حج در شعر فارسى

ادب پارسى گنجينه سترگ معارف و آموزه هاى دينى است. شاعران و اديبان نكته هاى بسيارى از فرهنگ دينى برگرفته و در زبان فاخر شعر به گونه اى زيبا و دلپذير عرضه كرده انـد. در اين ميان تجلّـى حـجّ و ابعاد آن در ادب پارسـى، از جايگاهـى بـس والا برخوردار است.

در شماره هاى پيشين جلوه هايى از اين حضور را در ادب پارسى، در شعر شاعران پارسى گوى آورديم و اينك شاعرانى ديگر و تجلّى حج و معارف آن در اشعار آنان:

26 ـ بهاء الدين احمد سلطان ولد

پسر مولانا جلال الدين رومى است او در شهر لارنده آسياى صغير متولّد شده و نزد پدرش علوم طريقت و عرفان را آموخته و نيز از شمس تبريزى، صلاح الدين زركوب، حسام الدّين چلپى رموز عرفان را آموخته و در ارشاد جاى پدرش را گرفته است. سلطان ولد در 623 متولّد شده و در 712 درگذشته است. او معتقد است كه وجود عارف خود كعبه است و توصيه مى كند كه در جوار شيخ ماندن بهتر است از به كعبه رفتن. به خصوص اگر در حج بويى از ريا باشد.

وى حاجيان ظاهرى را كه از فلسفه حج بى خبر و چه بسا از صاحب خانه غافل اند و فقط به گفته ناصر خسرو، زحمت باديه را به سيم خريده اند به باد انتقاد مى گيرد كه:

27 ـ امير خسرو بن امير سيف الدين محمود دهلوى

شاعر فارسى زبان كه در دهلى اقامت داشته و يكى از پيش كسوتان سبك هندى است و در 725 هـ. ق. درگذشته است. امير خسرو در رابطه با حج و كعبه و متعلّقات آن، ضمن طرح حكاياتى آموزنده سخن گفته است. دهلوى ضمن تعريف و ستايش از اركان مسلمانى در اهمّيت حج كه يكى از پنج ركن اساسى دين است گفته:

از دو بيت آخر امير خسرو چنين استنباط مى شود كه وى معتقد است و توصيه مى كند كه حج بايد در جوانى انجام شود.

شاعر حاجى را معرفى مى كند كه در راه حج صرفه نعلين مى كند و در همان حال

برهمنى از پوست سينه خود براى رفتن به زيارتِ بت، نعلين مى سازد.

يكى از بزرگترين رموز حج همدلى و همبستگى و اتّحاد بين آحاد ملّت مسلمان است. اين همدلى و فداكارى در راه خدمت به يكديگر را امير خسرو در داستانى نشان داده كه جمعى از حاجيان در راه حج از تشنگى جان مى سپارند در حالى كه آب را به يكديگر تعارف مى كنند:

شاعر در آينه سكندرى از قول واعظى به فرزندش به نام ركن الدّين الحاجى نصيحت مى كند و مى گويد كه كعبه واقعى دل توست:

28 ـ اوحدى مراغه اى

از شعراى قرن هشتم هجرى است كه در سال 738 هـ . ق. درگذشته و در مراغه مدفون است. او در تركيب بندى اشتياق زايدالوصف خود را به زيارت خانه خدا و مرقد حضرت رسول بيان كرده و گفته است: در اين راه تدارك آب و نان و مركب موجب نگرانى است، در اين راه بايد از خود و هستى خود دست شست، نخوت و خودخواهى را از سربدر كرد:

اوحدى معتقد است كه در حج و اعمال و مناسك آن رموز و فلسفه هايى عميق نهفته است كه ممكن است كسى قادر به درك دقيق آن ها نباشد او گفته است:

در مثنوى «منطق العشّاق» از ده نامه كه بين عاشق و معشوق ردّ و بدل شده سخن به ميان آمده، در آخرين نامه به مناسبت حكايتى در ارتباط با حج و كعبه آورده است:

در ادامه مى گويد همه اين سختيها را به جان ودل مى خرند تا به وصال حرم معبود برسند و چون به وصال رسيدند تمام سختى راه را از ياد مى برند.

اثر بسيار ارجمند اوحدى مثنوى جام جم است. او در اوايل اين مثنوى با تضرّع به مقدسات سوگند ياد مى كند; از جمله به كعبه، زمزم، مقام ابراهيم، صفا، مروه و...

اوحدى به كرامات كعبه توجه داده است او در همين مثنوى جام جم خود در اين باره گفته است:

اوحدى به جريانات تاريخى و حوادثى در ارتباط با كعبه اشاره كرده است. از سخن او چنين بر مى آيد كه حضرت سليمان مى خواسته است كعبه را عمارت كند ولى چون خود به دست خويش مرغى را كشته بوده اين توفيق واجازه را به او نداده اند.

اوحدى عبادت را نشانه بندگى و اطاعت صِرف مى داند و معتقد است كه اگر كسى موفّق به انجام وظيفه خود شد نبايد به خود ببالد. او به حجّاج بيت الله هشدار مى دهد كه:

29 ـ كمال الدّين ابوالعطاء محمود بن على كرمانى (متوفاى 753 هـ . ق.)

از شاعران بزرگ قرن هشتم است. در كرمان متولد شده و در همان شهر تحصيل كرده و به «خواجوى كرمانى» معروف است. خواجه از جمله مقلّدان نظامى است كه خمسه سروده و درخلال آنها از حجّ و كعبه و مكّه و زمزم و حجر الاسود و حرم و حاجى و حجّاج و... به مناسبت گاهى به صورت حكايت، گاهى در مدح و به عنوان تشبيه و ديگر صور خيال سخن گفته. او نيز كعبه دل را بر كعبه گل ترجيح مى دهد. در مثنوى گل و نوروز در داستان راهب با شاهزاده نوروز آمده است :

به او گفت وقتى به بغداد رسيدى نزد نصر عيّار برو...

خواجو به وجد مى آيد و در كمال نامه به مكّه وصال مى رسد و به طواف كعبه جلال مى پردازد و... مى گويد:

وقتى حكايت جنيد و شبلى را نقل مى كند مى گويد:

30 ـ نورالدّين عبدالّرحمان جامى

شاعر و عارف معروف و بزرگ قرن نهم (متوفّاى 898 هـ . ق.)، هم در نظم و هم در نثر در ارتباط با حج سخن گفته و در قالب حكايات
و داستانهاى شيرين، ارزش و اهمّيت حج واعمال و مناسك آن را نموده است.

جامى از جمله كسانى است كه معتقدند حج بايد با توكّل باشد و زائر بيت الله از هيچ چيز و از هيچ كس جز خدا نبايد ترس و واهمه داشته باشد و به هيچ كس و هيچ چيز جز لطف پروردگار و ذات اقدس او دل نبندد. او در اين مورد داستان حاجى اى را كه با جنّى مهيب برخورد كرده آورده و گفته است:

شعراى ديگر نيز داستان حجّ مجنون را نقل كرده اند ولى آنچه جامى در اين باره گفته، از نكات آموزنده بيشترى برخوردار است، جامى گفته است: مجنون در راه كلاغى را مى بيند كه دو سه بار بانگ لطيف مى زند، مجنون آن را به فال نيك مى گيرد و مى گويد: اگر ليلى به او اجازه دهد يك حجّ پياده انجام خواهد داد. جامى در اين داستان خواسته است اهمّيت عشق به خدا را بيان كند و بگويد آن كه عشق حقيقى در دل او مستقر شده ترك همه تعلّقات مى كند و بجز معشوق به چيز ديگر نمى انديشد و در چنين حالى معشوق نيز به عاشق حقيقى خود به ديده عنايت خواهد نگريست و عاشق را به وصال خود خواهد رساند.

داستان حجّ هشام بن عبدالملك و حضرت امام زين العابدين ـ ع ـ معروف است. هشام در طواف كعبه بود، هر چند خواست حجرالأسود را لمس كند، ازدحام جمعيّت مانع شد، ناچار به گوشه اى رفت و نشست و مشغول نظاره طواف كنندگان گشت، در همان حال حضرت زين العابدين ـ ع ـ براى طواف به سوى حجرالاسود حركت فرمود. همه مردم راه را باز كردند و حضرت بدون زحمت حجرالاسود را بوسيد. يكى از مردم شام كه در كنار هشام بود از وى پرسيد: اين چه كسى است كه اينقدر براى او احترام قائل شدند؟! هشام گفت او را نمى شناسم ـ در حالى كه كاملا مى شناخت ـ فرزدق ، سخن مرد شامى و هشام را شنيد، گفت من او را مى شناسم! از من بپرس، و شروع كرد به معرّفى آن حضرت كه:

جامى بعدها اين قصيده را به فارسى برگردانده و به شعر فارسى سروده است:

در اين موقع فرزدق در پاسخ يكى از اهالى شام كه از هشام نام آن حضرت را پرسيده و هشام تجاهل كرده بود

راستى و درستى راه نجات است و دروغ و نادرستى انسان را به ضلالت و گمراهى مى كشاند. جامى داستان حاجى اى را نقل مى كند كه گرفتار قطّاع الطّريق شد و به دليل راست گويى نه تنها از چنگ دزدان نجات يافت كه دزدان منحرف از رفتار او پند گرفتند و به راه راست هدايت شدند:

آن شخص تا وقتى مادرش زنده بود اين آرزو را در دل داشت ولى به خاطر مراقبت از مادرش به سفر حج نرفت. پس از مرگ مادر خانه اش را فروخت و پنجاه دينار فراهم آورد و عزم حج كرد. در راه راهزنان او را دستگير كردند و پرسيدند: چه دارى؟ مرد مسافر:

مرد راهزن از او خواست كه آنها را بياورد. مرد كيسه زر را به او داد. راهزن شمرد و چون بر صدق گفتار مرد واقف شد، پنجاه دينار را بوسيد و به مرد برگرداند و راستىِ مردِ مسافر بيت الله، در او تحوّلى به وجود آورد و مرد زائر را بر مركب خود نشاند و خودش نيز به مكّه رفت توبه كرد و تا پايان عمر با آن مرد زائر بود.

اركان مسلمانى را پنج چيز دانسته اند كه ركن پنجم آن حجّ است، جامى با توجّه به اصل مهمّ حج سخن گفته و در ضمن اعتقاد خود را درباره پاره اى رمز و رازهاى حج بيان كرده است:

جامى بدين طريق مى گويد كه در حج بايد تعبّد محض مدّ نظر باشد و هيچ به فكر تدبير كار نبود و همه را به اميد خدا واگذاشت و لباس زيبا را از تن درآورد و خودنمايى و تظاهر را كنار گذاشت، حاجى بايد حتّى به فكر مرگ نباشد تا چه رسد به اين كه هراسى از آن داشته باشد. زائر كه بر حجرالاسود بوسه مى زند در حقيقت بر دست راست خدا بوسه مى زند و اين دست بوسى مايه افتخار و مباهات است. جامى مى گويد اگر پاى رفتن به مقام ابراهيم را ندارى بايد با ديده حركت كنى و چشم خود را بر آن بسايى در مروه بايد مروّت را تجربه كنى در صفا با صفا شده باشى فلسفه وقوف در عرفات واقف شدن بر معارف الهى است. فلسفه قربانى در منا قربان كردن و كشتن نفس پليد امّاره است و هدف از رمى جمرات راندن ديو هوا و هوس است از وجود خود. اگر حاجى در ضمن انجام اين اعمال و مناسك به اين نكات توجّه داشته باشد و چنان كند كار حج وعمره خود را به اتمام رسانده است.

31 ـ هلالى جغتايى

مقتول به سال935 كه از شعراى صاحب نام اواخر قرن نهم واوايل قرن دهم است درباره حج و كعبه، زمزم ،طواف و... كم و بيش سخن گفته و اغلب در مخاطبه با معشوق از آنها سود جسته است.

رسيدن به وصال معشوق را به رسيدن به كعبه مانند كرده و گفته است:

شدم در جستجوى كعبه وصلت ندانستم
كه همچون من بود سرگشته بسيار اين بيابان را

توكّل به خدا در پهنه ادب فارسى و در آثار منظوم و منثور به وفور نمايان است و كمتر گوينده اى هست كه در آن باب سخن نگفته باشد. هلالى در اين باره گفته است:

وقتى اين پدر و پسر تصميم به اين سفر مى گيرند هواداران فرزند در فراهم آوردن اسباب سفر مى كوشند و يكى از طرفداران تحمّل دورى فرزند عارف را نداشت، بدون توشه و فقط با توكّل بر خدا به راه افتاد وقتى آن عارف در منزلى توقّف كرد متوجّه جريان شد كه شخصى به خاطر علاقه به فرزند او بدون توشه به راه افتاده است او را فراخواند و به او محبّت فراوان كرد و وى را به منزل رساند. هلالى از اين داستان نتيجه گرفته است كه:

و از خداوند خواست:

اهميّت حج را در ديد هلالى از اين ابيات مى توان فهميد و دانست كه شاعر همانند بسيارى از انديشمندان و معتقدان خداى خانه را مى خواهد نه فقط خانه را:

32 ـ شيخ بهاء الدّين محمّد العاملى

مشهور به «شيخ بهايى» (متوفاى 1031) از علماى بزرگ و شعراى ارزنده قرن دهم و يازدهم است. او از حج درسهايى گرفته و به ديگران منتقل كرده و از جمله گفته است: ريا ارزش عمل را از بين مى برد و حاجى به جاى قربان كردن احشام بايد نفس خويش را در قربانگاه قربان كند تا رستگار شود.

شيخ بهايى در جستجوى صاحب خانه است هر چند حاجيان ديگر طالب ديدار خانه هستند.اوخانه رابهانه اى براى ملاقات باصاحب خانه مى داند و در آرزوى ديدن پروردگار مى گويد:

33 ـ شيخ محمّد على حزين لاهيجى

از شعراى قرن يازده و دوازده است او به تقليد از قصيده خاقانى به مطلع:

گفته است:

حزين لاهيجى نيز دل را كعبه واقعى و كعبه گل را بهانه اى مى داند.