايت‏به اينكه موانع را به امورى اطلاق مى‏كنند كه قواى ظاهرى يا باطنى فاعل انسانى را محدود مى‏سازند (23) آزادى را بر حسب اين رادع و مانع‏ها به سه جبهه تقسيم مى‏كند: آزادى از محكوميت طبيعت، آزادى از محكوميت انسانهاى ديگر و آزادى از محكوميت انگيزه‏هاى درونى خود . (24)

دو تقسيم‏بندى عمده ديگر از آزادى; يعنى آزادى اجتماعى و آزادى معنوى نيز در آثار استاد چشمگير و تعاريف آنها به شرح زير است:

الف - آزادى اجتماعى; يعنى بشر در اجتماع، از ناحيه ساير افراد اجتماع آزادى داشته باشد، ديگران مانعى در راه رشد و تكامل او نباشند، او را محبوس نكنند، به حالت‏يك زندانى در نياورند كه جلوى فعاليتش گرفته شود . ديگران او را استثمار و استعباد نكنند; يعنى قواى فكرى و جسمى او را در جهت منافع خودشان به كار نگيرند . (25)

استاد بسيارى از آزاديهاى سياسى و اجتماعى; مانند آزادى تفكر و آزادى بيان را در آزاديهاى اجتماعى جاى داده است .

ب - آزادى معنوى; به معناى آزادى باطنى و روحى انسان است و اينكه انسان بنده حرص، شهوت، خشم و افزون‏طلبى نباشد، اين آزادى جز از طريق نبوت، انبيا، دين، ايمان و كتابهاى آسمانى قابل تامين نمى‏باشد . از سويى، آزادى اجتماعى، بدون آزادى معنوى ميسر و عملى نيست . (26)

استاد در ذيل بحث آزاديهاى اجتماعى، بين آزادى تفكر و آزادى عقيده تمايز قائل شده و با محترم شدن آزادى تفكر، رعايت مطلق احترام به هر گونه عقيده و آزاد دانستن آنها را ناصحيح و غير موجه مى‏شمارد و آزادى عقايد باطل را «اغراء به جهل‏» به حساب مى‏آورد . (27)

در نهايت، با توجه به الگوى نظرى خاصى كه مؤلفه‏هاى آزادى را سه مؤلفه فاعل (عامل)، مانع (رادع) و هدف (غايت) مى‏داند، مى‏توان اقسام آزادى را در آرا و انديشه‏هاى مطهرى تبيين كرد . بر اين اساس، «فرد» عنصر اول، و «طبيعت، سنت‏ها و قوانين موجود در جامعه، انسانهاى ديگر، هواهاى نفسانى و دين و اعتقادات‏» عنصر دوم و «سعادت، تكامل و تكليف‏» عنصر سوم مفهوم آزادى محسوب مى‏شوند كه بر اساس رابطه فرد با هر يك از موانع مذكور (عنصر دوم)، قسم خاصى از آزادى شكل مى‏گيرد كه به ترتيب عبارتند از: آزادى انسان از محكوميت انسان‏هاى ديگر يا آزادى اجتماعى - سياسى، آزادى انسان از هواهاى نفسانى خود يا آزادى معنوى و آزادى عقيده و تفكر .

از سوى ديگر در باره مبانى آزادى بايد اذعان داشت كه اصول «اختيار» ، «فطرت‏» و «عقل، اراده و تكامل انسان‏» از جمله مهم‏ترين مبانى نظرى است كه مطهرى بر اساس آن‏ها، اصل «آزادى‏» را به رسميت مى‏شناسد . از اين‏رو، فهم مفهوم آزادى و محدوديت‏هاى آن، بدون توجه به اين مبانى، امكان‏پذير نيست . (28)

گفتار سوم تعامل دين و اسلاميت‏با آزادى و جمهوريت و نفى حكومت مطلقه افراد

به باور مطهرى، اينكه در غرب گروهى اعتقاد به خدا و دين را مساوى با عدم دخالت مردم در سياست دانسته‏اند و براى توده‏هاى مردم در برابر حاكمان، حقى قائل نشده‏اند، از عمده‏ترين عوامل گرايش به ماديگرى در غرب است . اعتقاد به تنافى دين و آزادى و منافات جمهوريت‏با اسلاميت نيز از شبهات قوى است كه در عصر استاد شهيد نيز رايج‏بوده و ايشان بشدت اين شبهه را رد نموده‏اند و ريشه آن را در غرب دانسته‏اند . به باور ايشان، عده‏اى در غرب به عنوان دفاع از دين، اين نغمه شوم را به راه انداختند كه مردم در مقابل حاكمان مسؤول‏اند، اما حكمران در مقابل مردم مسؤول نيست‏بلكه فقط در برابر خدا مسؤول است; يعنى مردم حق ندارند كه حكمران را بازخواست كنند يا از او بخواهند كه چه كارهايى را انجام دهد . به بيان ديگر، مردم حقى بر حاكمان ندارند، اما حاكمان حقوقى دارند كه مردم بايد آن را ادا كنند . مطهرى معتقد است كه اين نوع نگرش به دين و حقوق اساسى مردم، موجب شد تا در جهان غرب، نوعى ملازمه ميان اعتقاد به خدا و تسليم در برابر حاكمان و سلب حقوق سياسى مردم پيش آيد . نقطه مقابل، اين طرز تفكر بود كه ميان بى‏خدايى و حق حاكميت ملى تلازم وجود دارد، (29) به تعبير وى:

«از نظر فلسفه اجتماعى اسلامى، نه تنها نتيجه اعتقاد به خدا پذيرش حكومت مطلقه افراد نيست و حاكم در مقابل مردم مسؤوليت دارد، بلكه از نظر اين فلسفه، تنها اعتقاد به خداست كه حاكم را در مقابل اجتماع مسؤول مى‏سازد و افراد را ذى‏حق مى‏كند و استيفاى حقوق را يك وظيفه لازم شرعى معرفى مى‏كند ... از نظر اسلام، مفاهيم دينى هميشه مساوى آزادى بوده است . » (30)

به باور استاد، اسلامى بودن جمهورى اسلامى به هيچ وجه با حاكميت ملى و يا به طور كلى با دموكراسى و مردم‏سالارى منافات ندارد و هيچ گاه اصول دموكراسى ايجاب نمى‏كند كه بر يك جامعه دين و مكتبى حاكم نباشد; از سويى منشا اشتباه آنانكه اسلامى بودن جمهورى را منافى با روح دموكراسى مى‏دانند، ناشى از اين است كه دموكراسى مورد قبول آنان هنوز همان دموكراسى قرن هيجدهم است كه در آن حقوق انسان در مسائل مربوط به معيشت و خوراك و مسكن و پوشاك و آزادى در انتخاب راه معيشت مادى خلاصه مى‏شود . اما اينكه مكتب و عقيده و وابستگى به يك ايمان هم جزو حقوق انسانى است و اينكه اوج انسانيت در وارستگى از غريزه و از تبعيت از محيطهاى طبيعى و اجتماعى ما و در وابستگى به عقيده و آرمان است، بكلى به فراموشى سپرده شده است . (31)

مطهرى معتقد است اسلاميت نظام جمهورى اسلامى تحميلى نيست‏بلكه به خواست و شعار خود مردم محقق شده است . (32) از سوى ديگر جمهورى اسلامى به معناى «جمهورى به اصطلاح آخوندى‏» كه تنها طبقه روحانيون عهده‏دار مشاغل و پستها باشند نيست . او با نفى هر گونه حكومت طبقاتى و نافى آزادى، جمهورى اسلامى را به معناى جامعه‏اى بر اساس جهان‏بينى توحيدى مى‏شناساند كه وظيفه دارد انسانها را به يگانگى اخلاقى و اجتماعى برساند و آيه 63 سوره آل‏عمران (33) بهترين گواه تاييد اين وظيفه حكومت اسلامى است . (34)

استاد در پاسخ به پرسشى كه چرا جمهورى اسلامى، جمهورى دموكراتيك اسلامى ناميده نشده است؟ پاسخ مى‏دهد كه چون اسلام كامل‏تر از دموكراسى بوده و دموكراسى با رفع نواقصش، در بطن اسلام هست و از سويى، اساسا مفهوم آزادى در فلسفه غرب و اسلام، با هم تفاوت عمده و بنيادين دارند و نمى‏توانيم در تاسيس نظامى اسلامى و مبتنى بر بنيادهاى اسلامى، اين ريزه‏كاريها و ظرافت‏ها را ناديده بگيريم . (35)

گفتار چهارم نقد و نفى شديد آزادى در نظام ليبرال دموكراسى

استاد شهيد مطهرى در بخشهاى متعددى از آثار خود، نوع نگرش به مفهوم آزادى را در مكاتب شرقى مانند ماركسيسم (36) و مكاتب غربى مانند اگزيستانسياليسم (37) و ليبرال دموكراسى را به نقد كشيده است; مثلا در ماركسيسم، تكيه بر جبرگرايى و دترمينيسم اجتماعى و تاريخى در تحديد آزاديهاى انسانى را رد مى‏كند و از سوى ديگر، انسان‏مدارى و وجودگرايى مكتب اگزيستانسياليسم را مورد رفض قرار مى‏دهد . اما عمده حملات ايشان در اين زمينه، به ليبرال دموكراسى است . مطهرى در تبيين علل انقلاب اسلامى و ظهور بيدارى اسلامى معتقد است ملل مسلمان از جمله مردم ايران با سرخوردگى از ليبراليسم غربى و نااميدى از سوسياليسم شرقى و ياس از معيارها و مكتبهاى شرقى و غربى به جستجوى هويت واقعى و اصيل خود و بازگشت‏به كرامت ذاتى خويش برخاسته‏اند . (38) استاد شهيد، اصالت فرد در دموكراسى و اصالت جمع در سوسياليسم را رد كرده و موضع ميانه را جهت راهكار به حكومت اسلامى پيشنهاد مى‏دهد . (39)

از نظر وى، آزادى اميال و حيوانيت، مبناى دموكراسى غربى است و تكيه صرف اين نظام بر خواست اكثريت، به عنوان ملاك مشروعيت‏بخشى به كليه خواسته‏ها و اميال مردم، در حقيقت ابزارى براى قانونى كردن اميال حيوانى رها شده، مانند همجنس‏بازى (40) است كه به حكم احترام به دموكراسى و نظر اكثريت، قانونى مى‏شود; زيرا اينها معتقدند كه صراط مستقيمى وجود ندارد بلكه راه همان است كه خود انسان آنگونه كه مى‏خواهد مى‏رود و اين مانند نظريه معروف ملانصرالدين است كه روزى سوار قاطر بود، پرسيدند كجا مى‏روى؟ گفت: هر جا كه ميل قاطر باشد . لذا جامعه دارنده معيارهاى دموكراسى غربى به آنجايى مى‏رود كه ميلها و خواستهاى اكثريت [اعم از معقول و غير معقول] ايجاب مى‏كند . اما در نقطه مقابل اين نوع دموكراسى و آزادى، دموكراسى اسلامى قرار دارد كه بر اساس آزادى واقعى انسان نباشد و در پى دربند كردن حيوانيت و شهوات و اداره و تدبير و تسلط و نه كشتن آنها در مسير تكامل بشر و پرورش استعدادهاى عاليه او است و به دنبال كنترل اميال و تمايلات آنها در مسير تعالى و ترقى معنوى و مادى است . (41)

شايان ذكر است ليبراليسم يا فلسفه آزاديخواهى، به آزادى فكر و آزادى عمل فرد تا مرز آزادى ديگران و همچنين طرفدارى از اصالت فرد معتقد است . به باور اين نحله; انسانها خردمندند، خرد ضامن آزادى فردى است و آزادى ضامن زندگى خردآميز . سلب آزادى نفى خردمندى و نفى خردمندى نفى آزادى است . لذا آزادى فردى ضامن مصالح عقلايى بشر است و بايد از ابتكار و آزادى فردى و خصوصى پاسدارى كرد . اما اين آزادى و آزاديخواهى چه در ليبراليسم و چه در دموكراسى و نظام ادغامى از آن دو، دچار افراط فراوانى گشته است . شهيد مطهرى افراط در آزادى عقيده در اروپا را محصول عصر تفتيش عقايد در اين قاره مى‏داند . (42)

مى‏توان از مجموعه مباحث استاد در نقد «آزادى از منظر ليبرال دموكراسى‏» اينگونه نتيجه گرفت كه از نظر وى، دموكراسى در بهترين شكل و كارآمدترين صورت، تنها تامين‏كننده مصالح مادى مردم است، در حالى كه حكومت اسلامى علاوه بر اين، با تمهيد آزادى مقيد به حدود شريعت‏براى شهروندان، وظيفه اصلى خود را انسان‏سازى و بازسازى و ارتقاى امور معنوى مردم به شمار مى‏آورد و به عنوان اصلى‏ترين مميزه خود با ليبرال دموكراسى، خدامدارى را جايگزين فردگرايى و انسان‏محورى مى‏كند . در حكومت اسلامى، اصالت فرد و فردگرايى ليبرال دموكراسى نفى مى‏شود، گرچه اعتقاد به ارزش والاى فرد و حقوق و آزاديهاى فردى; مانند حق مالكيت، تامين جانى، و ... از جايگاه والايى در اين نظام برخوردار است . در اين حكومت، ضمن احترام به حقوق فردى و جمعى، اين باور وجود دارد كه فرد هميشه قادر به تشخيص عقلانى مصالح خود نيست و انزال شرايع الهى و پيامبران، در حقيقت جهت مساعدت انسانها و جوامع صورت گرفته است تا در انتخاب راه درست و مشى در آن، يارى‏گر افراد باشند .

حكومت اسلامى با رد تساهل و روادارى افراطى ليبرال دموكراسى، با اعتقاد به خاتميت و جامعيت و علو اسلام نسبت‏به كليه اديان، افراد را در انتخاب آزادانه عقايد در كليه زمينه‏هاى سياسى، اجتماعى و مذهبى، صاحب اختيار دانسته و معتقد به عدم تفتيش و بازخواست عقيدتى از سوى دولت است .

باز شايان گفتن است كه ليبرال دموكراسى، هر گونه ايجاد محدوديت در آزادى افراد را نفى مى‏كند و بسيارى از اين دخالتها را، كه مخصوصا توسط دولتها انجام مى‏شود، دخالت در حريم خصوصى افراد به شمار آورده و اين عمل را از شاخص‏هاى نظام‏هاى «جامع القوا» يا توتاليتر مى‏داند . طرفداران و مجريان اين انديشه با ايرادگيرى بر حجاب اسلامى، آن را موجب سلب حق آزادى به عنوان يك حق طبيعى بشرى و نوعى توهين به حيثيت انسانى زن محسوب مى‏نمايند .

اين در حالى است كه امثال شهيد مطهرى به هيچ وجه به آزادى مطلق و عدم تقييد شرعى و عقلانى آن معتقد نيستند . به همين دليل نيز ايشان با دفاع مستدل از اصل حجاب، آن را وظيفه زنان و در جهت رعايت پاره‏اى از مصالح اجتماعى; مانند ايجاد آرامش اجتماعى و تعادل اخلاقى و مطابق با حيثيت و كرامت انسانى زنان دانسته است و ترادف آن با محبوس ساختن و اسير كردن زنان را بى‏معنى مى‏داند . (43)

استاد شهيد در راستاى تبيين آزادى در حكومت اسلامى و نقد آزادى در مرام نظرى و عملى ليبرال دموكراسى، ميان آزادى عقيده و آزادى تفكر، تفكيكى اساسى صورت مى‏دهد . آزادى عقيده از اين منظر ويژگى نظام ليبرال دموكراسى و مبناى آن «تمايل‏» است در حالى كه آزادى تفكر، خصوصيت نظام اسلامى و مبناى آن «اراده‏» است . استاد با تصريح به اشتباه اعلاميه حقوق بشر، مبنى بر آزادى هر گونه عقيده‏اى (44) ، بر اين باور است كه هر عقيده‏اى [مانند گاوپرستى و اژدهاپرستى] ناشى از تفكر صحيح و درست نيست منشا بسيارى از عقايد، يك سلسله عادتها، تقليدها و تعصبها است . عقيده به اين معنا، نه تنها راه‏گشا نيست كه به عكس نوعى انعقاد انديشه به حساب مى‏آيد و مايه اسارت قوه مقدس تفكر است . چنين آزادى عقيده‏اى زيانبارترين اثرات را براى فرد و جامعه بدنبال دارد . (45) بنابراين، به هر گونه عقيده‏اى نبايد احترام گذاشت و در نتيجه نظام سياسى بايد با عقايد باطل در جهت تمهيد آزادى واقعى و متعالى و مبتنى بر تفكر و استدلال مبارزه كند . همچنانكه حضرت ابراهيم عليه السلام به بت و عقايد بت‏پرستى احترام نگذاشت و بتها را شكست و فرو ريخت و پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله هم با تاسى به اين سيره، به بت‏شكنى در خانه كعبه پرداخت و همچون ابراهيم، مردم را به توحيد فرا خواند . از نظر مطهرى چنين عملى از حيث اعلاميه جهانى حقوق بشر، عملى ضد آزادى عقيده است اما از لحاظ اسلام، عملى به جا و مقتضى و مشروع است . استاد، عمل كوروش در ورود به بابل و احترام به معابد بت‏پرستى را از لحاظ اصول انسانى و مبانى اسلامى آزادى، كارى خلاف اصول انسانى مى‏داند، هر چند غربيها چنين عملى را نماد و الگوى احترام به حقوق بشر بدانند . (46)

ذكر ماجراى حضرت ابراهيم عليه السلام و پيامبر صلى الله عليه و آله توسط استاد، به خوبى بيانگر ضرورت دفاع از توحيد و آزادى است . شايان ذكر است كه استاد اعلام برائت از مشركين را با اصل آزادى و حقوق واقعى بشر در تعارض نمى‏بيند و معتقد است نفى عقايد مضر و نه عقايد اديان ابراهيمى و عقايد مستدل، منافاتى با آزادى و حقوق بشر ندارد . (47)

گفتار پنجم تبيين رابطه و تعامل اصل آزادى با موضوع ولايت فقيه و رهبرى

از نظر مطهرى، رهبرى و مديريت، نوعى آزاد كردن، كنتزل و پرورش نيروها و استعدادها; چه در حوزه فردى و چه در حوزه اجتماعى است . به تعبير وى «رهبرى در حقيقت عبارت است از بسيج كردن نيروى انسانها و بهره‏بردارى صحيح از آنها» . (48) به همين دليل دو اصطلاح هدايت و امامت‏براى رهبرى به كار رفته است . رهبرى مورد نظر قرآن، برتر از رهبريهاى بشرى است; زيرا در رهبرى اسلامى تنها به اداره مسائل اجتماعى افراد توجه نمى‏شود، بلكه رهبرى معنوى افراد نيز مورد توجه است . مطهرى، رهبرى و مديريت اجتماعى را «مجهز كردن نيروها، تحريك نيروها، آزاد كردن نيروها و در عين حال كنترل نيروها و در مجراى صحيح انداختن آنها، سامان دادن، سازمان بخشيدن و حرارت بخشيدن به آنها مى‏داند .» (49)

به نظر ايشان، به مردم از آن جهت كلمه «رعيت‏» اطلاق شده است كه حكمران و رهبر به عنوان «راعى‏» ، عهده‏دار حفظ و نگهبانى جان، مال و حقوق و آزاديهاى آنها است و مسؤول در برابرشان مى‏باشد . (50)

در منظومه فكرى استاد شهيد، همانطور كه يادآورى شد، آزادى معنوى مقدمه آزاديهاى اجتماعى است . تقواى «اراده محور» و نه شهوات «تمايل محور» ، اساس آزادى واقعى است . از سويى انسان در تفوق بر موانع مخل آزادى و فعليت‏بخشى به استعدادهايش نياز به هدايت و دستگيرى و انگيزش بيرونى دارد و اين وظيفه رهبران الهى است و ولى فقيه و رهبرى اسلامى در اينجا دخليت‏يافته و واجد نقش مى‏گردد . مطهرى بر ضرورت مهذب بودن رهبران، جهت تامين آزادى مردم پاى مى‏فشارد; زيرا معتقد است كه تقوا و تزكيه، انسان را از هر بندگى آزاد مى‏كند و رهبران اسلامى بايد مانند على عليه السلام ابتدا در ناحيه روحى خودشان آزاده بشوند تا بتوانند به ديگران آزادى بدهند و آنها در اين مسير ابتدا بايد از اسارت نفس خودشان نجات يافته باشند و به چنين افرادى مى‏توان به عنوان تربيت‏شده مكتب آزادمرد واقعى جهان، على عليه السلام نگريست و براى آنها مقام هدايت و رهبرى قائل شد . (51) استاد مطهرى ماهيت رهبرى در حكومت اسلامى را از باب «ولايت‏» بر جامعه و نه «وكالت و نيابت‏» از آن مى‏داند (52) و معتقد است كه گرچه ولى فقيه توسط ولى فقيه قبلى به صورت انتصابى انتخاب نمى‏شود، (53) اما ملاك انتخاب وى نيز انتخاب مردم نيست‏بلكه انطباق با معيارهاى الهى است و ولى فقيه با آن انطباق خود به خود حاكم مى‏شود (54) اما اين تصور استاد شهيد به معناى نفى آزادى مردم و تاييد خودكامگى نيست; زيرا ايشان ولى فقيه را به عنوان حاكم به معناى مصطلح نمى‏دانند و بر اين باورند كه:

«ولايت فقيه به اين معنى نيست كه فقيه خود در راس دولت قرار بگيرد و عملا حكومت كند . نقش فقيه در يك كشور اسلامى; يعنى كشورى كه در آن مردم، اسلام را به عنوان يك ايدئولوژى پذيرفته و به آن ملتزم و متعهد هستند، نقش يك ايدئولوگ است نه نقش يك حاكم . وظيفه ايدئولوگ اين است كه بر اجراى درست و صحيح ايدئولوژى نظارت داشته باشد . او صلاحيت مجرى قانون و كسى را كه مى‏خواهد رييس دولت‏بشود و كارها را در كادر ايدئولوژى اسلام به انجام برساند، مورد نظارت و بررسى قرار مى‏دهد .» (55)

مرحوم مطهرى، در مجموع، حكومت را حق مردم مى‏داند و اين تفكر كه مردم در امر حكومت محق نيستند بلكه مكلف‏اند را رد مى‏كند . از اين منظر، ريشه چنين تفكرى در انديشه‏هاى برخى از آباى كليسا بوده كه حكومت را موهبت الهى محسوب كرده و حاكم را فقط در برابر خدا مسؤول مى‏دانستند; (56) بدين ترتيب استاد نگرش حاكم و ولى اسلامى به مردم به مانند برده و مملوك و فاقد اختيار را به صراحت نفى مى‏كند و معتقد است «اعتراف حكومت‏به حقوق واقعى مردم و احتراز از هر نوع عملى كه مشعر به نفى حق مالكيت آنها باشد، از شرايط اوليه جلب رضا و اطمينان آنان است .» (57)

بدين ترتيب، ولى فقيه و مسؤولان جامعه اسلامى بايد پاسخگوى مردم باشند و مردم نيز ملزم به استيفاى حقوق اجتماعى خود هستند . از سوى ديگر، مطهرى معتقد به ضرورت نظارت مردم بر رهبرى است و بر اين باور است كه مقام قدسى داشتن حكام، اختصاص به جهان تسنن دارد و شيعه هيچگاه چنين اعتقادى نداشته است; (58) همچنانكه هر مقام غير معصومى هم كه در وضع غير قابل انتقاد قرار گيرد، هم براى خودش و هم براى اسلام خطرناك است . (59)

گفتار ششم نظريه اصلاح و اصل آزادى

استاد شهيد در مبحث تشريح وظايف حكومت‏با استناد به نامه امام على عليه السلام به مالك‏اشتر (60) و خطبه 131 (61) نهج‏البلاغه يكى از وظايف اصلى حكومت اسلامى را اصلاح و استصلاح مردم و نمايان ساختن اصلاح را در شهرها به شمار مى‏آورد و به تفصيل اين واژه را به بحث مى‏كشد . استاد بر خلاف برخى از انديشمندان غربى، انسان را داراى سرشتى نيك دانسته و به لحاظ فطرى، او را موجودى پاك مى‏داند و بر اين اساس، معتقد است كه قابل اصلاح دانستن انسان در صورتى مفهوم دارد كه طبيعت انسان را شرير ندانيم . وى به دو دليل نظريه اصلاحى خود را نيز بر دو اصل «فطرت‏» و «آزادى‏» بنا مى‏نهد و بر اين باور است كه در صورتى مى‏توان نظريه اصلاح را پذيرفت كه اولا، طبيعت‏بشر را شرير ندانيم و ثانيا، براى بشر آزادى و اختيار قائل شويم كه بتواند بر اوضاع اجتماعى خويش مسلط شود و خود و جامعه‏اش را هر طور كه مى‏خواهد بسازد . (62)

گفتار هفتم رابطه آزادى با تقوا و عدالت الف - رابطه آزادى با تقوا و عبادت

در نظر استاد شهيد، ميان تحصيل آزادى و فلسفه عبادت، رابطه مستقيم وجود دارد; زيرا هر تعلقى ضد آزادى نيست و تعلق به خدا تعلق به خود و به عبارت بهتر، تعلق به خود كاملتر است و جز با تعلق به خدا، آزادى پيدا نمى‏شود . پس آگاهى به خدا، مستلزم آگاهى بيشتر از خود است و انسان هر چه زيادتر در عبادت و خلوت باشد، بيشتر در ذكر خدا رود و توجهش به خدا بيشتر شود، آنگاه است كه نفس خود را بيشتر مى‏شناشد و آزادتر مى‏شود . (63) استاد با استناد به حكمت 237 نهج‏البلاغه، تبيين مى‏كند كه انسان حر و آزاده در منطق على عليه السلام، حتى از رقيت‏بهشت و جهنم هم آزاد است . عبادت مى‏كند نه مانند بندگان از ترس خدا، و نه به طمع بهشت همانند بازرگانان، بلكه عبادت او

جهت‏سپاس و شكرگزارى است و اين عبادت احرار و آزادگان است; (64) همچنانكه امام على عليه السلام در وصيت‏نامه‏اش به امام حسن عليه السلام مى‏فرمايد:

«بنده ديگرى مباش، زيرا كه خداوند تو را آزاد آفريده است (65) ... و جان و روان خودت را گرامى بدار و از هر كار پست و از هر دنائت و پستى خود را محترم بدار» . (66)

استاد شهيد، رعايت تقوا را - كه مايه مصونيت است و نه محدوديت - عامل موافق و زمينه‏ساز كسب آزادى مى‏داند . او با استناد به نهج‏البلاغه، تقوا را نيروى مقدس و روحى مى‏داند كه منشا كشش به سوى ارزش‏هاى معنوى و فوق حيوانى و گريز از پستيها و آلودگيهاى مادى است . تقوا حالتى است كه به روح انسان شخصيت و قدرت مى‏دهد و آدمى را مسلط بر خويشتن و مالك خود مى‏نمايد .

در نهج‏البلاغه بر اين معنى تاكيد شده كه تقوا حفاظ و پناهگاه است نه زنجير و زندان و محدوديت . به باور استاد بسيارند كسانى كه ميان مصونيت و محدوديت فرق نمى‏نهند و با نام آزادى و رهايى از قيد و بند، به خرابى حصار تقوا فتوا مى‏دهند . قدر مشترك پناهگاه و زندان «مانعيت‏» است اما زندان مانع بهره‏بردارى از موهبتها و استعدادها است و خطبه 157 نهج‏البلاغه (67) به خوبى بيانگر اين مطلب است .

استاد شهيد با استناد به بيانات نهج‏البلاغه; از جمله خطبه 228 (68) ، تقوا را از ديد امام عليه السلام، مايه اصلى آزاديها به شمار مى‏آورد; زيرا تقوا نه تنها خود قيد و مانع آزادى نيست‏بلكه به انسان آزادى مى‏دهد و او را از اسارت و بندگى هوا و هوس آزاد مى‏كند و رشته آز و طمع، حسد، شهوت و خشم را از گردنش برمى‏دارد و به اين ترتيب ريشه رقيتها و بردگيهاى اجتماعى را از بين مى‏برد; زيرا مردمى كه بنده و برده پول و مقام و راحت‏طلبى نباشند، هرگز زير بار اسارتها و رقيتهاى اجتماعى نمى‏روند . (69)

بديهى است‏با اين تعامل مثبت و مستقيم ميان تقوا و آزادى، حكومت اسلامى مى‏بايستى اشاعه‏دهنده و مروج و زمينه‏ساز تقوا در جامعه بوده و در راستاى تحصيل و تكميل آزاديهاى معنوى و اجتماعى مردم، زمينه‏هاى عبادت و ورع و خداترسى را در جامعه تبليغ و تثبيت نمايد و حكومت صالحان باشد .

ب - رابطه آزادى و عدالت

استاد شهيد سه گونه تعريف از عدالت‏به معناى: 1 - مساوات 2 - تساوى در مقابل قانون 3 - رعايت توازن در اجتماع ارائه مى‏كند . (70) از نظر وى عدالت‏با آزادى نه تنها متعارض نيست‏بلكه متلائم است . از نظر وى، مدنى بالطبع بودن انسان به معناى زندگى اجتماعى غريزى و جبرى او نيست، بلكه منظور زندگى اجتماعى و قراردادى و انتخابى انسان‏ها است كه در پرتو آن استعدادها و قابليت‏هاى افراد با عقلانيت، اختيار و آزاديشان فعليت مى‏يابد . نكته مهم آن است كه نوع خدمت اجتماعى افراد و جايگاه آن‏ها به شكل غريزى و طبيعى و از پيش تعيين شده نيست و بستگى تام به عملكرد و تلاش و اختيار افراد در ميدان وسيع عمل و مسابقه اجتماعى دارد تا هر كس متناسب با ذوق و استعداد و لياقت و فعاليت‏خويش، مقام، شغل و كارى را جهت فعليت‏بخشيدن به استعدادهايش انتخاب كند . (71) بنابراين، همه افراد بايد جهت استيفاى حقوق و تحقق استعدادهايشان از فرصت‏برابر و آزاد براى شركت در مسابقه تحقق استعدادها و عمل به تكاليف ضرورى و شرعى برخوردار باشند و آزاد بدين معنا است كه مانع و خللى جهت‏شركت افراد در مسابقه وجود نداشته باشد و از سويى عدالت ايجاب مى‏كند از امكانات مساوى و برابر براى شركت در مسابقه برخوردار باشند . بديهى است همين عمل به تكاليف و وظايف و تحقق هر چه بيشتر استعدادها در يك فضاى مسابقه عادلانه و مبتنى بر مساوات، موجد حق است و افراد با انجام بيشتر و بهتر وظايف، از استحقاق و مقام بالاترى بنا به آيه «ان اكرمكم عند الله اتقاكم ...» (72) برخوردار خواهند شد و به آزادى واقعى بيشترى كه همان سعادت و رهايى از موانع و محدوديت‏هاى نفسانى و طاغوتى است‏خواهند رسيد . (73) و شان و مرتبه اجتماعى و منزلت درخور استحقاق خود مى‏يابند .

استاد انكار نمى‏كند كه گاهى ممكن است ميان آزادى و مساوات [عدالت]، تعارض‏هايى پيش آيد . در چنين حالتى، براى حفظ مساوات لازم است كه آزادى افراد محدود شود، به ويژه آنكه مساوات مربوط به جامعه است، اما آزادى مربوط به فرد است و ضرورى است كه براى حفظ حقوق جامعه، فرد محدود شود . مبناى اين سخن مطهرى اين است كه اولا، عدالت را بايد ارزشى مافوق ارزش آزادى تلقى كرد و ثانيا، منافع جامعه را بر منافع افراد مقدم دانست . (74) ثالثا، چون عدالت‏يكى از مهم‏ترين اهداف حكومت‏هاست، زمامدار جامعه اسلامى ترجيحا بايد در جهت تحقق عدالت گام بردارد . (75)

گفتار هشتم نفى اجبار و اكراه و تاكيد بر انتقادپذيرى و آزادى بيان مخالفين

استاد مطهرى در جاى جاى آثار خود، اسلام را دين آزادى (76) و سرآمد اديان در اين زمينه دانسته (77) و رمز بقاى اين دين حنيف را دادن آزادى بيان به مخالفين اعلام مى‏دارد . (78) به تعبير استاد، كتب علماى شيعى همه سرشار از احتجاجات با ساير اديان بر مبناى آزادى بيان و عدم خشونت در گفتمان است . (79)

استاد بر اثبات عدم امكان اجبار در بعضى امور; مانند توحيد، آزادگى، تربيت، ايمان و محبت در اسلام تاكيد مى‏ورزد (80) و بنا به آيات الهى، انسان را حتى در انتخاب راه حق و باطل، مختار و نه مجبور به شمار مى‏آورد (81) و با ذكر ماجرايى از حضرت امير عليه السلام، از ايشان نقل مى‏كند كه با خشونت و عصبانيت، برهان خدا ظاهر نمى‏شود و دين خدا قائم و راست نمى‏شود . (82)

استاد، بروز اختناق را مايه شكست انقلاب اسلامى مى‏داند (83) و معتقد است آنچه را ديگران با خشونت و فشار تامين مى‏كنند، در اين انقلاب بايد با ملايمت و از روى ميل و رضا و برادرى انجام گيرد . (84)

با توجه به تعامل و رابطه مثبت ميان رشد افراد و اعطاى آزادى به آنها، مطهرى معتقد است: سلب آزادى از مردم و تحميل و اجبار آنها، ضررهايى را متوجه فرد و جامعه مى‏كند و بى‏لياقتى ابدى مردم را رقم خواهد زد . (85) به باور وى، نظام اجتماعى و سياسى اسلام بر اساس احترام به آزاديهاى اجتماعى است . حكومت‏خلفاى راشدين يك حكومت دموكرات بوده و از هر گونه استبداد و سلب آزادى و امنيت احتراز داشته است و خلافت على عليه السلام، بهترين شاهد اين مطلب است . على عليه السلام نه تنها دهانها را نمى‏دوخت و حق انتقاد را، به بهانه سلب امنيت و به بهانه اخلال‏گرى، از مردم نمى‏گرفت‏بلكه آنان را دعوت به انتقاد مى‏كرد . (86) على عليه السلام به بهانه عدم بيعت آنان كه بيعت نكردند و يا به بهانه تمرد و خروج خوارج از اطاعت او و يا به بهانه اينكه خوارج به شخص او توهين مى‏كردند و او را خارج از دين معرفى مى‏كردند، حتى حقوق و سهم بيت‏المال آنها را قطع نكرد تا چه رسد كه امنيت جانى يا مالى آنها را سلب كند . على عليه السلام فقط در مورد دست‏اندازى آنها به حقوق مالى يا جانى يا امنيتى مسلمين در برابر آنها مى‏ايستاد و با آنها به جنگ مى‏پرداخت و در جنگ هم ابتدا به نصيحت، موعظه و مذاكره مى‏پرداخت و هرگز شروع به جنگ نمى‏كرد و سخت از آن پرهيز داشت . (87)

مطهرى معتقد بود كه مسلمانان و نظام اسلامى نبايد به هيچوجه از ظهور افراد شكاك و منتقد ناراحت‏بوده و از انتقاد و گروه‏هاى مخالف به خود هراس راه دهند; زيرا اين انتقادها و تشكيك باعث افزايش تقابل فكرى و تضارب آرا شده و در نهايت چهره اسلام نمايان‏تر خواهد شد . (88) مطهرى در دوره تدريس خود در دانشكده الهيات، بارها بر ضرورت تدريس مسائل ماركسيسم توسط فردى عالم و وفادار به اين نحله فكرى تاكيد مى‏كرد و همواره آمادگى خويش را جهت مناظرات علمى و شفاف با اين دسته اعلام مى‏نمود . (89)

بايد خاطرنشان كرد كه استاد مطهرى قائل به اعطاى آزادى براى نشر كتب ضاله و دادن آزادى به احزاب و گروه‏هاى توطئه‏گر، اغفال‏كننده و منافق نبود و آزادى تفكر را با اغراء به جهل و توطئه‏گرى و تبليغات مسموم و كاذب مغاير مى‏دانست (90) و حتى به شدت با آنها مبارزه مى‏كرد و پرده نفاق از رخ آنها برمى‏گرفت و عاقبت نيز به دست‏يكى از اين گروهك‏هاى التقاطى و توطئه‏گر - يعنى فرقان - به فيض عظماى شهادت نائل آمد و انقلاب نوپاى اسلامى، از اين مشعل فكرى روشنى‏بخش در حساس‏ترين دوران حيات خويش محروم شد .

نتيجه‏گيرى و برداشت

همانگونه كه ملاحظه شد، آثار و بيانات علامه مطهرى، سرشار از اشارات متعدد به مفهوم آزادى و جايگاه اين واقعيت مقدس و امتياز انسانى در حكومت اسلامى است . ايشان در بيش از13 آثار خود در باره آزادى، به گونه‏اى تفصيلى و با حساسيتى فوق‏العاده صحبت كرده‏اند . استاد، آزادى را همان عدم مانع معنا كرده و با مقدم دانستن آزادى معنوى، اين آزادى را; چه در حوزه فردى و اجتماعى و چه در حوزه اخلاق سياسى رهبران، زمينه‏ساز آزاديهاى اجتماعى مى‏داند . مطهرى به تفصيل، موانع مختلف و رادع آزادى (از جمله: طبيعت، انسانهاى ديگر، و انگيزه‏هاى‏درونى) را به بحث گذارده است و مبانى آزادى را در سه اصل 1 - اختيار 2 - فطرت 3 - عقل، اراده و تكامل انسان جستجو مى‏كند . وى به تعامل دين و اسلاميت‏با آزادى و جمهوريت و نفى حكومت مطلقه اعتقاد قطعى داشته و موضوع ولايت فقيه و رهبرى را در جهت تامين آزادى و موافقت‏با اين اصل مهم مى‏داند و تبيين مى‏كند كه چنين حكومتى به معناى نفى آزادى مردم و تاييد خودكامگى نيست‏بلكه حكومت‏حق مردم بوده و آنها در امر حكومت مكلف نيستند . مطهرى با اعتقاد به ضرورت نظارت مردم بر رهبرى، مقام قدسى داشتن حكام و نقدناپذيرى آنها را نفى مى‏كند .

در منظومه فكرى استاد، تقواى «اراده محور» و نه شهوات «تمايل محور» ، اساس آزادى واقعى است و از سويى انسان در تفوق بر موانع مخل آزادى و فعليت‏بخشى به استعدادهايش نياز به هدايت و دستگيرى و انگيزش و بسيج‏بيرونى دارد و اين وظيفه رهبران الهى است و ولى فقيه و رهبر اسلامى در اينجا مدخليت‏يافته و واجد نقش مى‏گردد . مطهرى بر ضرورت مهذب بودن رهبران جهت تامين آزادى مردم پاى مى‏فشارد; زيرا معتقد است كه تقوا و تزكيه، انسان را از هر بندى آزاد مى‏كند . وى به شدت آزادى از نوع ليبرال دموكراسى را نقد نموده و آزادى واقعى اسلامى، مبتنى بر آزادى تفكر - و نه آزادى هر گونه عقيده و هوس - را بر آن ترجيح مى‏دهد و با نيك دانستن طينت انسانها، نظريه اصلاح اجتماعى خود را بر دو اصل فطرت و آزادى بنا مى‏نهد . مطهرى نه تنها آزادى را با عدالت متعارض نمى‏داند بلكه آن دو را متمم و مكمل هم دانسته و در صورت تعارض احتمالى اين دو ارزش بنيادى، بر تقدم عدالت - كه بر خلاف آزادى بيشتر وجهه اجتماعى دارد - پاى مى‏فشارد . استاد در بخش‏هاى متعددى وجود اجبار و اكراه در نظام اسلامى را رد كرده و اختناق را مايه شكست اين نظام مى‏داند و بر انتقادپذيرى حكومت اسلامى و آزادى مخالفين در بيان مستدل عقايد و نه آزادى توطئه‏گرى، نفاق و اغراء به جهل تاكيد مى‏ورزد .

1) براى نمونه ر . ك به: بهرام اخوان كاظمى، «آزادى و دموكراسى از ديدگاه امام خمينى‏قدس سره‏» ، دانشگاه اسلامى، شماره 10 - 9، پاييز 1378، صص‏91 - 72

2) براى نمونه ر . ك . به: نرم‏افزار مطهر (نسخه 3)، قم، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه، مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى، معاونت اطلاع‏رسانى [بى‏تا] .

3) ر . ك . به: نجف لك‏زايى (به كوشش)، انديشه سياسى آيت‏الله مطهرى، قم، بوستان كتاب، 1381

و عبدالله نصرى، حاصل عمر، سيرى در انديشه استاد مطهرى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1382، ص‏454 - 433

4) ر . ك . به: على باقى‏نصرآبادى، سيرى در انديشه‏هاى اجتماعى آيت‏الله مطهرى، قم، بوستان‏كتاب، چاپ دوم 1380

5) ر . ك . به: حاصل عمر، ص‏475 - 453

6) ر . ك . به: منصور ميراحمدى، «آزادى از ديدگاه استاد مطهرى‏» ، (مندرج در: انديشه سياسى استاد مطهرى، ص‏222 - 193) .

7) ر . ك . به: شريف لك‏زايى، ماخذشناسى آزادى، حكومت اسلامى، شماره 16، تابستان 1379 - ص‏274 - 252

8) براى اطلاع بيشتر به ضميمه شماره 1 مقاله مراجعه نماييد .

9) انسان كامل، ص‏48

10) همان، ص‏350

11) ر . ك . به: پيرامون جمهورى اسلامى، ص‏91

12) گفتارهاى معنوى، ص‏231

13) پيرامون جمهورى اسلامى، ص‏17

14) همان، صص‏126 و 127

15) مطابق آيه .(. . انى جاعل في الارض خليفة . .). ، (بقره: 30) .

16) ر . ك . به: گفتارهاى معنوى، ص‏322

17) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏104

18) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏126 و گفتارهاى معنوى، ص‏16

19) ر . ك . به: همان، ص‏21

20) يادداشتهاى استاد مطهرى، ج‏1، ص‏71

21) انسان و سرنوشت، ص‏60

22) پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏7

23) ر . ك . به: يادداشتها، ج‏1، ص‏117

24) ر . ك . به: فلسفه تاريخ، ج‏1، ص‏233

25) گفتارهاى معنوى، ص‏14

26) ر . ك . به: همان، ص‏19

27) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، صص‏7، 8 و 10

28) منصور ميراحمدى، «آزادى از ديدگاه استاد مطهرى‏» ، پيشين، صص‏222 - 221

29) ر . ك . به: حاصل عمر، صص‏434 - 433

30) مجموعه آثار، ج‏1، صص‏555 - 554

31) پيرامون انقلاب اسلامى، صص‏84 - 83

32) همان، ص‏85

33) قل يا اهل الكتاب تعالوا الى كلمة سواء بيننا و بينكم الا نعبد الا الله و لانشرك به شيئا و لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله ...» .

34) ر . ك . به: همان، ص‏87

35) ر . ك . به: همان، صص‏101 - 100

36) ر . ك . به: فلسفه تاريخ، ج‏2، ص‏203

37) ر . ك . به: انسان كامل، صص‏233 و 330

38) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏118

39) همان، ص 94

40) استاد در كتاب «اخلاق جنسى در اسلام و جهان غرب‏» ، به تفصيل پيرامون آزادى غريزه و اخلاق جنسى در غرب و نفى مستدل آن بحث كرده و ميان اشباع غريزه و آزادى جنسى تفاوت قائل شده است و با رد نظريه اخلاق آزاد، پيامدهاى‏آزادى روابط جنسى در غرب و نظام دموكراسى را به تفصيل تشريح كرده است (ر . ك . به: اخلاق جنسى در اسلام و جهان غرب، صص‏45 تا 48 و 65 تا 68) همچنين نقد نظريه فرويد در باره آزادى غريزه جنسى در كتاب مساله حجاب (صص‏119 تا 122 آمده است) .

41) ر . ك . به: همان، صص‏100 الى 104

42) ر . ك . به: همان، ص‏104

43) ر . ك . به: مساله حجاب، ص‏101

44) ر . ك . به: پيرامون جمهورى اسلامى، صص‏100 - 99

45) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏8

46) ر . ك . به: همان، ص‏10، و جهاد، صص‏54 و 55 و سيرى در سيره نبوى، صص‏249 و 251

47) ر . ك . به: آشنايى با قرآن، ج‏3، صص‏220 تا 228

48) مجموعه آثار، ج‏3، ص‏314

49) همان، ص‏318 . همچنين ر . ك . به: حاصل عمر، مبحث انسان و رهبرى، ص‏434

50) مجموعه آثار، ج‏16، ص‏449

51) ر . ك . به: گفتارهاى معنوى، ص‏23

52) ر . ك . به: پيرامون جمهورى اسلامى، ص‏155

53) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏86

54) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏153

55) پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏85

56) ر . ك . به: يادداشتها، ج‏3، ص‏288

57) مجموعه آثار، ج‏16، ص‏441

58) بررسى اجمالى نهضتهاى اسلامى در صد ساله اخير، ص‏26

59) مجموعه آثار، ج‏19، ص‏622

60) ر . ك . به: نهج‏البلاغه فيض الاسلام، نامه 53، بند 1، ص‏991

61) ر . ك . به: نهج البلاغه فيض الاسلام، خطبه 131، صص 407 - 406

62) ر . ك . به: حق و باطل، صص‏27 - 26

63) ر . ك . به: انسان كامل، صص‏344 - 343

64) ر . ك . به: همان، صص‏353 - 352

65) و لا تكن عبد غيرك فقد جعلك الله حرا» (نهج‏البلاغه، نامه 31) .

66) و اكرم نفسك عن كل ذنية و ان ساقتك الى الرغائب فانك لن تعتاض بما تبذل من نفسك عوضا» (نهج‏البلاغه، نامه 31) . ر . ك . به: انسان كامل، صص‏350، 352 و 353

67) اعلموا، عباد الله، ان التقوى دار حصن عزيز، و الفجور دار حصن ذليل، لا يمنع اهله، و لا يحرز من لجا اليه الا و بالتقوى تقطع حمة الخطايا» ; «بندگان خدا! بدانيد كه تقوا حصار و بارويى بلند و غير قابل تسلط است و بى‏تقوايى و هرزگى حصار و بارويى است كه مانع و حافظ ساكنان خود نيست و آنكس را كه به آن پناه ببرد حفظ نمى‏كند، همانا با نيروى تقوا نيش گزنده خطاكارى بريده مى‏شود .»

68) فان تقوى الله مفتاح سداد و ذخيرة معاد و عتق من كل ملكة و نجاة من كل هلكة‏» ; «همانا تقوا كليد درستى و توشه قيامت و آزادگى از هر بندگى و نجات از تباهى است .»

69) ر . ك . به: سيرى در نهج‏البلاغه، صص‏208 - 206

70) ر . ك . به: اسلام و مقتضيات زمان، ج‏1، ص‏309

71) ر . ك . به: بيست گفتار، صص‏88، 89، 90، 92 و 100

72) حجرات: 13

73) ر . ك . به: بهرام اخوان كاظمى، عدالت در انديشه‏هاى سياسى اسلام، قم، بوستان كتاب، صص‏42 - 41

74) ر . ك . به: فلسفه اخلاق، ص‏267، همچنين ر . ك . به: حاصل عمر، ص‏472

75) ر . ك . به: مجموعه آثار، ج‏3، ص‏326

76) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏62

77) ر . ك . به: همان، ص‏111

78) ر . ك . به: همان، صص‏19 - 17

79) ر . ك . به: همان، ص‏132

80) ر . ك . به: جهاد، صص‏50 - 47

81) ر . ك . به: فطرت، ص‏106

82) فان الطيش لا يقوم به حجج الله و لا به تظهر براهين الله‏» . (بحار، ج‏54، ص‏231) ر . ك . به: پيرامون جمهورى اسلامى، ص‏128

83) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏62

84) ر . ك . به: همان، ص‏60

85) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏121

86) ر . ك . به: نهج‏البلاغه، خطبه 214

87) ر . ك . به: يادداشتها، ج‏1، ص‏97

88) ر . ك . به: پيرامون جمهورى اسلامى، ص‏133

89) ر . ك . به: پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏13

90) ر . ك . به: همان، صص‏12، 65، 76 و 77