پاسخ به چند شبهه درباره مجازات اخروي

عباس نيكزاد (1)

چكيده:

مهمترين ويژگي قيامت در متون ديني ما «يوم الجزاء» بودن آن است. آنچه كه از قيامت در اذهان ما پيش از هر چيز متبادر مي‏شود نيز همين ويژگي است. در ارتباط با اين ويژگي اصلي قيامت شبهاتي مطرح شده است كه برخي از آنها در مورد اصل نظام مجازات اخروي و برخي از آنها در مورد نوع مجازات و يا آموزه‏هاي ديگر ديني در اين رابطه است. در اين مقاله به مهمترين اشكالات وارده در اين زمينه‏ها با رعايت اختصار پاسخ داده شده است.

مقدمه

ايمان به معاد و روز جزا از مسلمات و ضروريات ديني ما مسلمانان است. قرآن كريم در صدها مورد در آيات و سوره‏هاي گوناگون و با نامهاي مختلف از روز جزا سخن گفته است. قرآن كريم در آيات مختلف، ايمان به روز آخرت را همطراز ايمان به خدا و كفر به آن را همطراز كفر به خدا قلمداد كرده است. عجيب اين است كه قرآن كريم تنها كتابي است كه از روز جزا و رستاخيز به تفصيل و تأكيد سخن رانده است. در توراتي كه فعلاً در دسترس است نامي از اين روز به ميان نيامده است و در انجيل هم جز اشاره مختصر در اين باره، چيز ديگري نيامده است.

قيامت در قرآن كريم با نامها و عنوانهاي مختلف خوانده شده است كه هر كدام نشان دهنده وضع مخصوص و نظام مخصوص حاكم بر آن است؛ مثلاً از آن جهت كه همه اولين و آخرين در يك سطح قرار مي‏گيرند و ترتيب زماني آنها از بين مي‏رود «روز حشر» يا «روز تلاقي» خوانده شده است و از آن جهت كه باطنها آشكار و حقايق بسته و پيچيده، باز مي‏شوند «يوم تبلي السّرائر» يا «روز نشور» ناميده شده است و از آن نظر كه فناناپذير و جاويد است، «يوم الخلود» و از آن لحاظ كه انسانهايي سخت در حسرت و ندامت فرو مي‏روند و احساس غبن مي‏كنند كه چرا خود را براي چنين مرحله‏اي آماده نكرده‏اند، «يوم الحسرة» يا «يوم التغابن» و از آن حيث كه بزرگترين خبرها و عظيم‏ترين حادثه‏هاست «نبأ عظيم» خوانده شده است. (2)

مهمترين ويژگي كه در مورد قيامت به ذهنها تبادر مي‏كند اين است كه آخرت روز جزا و پاداش است. در حقيقت اگر نظام جزا و پاداشي از جانب خدا در كار نباشد بعثت انبيا و دعوت ديني خاصيت و اثري نخواهد داشت. بنابراين، ايمان به روز جزا اهميتي معادل اهميت ايمان به اصل دعوت ديني دارد. ايمان به روز جزا مهمترين عاملي است كه انسان را به پاي‏بندي به تقوا و كارهاي خير و اجتناب از رذايل اخلاقي و گناهان وا مي‏دارد. چنان‏كه فراموشي يا انكار آن ريشه اصلي هر گناه و خلاف و ظلمي است.

در ارتباط با همين ويژگي اصلي قيامت (روز جزا بودن) پرسشها و شبهات مهمي مطرح شده است كه پاسخگويي به آنها لازم و ضروري است. برخي از اين اشكالات در مورد اصل نظام مجازات در عالم آخرت و برخي از آنها در ارتباط با نوع مجازات در آن عالم و برخي از آنها درباره برخي از آموزه‏هاي ديني در اين باره است.

در اين مقاله به ده شبهه در اين باره پرداخته و پاسخ داده مي‏شود هر چند برخي از آنها از نوع پرسش است نه شبهه، البته پاسخي كه به هر يك داده مي‏شود در حد مجال و حوصله مقاله است نه بيشتر.

شبهه اوّل

فلسفه مجازات اخروي چيست؟

توضيح شبهه اين است كه فلسفه و فايده عقوبتها و مجازاتها، يا تنبيه متجاوز و مجرم است و يا عبرت گرفتن ديگران و يا تشفّي خاطر و تسلّي قلب ستمديده. ولي هيچيك از اين فلسفه‏ها و يا فايده‏ها در باب مجازات اخروي مطرح نيست زيرا آنجا جاي تكرار جرم از جانب مجرم و يا انجام جرم از ناحيه ديگران نيست، به دليل اين كه آنجا جاي حساب و پاداش است نه جاي عمل. انگيزه تشفي و تسلي خاطر هم در مورد خدا صادق نيست زيرا خداوند ـ العياذ بالله ـ مانند انسان نيست كه دچار عقده و حس انتقام‏جويي شود تا بخواهد از راه عقوبت مجرم، خاطر خود را تسكين دهد.

اگر گفته شود كه هر چند حس انتقام‏جويي و تشفّي قلب در مورد خدا مطرح نيست اما در مورد بندگان خدا كه مورد ستم و تجاوز واقع شده‏اند مطرح است، در پاسخ مي‏توان گفت اولاً همه جرمها و گناهان كه از قبيل حق الناس نيست، فلسفه عقوبت در حق الله چيست؟ ثانيا حتي در حق الناس، بنده‏اي كه بر او ستم شده است يا از اولياي خداست و يا غير اولياي خدا؛ اولياي الهي مظهر رحمت واسعه الهيه مي‏باشند و غير اولياي الهي هم در جهان وانفسا، اندكي خير و رحمت و مغفرت الهي و يا دريافت حسنات از فرد متجاوز را بر انتقام از آنها ترجيح مي‏دهند. (3)

پاسخ: پاسخهايي كه به اين شبهه داده‏اند به قرار زير است:

الف) خداوند بر اساس حكمت و رحمت خود، براي هدايت و نجات بشر شريعت و آييني فرستاده است و در آن تكاليفي را براي بشر مقرر فرمود و انبيا و اوصياي انبيا را مأمور ابلاغ آن كرده است و با توجه به اين كه مي‏دانست همه افراد به راحتي و بدون انگيزه خارجي به اطاعت و تسليم تن نخواهند داد، بر اساس حكمت خود به مطيعان و مؤمنان وعده ثواب و به عاصيان و كافران وعده عذاب داده است. اگر اين وعده و وعيد الهي نبود ارسال رسل و انزال كتب و شرايع آسماني لغو و بيهوده بود. با توجه به اين كه تخلّف از وعده عقلاً و شرعا قبيح و نارواست چاره‏اي نيست جز اين كه خداوند در عالم آخرت به اين وعده‏ها و وعيدها جامه عمل بپوشاند. از اين گذشته آيات الهي از عذاب كفار و مشركان و ظالمان خبر داد اگر خداوند بكلي از عذاب صرف نظر كند لازمه‏اش كذب است كه خداوند از آن مبرّاست. بنابراين، به تعبير مرحوم علامه طباطبايي:

«خداوند از اين روي كه به ايمان و اطاعت، وعده ثواب و پاداش نيك داده و به كفر و معصيت وعيد عقاب و سزاي بد داده چنان كه فرموده، خلف وعده نخواهد نمود.» (4)

ب) از آيات قرآن استفاده مي‏شود كه جزا و سزاي اخروي مقتضاي عدل الهي است. اگر پاداش و كيفر اخروي نباشد، عدل الهي مخدوش خواهد بود؛ زيرا خداوند مردم را دعوت كرده است به ايمان و نيكوكاري و مردم از لحاظ پذيرش اين دعوت دو دسته شده‏اند، برخي اين دعوت را پذيرفته و نظام فكري و اخلاقي خود را بر آن تطبيق داده‏اند و برخي ديگر نپذيرفته و به بدكاري و فساد پرداخته‏اند. از طرف ديگر مي‏بينيم كه نظام اين جهان بر اين نيست كه صددرصد نيكوكاران را پاداش و بدكاران را كيفر دهد، بلكه برخي نيكوكاريها هست كه حيات انسان با آن پايان پيدا مي‏كند و مجالي براي پاداش نيست چنان كه برخي از گناهان هست كه امكان عقوبت آن در دنيا نيست مانند كسي كه هزاران انسان را به ناحق مي‏كشد. پس مقتضاي عدل الهي آن است كه نشئه ديگري وجود داشته باشد تا هر يك از اين دو دسته جزاي عمل خود را بيابند.(5)

ج) بهترين پاسخي كه مي‏توان به شبهه ياد شده داد اين است كه مجازات اخروي از نوع مجازاتهاي قراردادي و اعتباري دنيوي نيست بلكه از نوع مجازاتهاي تكويني و حقيقي است. از قرآن كريم و روايات فراوان استفاده مي‏شود كه هر چند چهره مُلكي اعمال نيك و بد انسان در اين دنيا از بين مي‏رود ولي صورتهاي ملكوتي افعال اختياري انسان در باطن انسان مستقر مي‏شود و هر جا كه برود همراه اوست و سرمايه زندگي شيرين يا تلخ آينده او مي‏باشد. به تعبير ديگر اعمال خوب با صورتهاي بسيار زيبا و لذت بخش تجسم مي‏يابند و به صورت كانون بهجت و لذت در مي‏آيند و اما اعمال بد انسان با صورتهاي بسيار زشت و وحشت زا و آزاردهنده تجسم مي‏يابند و به صورت كانون درد و رنج و عذاب در مي‏آيند. بنابراين، هر كس در قيامت با همان اعمال و اخلاق و اعتقادي كه از دنيا به همراه خود برده است زندگي مي‏كند. اينها سرمايه‏هاي خوب و يا بد و مصاحبان نيك يا زشت هميشگي انسان در جهان جاودان است. بنابراين، مجازات اخروي از نوع مجازاتهاي قراردادي نيست كه بخواهيم آن را از راه تنبيه مجرم و يا عبرت ديگران و يا تشفّي دل توجيه كنيم.(6)

شبهه دوم

چگونه مي‏توان باور كرد كه خداي عظيم و رحيم بنده ضعيف و حقير خود را عذاب كند؟

پاسخي كه در برابر شبهه قبلي داده شد در اينجا نيز قابل طرح است. در شبهه سابق گفته شد كه پاداش و كيفر اخروي از نوع مجازات قراردادي اعتباري نيست بلكه از نوع مجازات حقيقي و تكويني است. آنچه كه در آخرت نصيب انسانها مي‏گردد نتيجه عملكردهاي خود انسان است. در قيامت هر انساني همان را درو مي‏كند كه در دنيا كاشته است. معنا ندارد كه انتظار داشته باشيم كسي كه در دنيا هيچ كشتي نكرده است و يا كشت خار و حنظل كرده است در آخرت ميوه‏ها و محصولات شيرين درو كند.

مولوي در اين رابطه مي‏گويد:

و يا سعدي مي‏گويد:

آيا مي‏توان همين اشكال را در مورد مجازاتهاي تكويني دنيا مطرح كرد؟ اگر كسي خود را به عمد از بلندي به پايين پرتاب كند و يا اين كه به عمد سم كشنده ميل كند و يا اين كه در درس خواندن خود تن‏پروري و يا در رانندگي بي احتياطي كند و به مقررات راهنمايي و رانندگي اعتنا نكند و يا كسي كه بي‏پروا به توصيه‏هاي ايمني و يا بهداشتي بي اعتنايي كند و... آيا مي‏توان در اين موارد با تكيه به عظمت و رحمت الهي اين گونه اشخاص را از نتايج و لوازم اعمالشان معاف كرد؟ مگر خداوند در دنيا داراي اين اوصاف كمالي نيست؟

از اين گذشته همانگونه كه قبلاً متذكر شديم مجازات اخروي مقتضاي عدل الهي و پاي‏بندي او به وعده‏هاست. نمي‏توان با استناد به عظمت و رحمت الهي، از خدا انتظار داشت كه كاري بر خلاف مقتضاي عدل انجام دهد و يا در گزارشهاي خود مرتكب دروغ گردد و يا در وعده‏هاي خود تخلف ورزد. البته معناي سخن ما اين نيست كه در عرصه قيامت از مغفرت و رحمت خداوند خبري نيست. يقينا بر اساس آنچه كه در آيات و روايات فراوان آمده است مغفرت و رحمت الهي در قيامت نقش گسترده‏اي خواهد داشت. شفاعت شفيعان در آخرت جلوه روشني از مغفرت و رحمت الهي است. آنچه كه در اينجا مورد نظر ماست اين است كه نبايد به بهانه رحمت و عظمت پروردگار اصل عقوبت اخروي مورد انكار و يا ترديد قرار گيرد.

شبهه سوم

با عنايت به اين كه تناسب ميان جرم و مجازات امر مسلم عقلي است چگونه خداوند براي گناهان كوچك و محدود، مجازاتهاي بزرگ و سنگين و گاه نامحدود وضع مي‏كند؟

پاسخ: اولاً تناسب ميان جرم و جريمه هر چند يك امر عقلي و عقلايي است اما بايد توجه داشت كه در اندازه‏گيري اهميت جرم نمي‏توان تنها به كميت و تعداد آن و مقدار زماني كه در انجام آن به كار رفته نگاه كرد بلكه بايد به ماهيت و كيفيت جرم نيز توجه داشت. گاه يك جرم كه در يك دقيقه و يا كمتر از آن انجام مي‏گيرد از صدها و هزارها جرم ديگر كه روزها و هفته‏ها در انجام آن صرف شده است، اهميت بيشتري دارد. آيا مي‏توان جرم كسي كه در يك دقيقه با بمبي هزاران نفر را قتل عام مي‏كند نسبت به جرم كسي كه در چندين فقره دزدي كه ماهها طول كشيده و چند كالاي نه چندان مهم را از افراد مختلف به سرقت برده كمتر و يا حتي برابر دانست؟ آيا در اين گونه موارد در مقام مجازات به تعداد و كميت گناه و جرم نگاه مي‏كنند؟

در مجازات اخروي يقينا تناسب ميان جرم و جريمه منظور مي‏شود اما اين كه چه جرمي از اهميت بيشتري برخوردار است و چه جريمه‏اي متناسب با جرمي كه شخص مرتكب شده است مي‏باشد از حد درك و معرفت ما خارج است و خداوند بر اساس علم و احاطه كامل خود عمل خواهد كرد.

ثانيا همانگونه كه گذشت مجازات اخروي از نوع مجازات تكويني و حقيقي و از نوع تجسم صورتهاي غيبي و ملكوتي و اعمال و اخلاق و نيتهاي ماست و ربطي به مجازاتهاي قراردادي و اعتباري ندارد. در مجازاتهاي قراردادي جاي اين است كه مجازاتي كه براي شخص مجرم مقرّر مي‏شود مورد سؤال و يا اعتراض قرار گيرد اما در مجازاتهاي تكويني جايي براي اين گونه اعتراضها نيست. در اين گونه موارد گاهي يك لحظه بي احتياطي، عواقب سنگين و غيرقابل جبراني دارد؛ مثلاً يك لحظه خواب رفتن در موقع رانندگي ممكن است باعث افتادن شخص به اعماق دره و نابودي و هلاكت دائمي شود و يا يك غفلت و بي توجهي باعث افتادن از ارتفاع بالا و يا خوردن سم كشنده به جاي آب گردد كه نابودي و يا معلوليت دائمي را به همراه دارد.

شهيد مطهري در اين رابطه مي‏گويد:

«پاسخ اشكال «تناسب كيفر و گناه» به اين صورت خلاصه مي‏شود كه رعايت تناسب بحثي است كه در مورد كيفرهاي اجتماعي و قراردادي قابل طرح است. البته در اينگونه كيفرها، قانونگذار بايد متناسب بودن كيفر را با جرم در نظر بگيرد. اما در كيفرهايي كه رابطه تكويني با عمل دارد؛ يعني معلول واقعي و اثر حقيقي كردار است يا كيفري كه با گناه رابطه عينيت و وحدت دارد؛ يعني در حقيقت خود عمل است، ديگر مجالي از براي بحث تناسب داشتن و نداشتن نيست. كسي كه مي‏گويد چگونه ممكن است خدايي باشد و ما را در برابر جرمهاي بسيار كوچك مجازاتهاي بسيار بزرگ بكند اين معنا را درك نكرده است كه رابطه آخرت با دنيا از قبيل روابط قراردادي اجتماعي نيست...» (7)

در ارتباط با مسأله خلود در جهنم بايد گفت كه مسأله از همين قبيل است. زيرا خلود در آتش، كيفر همه كساني نيست كه در دنيا مرتكب گناه شده‏اند. شايد بتوان گفت اكثريت اهل نار مشمول كيفر خلود نيستند. اصحاب آتش به حسب مقدار و مرتبه گناه و جرمي كه مرتكب شده‏اند در صورتي كه مشمول مغفرت واقع نشوند و صلاحيت شفاعت را از همان آغاز نداشته باشند پس از مدتي هر چند بسيار طولاني از آتش خارج خواهند شد. خلود در آتش شامل حال عده‏اي از گنهكاران و كيفر برخي از گناهان است. اين كه چه كساني مشمول اين كيفر و چه گناهاني باعث خلود آتش است از دايره علم و اطلاع ما خارج است قرآن كريم مي‏فرمايد:

«بَلي مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ» (8)

يعني: آري! كساني كه مرتكب گناه شوند و آثار گناه سراسر وجودشان را بپوشاند آنها اهل آتشند و جاودانه در آن خواهند بود و آنها كه ايمان آورده و كارهاي شايسته انجام دهند آنان اهل بهشتند و هميشه در آن خواهند بود.

معياري كه در اين آيه براي خلود در آتش داده شد اين است كه شخص، گناه و يا گناهاني انجام دهد كه آثار سوء گناه تمام وجود او را در بر گيرد و روزنه‏هاي نجات را بر او ببندد. در تفسير شريف الميزان در ذيل اين آيه آمده است:

«كلمه خطيئه به معناي آن حالتي است كه بعد از ارتكاب كار زشت به دل انسان دست مي‏دهد... احاطه خطيئه باعث مي‏شود كه انسان محاط آن، دستش از هر راه نجاتي بريده شود گويا آنچنان خطيئه او را محاصره كرده كه هيچ راه و روزنه‏اي براي اين كه هدايت به وي روآورد باقي نگذاشته، در نتيجه چنين كسي جاودانه در آتش خواهد بود و اگر در قلب او مختصري ايمان وجود داشت و يا از اخلاق و ملكات فاضله كه منافي با حق نيستند از قبيل انصاف و خضوع در برابر حق و نظير اين دو پرتوي مي‏بود قطعا امكان اين وجود داشت كه هدايت و سعادت در دلش رخنه يابد پس احاطه خطيئه در كسي فرض نمي‏شود مگر با شرك به خدا كه قرآن درباره‏اش مي‏گويد: «خداوند شرك را نمي‏آمرزد و پايين‏تر از آن را از هر كس كه بخواهد مي‏آمرزد» (9) و مگر با كفر و تكذيب آيات خدا (10) پس در حقيقت كسب سيئه و احاطه خطيئه به منزله معيار جامعي است براي هر فكر و عملي كه باعث خلود در آتش است.» (11)

آياتي كه بر مسأله خلود در نار براي عده‏اي از اهل نار دلالت دارد فراوان است. تعابير متعددي در قرآن به كار رفته است كه بر جاودانگي عذاب براي عده‏اي از اهل جهنم دلالت دارد تعبيراتي مانند: «خالدين فيها» «يخلد فيه» «دار الخلد» «عذاب الخلد» «عذاب مقيم» «لا يخفّف عنهم العذاب» «ما هم بخارجين من النّار» و ديگر تعابير مشابه كه در اين رابطه مي‏توان به سوره بقره / 39، 81ـ80، 162ـ161، مائده / 37 و يونس / 52 مراجعه كرد.

با اين همه تصريحات قرآني، برخي از عرفا و فلاسفه براي فرار از اشكال، مسأله خلود در عذاب را به گونه‏اي منكر شده و يا مورد ترديد قرار داده‏اند. برخي از آنها خلود را به معناي زمان طولاني دانسته‏اند. و بعضي ديگر، بر اين عقيده‏اند كه آيات مزبور در حد وعيد است و چون عمل به وعيد لازم نيست نمي‏توان سرنوشت كفار را در جهنم پيش‏بيني كرد و برخي نيز بر اين باورند كه هر چند از صراحت قرآن فهميده مي‏شود كه عده‏اي از جهنميان از جهنم هرگز خارج نمي‏شوند اما اين آيات بر جاودانگي عذاب دلالت ندارد زيرا پس از مدتي طولاني اهل جهنم با آتش خو مي‏گيرند و عذاب به عذب و شيريني بدل خواهد شد.

ولي انصاف اين است كه همه اين توجيهات بر خلاف آيات و روايات فراوان است. تعريف خلود به زمان طولاني با آياتي كه به صراحت از عدم خروج اهل نار از آتش دلالت دارد منافي است. در مورد اين كه آيات خلود در حد وعيد است و تخلف از وعيد، قبيح نيست بايد گفت كه اولاً آيات قرآن درباره خلود، از حد وعيد بالاتر است. برخي از آيات، اِخبار از خلود در عذاب مي‏دهد و برخي از آيات از حال جهنميان كه خلود در آن دارند گزارش مي‏دهد و مي‏دانيم كذب در خبر قبيح است و خداوند از آن منزه است.

در اين رابطه مي‏توان به سوره بقره / 162ـ161 ـ مائده / 37 ـ آل‏عمران / 88 ـ فاطر / 36 و بيّنه / 6 مراجعه كرد. ثانيا اين كه تخلف از وعيد قبيح نيست خصوصا آنجايي كه تخلّف فراگير باشد به اين معنا كه حتي يك مورد از آن تحقق پيدا نكند، مورد ترديد و اختلاف جدّي است.

در مورد توجيه سوم (دوام در نار غير از دوام عذاب است) بايد گفت كه با صراحتهاي آيات و روايات منافات دارد؛ زيرا آيات مزبور تنها بر خلود در نار دلالت ندارند بلكه بر خلود در عذاب و درد و رنج دلالت دارند. شاهد اين معنا آن است كه در برخي از آيات براي عذاب، وصف اليم (دردناك) آورده شد. در اين رابطه مي‏توان به برخي از آيات پيشين مراجعه كرد.

به نظر مي‏رسد كه دلالت و صراحت آيات و روايات در مورد خلود در عذاب به همان معنايي كه همگان از آن مي‏فهمند به هيچ وجه قابل انكار نيست. صدرالمتألهين از كساني است كه در برخي از كتب خود مانند «اسفار» و «الشواهد الربوبيّة» و كتب تفسيري، طريقه برخي از عرفا مانند ابن عربي مبني بر اين كه عذاب جهنم پس از مدتي طولاني به عذب و شيريني تبديل مي‏شود را مي‏پذيرد (12) امّا در كتاب عرشيه خود پس از بيان همين نظريه، جملاتي مي‏آورد كه ظاهرا بيانگر تجديد نظر او ـ خصوصا با توجه به اين كه گفته‏اند اين كتاب آخرين اثر تأليفي اوست ـ در اين زمينه مي‏باشد. وي مي‏نويسد:

«صاحب فتوحات مكيه (ابن عربي) در اين زمينه (توجيه خلود به معنايي كه گذشت) امعان نظر كرده و بر اين نظريه در آن كتاب تأكيد كرده است و در فصوص گفته است كه فرجام اهل نار به نعيم است... اما آنچه كه بر من كه به رياضتهاي علمي و عملي اشتغال دارم آشكار شده است اين است كه دار جحيم، دار نعيم نخواهد بود بلكه آنجا جايگاه درد و رنج و عذاب دائم است اما بايد دانست كه رنجهاي آنجا همواره و پيوسته در حال نو شدن و تجدّد است و پوستها در آنجا در حال تبدل است آنجا هرگز جايگاه راحتي و آسايش و امنيّت نيست زيرا دار جحيم در آن عالم همانند عالم كون و فساد در اين عالم دنياست.» (13)

شبهه چهارم

با توجه به وعده‏هايي كه در قرآن كريم جهت مغفرت گناه‏كاران داده شده است چگونه مي‏توان به عقوبت اخروي يقين كرد و از ترس آن از انجام گناه دست كشيد؟

پاسخ: اولاً: هر چند آياتي كه بر مغفرت و رحمت الهي در جهان آخرت دلالت دارد فراوان است و يقينا بسياري از گناه‏كاران مشمول مغفرت پروردگار و شفاعت شفيعان واقع مي‏شوند اما از طرف ديگر آياتي كه بر عذاب و عقوبت اخروي دلالت دارد كمتر از آنها نيست. قرآن در بسياري از آيات از حالات جهنميان به گونه‏اي گزارش مي‏كند كه شكّي براي انسان در اصل وقوع عقوبت باقي نمي‏گذارد علاوه بر اين از افرادي سخن مي‏گويد كه شفاعت شفعا كه تجلي كامل مغفرت الهي در آخرت است شامل حال آنها نخواهد شد و به همين دليل به عذاب دوزخ گرفتار آمده‏اند. مثلاً در سوره مدّثر آمده است:

هر كس در گرو اعمال خويش است مگر اصحاب يمين كه در باغهاي بهشت‏اند و از مجرمان مي‏پرسند كه چه چيز شما را به دوزخ وارد ساخت؟ مي‏گويند ما از نمازگزاران نبوديم و اطعام مستمند نمي‏كرديم و پيوسته با اهل باطل همنشين و همصدا بوديم و همواره روز جزا را انكار مي‏كرديم تا زماني كه مرگ ما فرا رسيد. از اين رو شفاعت شفاعت كنندگان به حال آنها سودي نمي‏بخشد. (14)

در جاي ديگر آمده است:

خداوند به آنها مي‏گويد: در صف گروههاي مشابه خود از جن و انس در آتش وارد شويد هر زمان كه گروهي وارد مي‏شوند گروه ديگر را لعن مي‏كنند تا همگي در آن قرار گيرند. گروه پيروان درباره پيشوايان خود مي‏گويند: خداوندا اينها بودند كه ما را گمراه ساختند پس كيفر آنها را از آتش دو برابر كن... و پيشوايان آنها به پيروان خود مي‏گويند: شما امتيازي بر ما نداشتيد پس بچشيد عذاب را در برابر آنچه انجام مي‏داديد. كساني كه آيات ما را تكذيب كردند و در برابر آن تكبر ورزيدند هرگز درهاي آسمان به رويشان گشوده نمي‏شود و هيچگاه داخل بهشت نخواهند شد مگر اين كه شتر از سوراخ سوزن بگذرد اين گونه گنهكاران را جزا مي‏دهيم براي آنها بستري از آتش دوزخ و روي آنها پوششهايي است... بهشتيان، دوزخيان را ندا مي‏دهند كه آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود همه را حق يافتيم آيا شما هم آنچه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق يافتيد؟ گفتند بلي... دوزخيان، بهشتيان را صدا مي‏زنند كه مقداري آب يا از آنچه خدا به شما روزي داده به ما ببخشيد آنها مي‏گويند: خداوند اينها را بر كافران حرام كرده است... (15)

اينگونه آيات كه در قرآن كم نيست نه تنها بر امكان عقوبت بلكه بر فعليت و وقوع آن به وضوح هر چه تمامتر دلالت دارد.

ثانيا: هر چند نسبت به وقوع عقوبت در آخرت يقين پيدا نكنيم اما مي‏دانيم انجام گناه به حكم عقل و شرع موجب استحقاق عقوبت است و احتمال وقوع عقوبت ـ آن هم عقوبت سخت و سنگين اخروي با توجه به استحقاق آن ـ كافي است كه انسان را دچار بيم و هراس ساخته و از ارتكاب گناه باز دارد.

شبهه پنجم

نوع عقاب مقرّر در آيات و روايات براي مجرمان، به دليل شدت زياد، از حد توان و ظرفيت وجودي بشر خارج است. مسأله مورد نظر در اين شبهه اين است كه مجازات شديدي كه براي گنهكاران ذكر شده است چيزي نيست كه در حد طاقت و تحمل و ظرفيت وجودي هيچ انساني باشد قهرا عقل نمي‏تواند وجود اين گونه عقوبتها را بپذيرد.

پاسخ: اولاً: درست است درك و تصور شدت اين عقوبتها براي ما كه در اين دنيا در چارچوب عالم طبيعت و ماده قرار داريم مقدور نيست چنان كه درك ثوابها و خوشيها و برخورداريهاي آنجا نيز در توان ما نيست؛ اما هيچگاه نمي‏توان اين امر را بهانه‏اي براي انكار و يا ترديد عقوبت اخروي قرار دهيم؛ زيرا بسياري از چيزهاست كه فوق حد ادراك ماست، ولي با توجه به اين كه اين امور به وسيله مخبر صادق (خدا، پيامبران و اولياي الهي) به صراحت و تأكيد به ما گزارش شده است، جايي براي انكار باقي نمي‏گذارد.

ثانيا: اشتباه ما در اين قضاوت اين است كه صحنه جهان آخرت را با صحنه عالم دنيا يكسان و همانند فرض كرده‏ايم در حالي كه اين دو عالم تفاوت عميق و جوهري با هم دارند. اين عالم، عالم حجاب و غفلت و تعلق به ماده است و همين امر باعث مي‏شود كه انسان نتواند حقيقت درون خود را ببيند و آتشي كه در درون او زبانه مي‏كشد را احساس كند و يا درد و رنج دور افتادگي از رحمت و لطف خدا را درك كند اما وقتي كه اين حجابها كنار رفت و حقيقتها به وضوح براي او مكشوف شد و دورافتادگي خود از رحمت خدا و مغفرت الهي را احساس كرد و شعله‏هاي آتش درون را با تمام وجود لمس كرد، قهرا عذاب و رنجي كه به او مي‏رسد به مراتب از عذاب و رنج دنيايي بيشتر خواهد بود. قرآن در وصف آتش جهنم مي‏فرمايد:

«نارُ اللّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَي الأَْفْئِدَةِ» (16)

يعني: آتش برافروخته الهي است آتشي كه بر دلها زبانه مي‏كشد. اين آتش بر آنها از هر سو احاطه كرده است در ستونهاي بلند و كشيده شده.

در جاي ديگر در وصف آتش جهنم مي‏فرمايد:

اي كاش كساني كه كافرند از آن موقع خبر مي‏داشتند كه آتش را از چهره‏هاي خويش و پيشاني‏هاي خود باز نتوانند داشت و ياري نشوند ولي اين آتش ناگهان بيايد و مبهوتشان كند و بر دفع آن هم قدرت ندارند و كمك هم داده نمي‏شوند. (17)

در تفسير الميزان در ذيل اين دو آيه آمده است:

«معلوم است آتشي كه چنين وصفي دارد باطن انسان را مانند ظاهرش فرا مي‏گيرد شمولش نسبت به باطن كمتر از ظاهر نيست و مانند آتش دنيا نيست كه متوجه تنها ظاهر بدن مي‏شود و در نتيجه از يك سو انسان متوجه آن مي‏شود و ظاهر را قبل از باطن مي‏سوزاند و در نتيجه مهلتي به انسان مي‏دهد كه از سوي ديگر فرار كند و يا چاره‏اي انديشد و يا جا خالي دهد و يا حائلي ميانه خود و آن به وجود آورد و يا بر كسي پناهنده شود، ولي آتش دوزخ چنين نيست، بلكه همان طور كه جان آدمي به همراه انسان است آن آتش هم همراه انسان است، همان طور كه نمي‏توان جان را به طرفي نهاد و خود به طرف ديگري رفت، آتش دوزخ نيز چنين است و ميان آدمي و آن، اختلاف جهت نيست و مهلت هم نمي‏پذيرد و مسافتي ميان آدمي و آن نيست و وقتي كه فرا مي‏رسد جز افسوس و حسرت هيچ چاره‏اي ديگر براي كسي نمي‏ماند.

پس معناي آيه اين است كه نمي‏توانند آتش را از پيش رو و نه از پشت سر خود دفع كنند بلكه وقتي مي‏رسد از جايي مي‏آيد كه خودشان هم نمي‏دانند و ناگهان هم مي‏رسد و ديگر نمي‏توانند آن را رد نموده و يا از آمدنش مهلت بگيرند.» (18)

نكته قابل توجهي كه از قرآن فهميده مي‏شود اين است كه در برخي از آيات، اوصافي را براي آتش جهنم ذكر مي‏كند در حالي كه همان اوصاف را در آيات ديگر براي اهل جهنم ذكر مي‏كند. مثلاً در سوره مُلك درباره جهنم مي‏فرمايد:

«زماني كه كفار در آتش جهنم افكنده مي‏شوند از آتش، صدايي همانند صداي نفسي كه هوا را به درون سينه‏ها مي‏برد شنيده مي‏شود در حالي كه آتش فوران مي‏كند گويي از شدت غضب مي‏خواهد متلاشي شود و قطعه قطعه گردد.» (19)

و يا در جاي ديگر مي‏فرمايد:

«آتشي كه چون از مكاني دور آنها را ببيند غليان و صفير هول‏انگيز آن را كه همانند تردّد و آمد و شد نفس در سينه‏هاست مي‏شنوند.» (20)

اما در جاي ديگر درباره جهنميان مي‏فرمايد:

«اما كساني كه بدبختند در آتشند براي آنها در درون آتش صداي هولناكي همانند صداي رفت و آمد نفس در سينه‏هاست.» (21)

و يا مي‏فرمايد:

«براي جهنميان در جهنم صدايي است همانند صداي كشيدن نفس به درون سينه‏ها.» (22)

شايد بتوان از مجموع اين آيات چنين استفاده كرد ـ همانگونه كه برخي از مفسرين گفته‏اند ـ جهنم اخروي چيزي جز باطن و درون انسان نيست كه پرده از روي آن برداشته مي‏شود. وقتي كه در قيامت پرده‏ها از روي ملكوت و باطن عالم برداشته مي‏شود(23) از روي چهره باطني انسان نيز پرده‏ها برداشته مي‏شود(24) در حقيقت براي اهل شقاوت پرده از روي جهنم آنها برداشته مي‏شود(25) به تعبير علامه طباطبايي، ظاهرا منظور از آوردن جهنم در روز قيامت كه در سوره فجر، آيه 23 بدان اشاره شده است همين پرده برداري از روي جهنم است.(26)

بنابراين، عقلاً معني ندارد كه چيزي نتواند لوازم ذات خود را تحمل كند؛ از اين رو، اين شبهه كه مجرم نمي‏تواند عقاب شديد را تحمل كند از اساس مرتفع مي‏شود.

شبهه ششم

قانون حبط و تكفير چگونه با عدل خدا در مجازات سازگار است؟

پاسخ:جا دارد در ابتدا تعريف‏اين‏دو واژه بيان‏گردد. حبط به اين معناست كه اعمال صالح انسان به وسيله عمل بدي كه بعدا انجام مي‏دهد پوچ و باطل گردد و تكفير به اين معناست كه عمل صالح بعدي انسان، عمل ناشايست پيشين او را بپوشاند و آن را از اثر بيندازد. در آيات متعدد قرآن از حبط و تكفير سخن به ميان آمده است. در ارتباط با حبط مي‏توان به سوره بقره / 217، انعام / 8، مائده / 5، اعراف / 147، توبه / 17 و 69، كهف / 105، حجرات / 2، زمر / 65، احزاب / 19 و محمد / 9، 28 و 32 و در ارتباط با تكفير به سوره بقره/ 271، مائده 12 و 65، نساء / 31، انفال / 29، طلاق / 5، محمد / 2 و تغابن / 9 مراجعه كرد.

منظور از اشكال ياد شده اين است كه اگر به خاطر اعمال بدي كه بعدا انجام مي‏شود اعمال نيك قبلي انسان باطل و پوچ گردد چگونه عدل الهي قابل توجيه است؟

در پاسخ اين اشكال بايد گفت هر عمل بدي كه انسان انجام مي‏دهد باعث حبط حسنات پيشين نمي‏شود بلكه تنها برخي از اعمال بد مانند كفر، شرك، تكذيب آيات الهي، ارتداد، قتل انبيا و اولياي الهي، وابستگي به دنيا و تعلق خاطر به زخارف دنيا و نفاق در ايمان باعث حبط مي‏گردند و اين امر با مراجعه به آيات و روايات باب روشن مي‏شود.

حبط در اينگونه موارد نه با عقل انساني منافات دارد و نه با عدل الهي؛ زيرا ارزش كار نيك به اثر مثبت و ماندگاري است كه در روح و جان انسان باقي مي‏گذارد اما اين گونه سيّئات، بكلّي اثرات مثبت كارهاي نيك پيشين را از بين مي‏برند. بنابراين، با وجود اين گناهان بزرگ، عمل صالحي در پرونده انسان باقي نمي‏ماند تا از خداوند پاداش آن را مطالبه كند.

نقطه مقابل آن، برخي از كارهاي نيك به خاطر تأثيرات مثبت فوق العاده‏اي كه بر دل و روح انسان باقي مي‏گذارند اثرات سوء گناهان قبلي را شستشو و زنگارهاي دل را صيقل مي‏دهند (تكفير).

بر اين اساس، حبط و تكفير با مضمون آيه: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» (27) منافاتي نخواهد داشت؛ زيرا اين آيه درباره عمل خير و يا شرّي است كه در جان و روح انسان پايدار و ماندگار باشد.

در تفسير شريف الميزان در ذيل آيه 7 و 8 زلزال آمده است:

«در اينجا اين سؤال به ذهن مي‏رسد كه در آيات شريفه قرآن آياتي هست كه با اين ضابطه كلي (مضمون آيه 7 و 8 زلزال) سازگار نيست. از آن جمله آياتي كه دلالت دارد بر حبط و بي‏نتيجه شدن اعمال خير به خاطر پاره‏اي از كارها و آياتي كه بر انتقال اعمال خير و شر اشخاص به ديگران دلالت دارد مانند انتقال حسنات قاتل به مقتول و گناهان مقتول به قاتل و آياتي كه دلالت بر اين دارد كه در برخي از موارد توبه باعث تبديل گناه به ثواب مي‏شود و...

پاسخ اين است كه آيات نامبرده حاكم بر اين دو آيه‏اند و بين دليل حاكم و محكوم منافاتي نيست؛ مثلاً آياتي كه دلالت بر حبط دارند دلالت بر اين دارند كه براي صاحب عمل خير، عمل خيري باقي نمي‏ماند و يا قاتلي كه نگذاشت مقتول زنده بماند و عمل خير انجام دهد، اعمال خيرش را به مقتول مي‏دهند و خودش عمل خيري ندارد، تا آن را ببيند و توبه كاري كه گناهش مبدل به حسنه مي‏شود براي اين است كه گناه موافق ميل او نبوده، عوامل خارجي باعث گنهكاري او شدند، و آن عوامل خارجي (اشخاصي كه باعث گناه اين شخص شدند) كار خير موافق طبعشان نبوده ولي چون مي‏خواستند در بين مردم نيكوكار موجّه باشند و بلكه رئيس و رهبر آنان باشند اين كارهاي خير را انجام دادند، لذا در قيامت بديهاي توبه‏كاران را به اين عوامل و اشخاص مي‏دهند و خوبيهاي آن اشخاص را به توبه‏كاران، و در نتيجه توبه‏كاران گناهي ندارند تا به حكم آيه مورد بحث در قيامت آن را ببينند و نيز عوامل شرّ كار خيري ندارند تا به حكم آيه مذكور آن را ببينند.» (28)

شبهه هفتم

شفاعت اخروي چگونه با قانون مجازات سازگار است؟

در باب شفاعت اشكالات متعددي شده است كه به برخي از آنها اشاره مي‏كنيم:

1ـ شفاعت نوعي تبعيض ناروا و حاكميت روابط به جاي ضوابط است و با عدل الهي سازگار نيست.

2ـ در قرآن كريم شفاعت در آخرت مورد نفي و انكار واقع شده است.

3ـ شفاعت با قانون «ليس للأنسان الا ما سعي» منافات دارد.

4ـ لازمه شفاعت اين است كه رحمت شفيع بيشتر از رحمت خدا باشد.

5ـ اعتقاد به شفاعت موجب تجرّي نفوس و بلكه تشويق آنها نسبت به ارتكاب گناه است.

6ـ اعتقاد به شفاعت شفعا و درخواست شفاعت از آنها نوعي شرك است.

در پاسخ اين اشكالات خوب است تعريف درستي از شفاعت در آخرت بيان شود. حقيقت اين است كه مسأله شفاعت در آخرت يك پديده استثنايي نيست بلكه طبق يك فرمول كلي در نظام هستي اعم از دنيا و آخرت و تكوين و تشريع است و آن اين كه مغفرت الهي در آخرت مانند هر رحمت ديگر الهي داراي نظام و قانون است. رحمت الهي اعم از خلق و رزق و هدايت و مغفرت و احيا و اماته و تعليم و وحي، بدون واسطه صورت نمي‏گيرد. در روايت آمده است كه خداوند ابا و امتناع دارد از اين كه كارها را به جز از راه اسبابش به جريان بيندازد. علوّ و شموخ و قدّوسيّت ذات حق ابا دارد از اين كه مستقيما و مباشرتا كار خويش را در عوالم پايين انجام دهد. وساطت فرشتگان در نظام تكوين و تشريع بر همين اساس است. هدايت الهي از طريق جبرئيل و پيامبران و اوليا انجام مي‏گيرد چنان كه احيا به وسيله اسرافيل و اماته بوسيله عزرائيل و وحي بوسيله جبرئيل انجام مي‏گيرد. بنابراين، امكان ندارد هيچيك از جريانهاي رحمت پروردگار بدون نظام انجام گيرد به همين دليل مغفرت الهي در آخرت نيز بايد از طريق نفوس كامل و ارواح بزرگ انبيا و اوليا به گناهكاران برسد. (29)

فرق اساسي ميان شفاعت حقيقي اخروي با شفاعتهاي باطل دنيوي اين است كه بر اساس قاعده مزبور شفاعت واقعي از خدا شروع مي‏شود و به گناهكار ختم مي‏گردد ولي در شفاعت باطل دنيوي جريان بر عكس است. به تعبير ديگر در شفاعت حقيقي خدا برانگيزاننده شفيع است. بنابراين، شفيع تحت تأثير خدا است اما در شفاعتهاي باطل، اين مجرم است كه شفيع را تحت تأثير قرار مي‏دهد و شفيع نيز شفاعت كننده را تحت تأثير قرار مي‏دهد.(30)

نكته ديگري كه در شفاعت اخروي بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه همانگونه كه در بهره‏مندي از جريانهاي ديگر رحمت الهي قابليت و صلاحيت شرط است در بهره‏مندي از رحمت و مغفرت الهي در قيامت نيز، لياقت و قابليت شرط است. بنابراين، شفاعت شفعيان بر اساس قابليتهاي افراد صورت مي‏گيرد. به همين دليل در قرآن و روايات عدّه زيادي از انسانها فاقد قابليت براي شفاعت قلمداد شده‏اند.(31)

با عنايت به توضيحي كه در باب شفاعت داده شد پاسخ بسياري از اشكالات روشن مي‏گردد. زيرا بيان شد كه شفاعت تبعيض باطل نيست؛ چرا كه بدون ضابطه و بدون داشتن قابليت انجام نمي‏گيرد و هر كس كه واجد قابليت باشد از اين جريان رحمت و مغفرت الهي برخوردار خواهد شد و نيز روشن شد كه با اصل «ليس للأنسان الا ما سعي» منافاتي ندارد زيرا قابليتي كه براي بهره‏مندي از شفاعت لازم است با كار و تلاش خود شخص حاصل مي‏شود و نيز روشن شد كه لازمه شفاعت اين نيست كه رحمت شفيع بيشتر از رحمت خدا باشد چنان كه لازمه‏اش اين نيست كه خدا تحت تأثير شفيع قرار گيرد؛ چون دستگاه شفاعت از جانب خدا و با انگيزه رساندن رحمت و مغفرت به بندگان مي‏باشد. اين شفيع است كه تحت تأثير خداست نه بالعكس و نيز روشن شد كه اعتقاد به شفاعت شرك نيست زيرا وجود نظام واسطه‏ها در تكوين و تشريع و دنيا و آخرت غير قابل انكار است. معناي شفاعت و يا توسل به انبيا و اوليا اين نيست كه آنها مي‏توانند در خارج از چارچوب نظام الهي نقش و تأثيري داشته باشند، بلكه به اين معناست كه خداوند مقربان درگاه خويش را واسطه فيض خود قرار داده و از بندگان خواسته است با توسل به آنها و طلب شفاعت از آنها از رحمت و مغفرت الهي، خود را بهره‏مند سازند.

هر چند برخي از آيات (32) شفاعت را در آخرت نفي كرده است اما يك دسته ديگر از آيات، اصل شفاعت را پذيرفته است ولي آن را در انحصار خدا و به اذن او دانسته است (33) دسته سوم از آيات بر وجود شفاعت در آخرت و يا عده‏اي به نام شفيع دلالت دارد. (34)

جمع بندي اين آيات اين است كه شفاعت خود سرانه و باطل و بي اذن خدا در قيامت وجود ندارد شفاعتي كه از ناحيه مقربان الهي صورت مي‏گيرد با اذن و اراده الهي است.

در مورد اين اشكال كه اعتقاد به شفاعت باعث تجري و تشويق انسانها به گناه است بايد گفت اولاً همين اشكال در مورد آياتي كه به صراحت مغفرت خدا را مطرح مي‏كند و يا آياتي كه بر آمرزيده شدن همه گناهان با توبه دلالت دارد مطرح است. ثانيا با عنايت به اين كه براي بهره‏مندي از شفاعت قابليت لازم است و هيچ‏كس هم نمي‏داند كه واجد اين قابليت است يا فاقد آن و نيز با عنايت به اين كه نه در مورد هيچ گناه خاصي وعده شفاعت داده شد و نه به هيچ گناهكار خاصي، قهرا اين اشكال مطرح نخواهد بود بلكه به عكس همين وعده به همراه شروطي كه دارد باعث قرار گرفتن انسان در ميان خوف و رجا مي‏گردد. به تعبير مرحوم شهيد مطهري:

«... هيچ كس نمي‏تواند جميع شرايط شفاعت را به صورت قطعي بيان كند خدا خودش مي‏داند و بس... گويي قرآن نخواسته است كه همه شرايط شمول شفاعت را به طور صريح بيان كند، خواسته است قلوب را در ميان خوف و رجا نگهدارد. از اينجا مي‏توان فهميد كه اشكالي كه مي‏گويد عقيده به شفاعت موجب تجرّي است وارد نيست.» (35)

شبهه هشتم

چرا در پاداش كارهاي خير در آخرت، ايمان شرط شده است؟ چرا كارهاي خير از غيرمؤمنين پذيرفته نيست؟

پاسخ: خداوند يقينا عمل صالح را بي پاداش نخواهد گذاشت اما مهم اين است كه بدانيم عمل صالح كه مورد قبول خدا واقع مي‏شود چيست؟ معمولاً در نگاه ظاهر بينانه‏اي كه ما داريم حسن فعلي كار را براي صالح و خوب بودن آن كافي مي‏دانيم اما در نگاه قرآن عمل صالح عملي است كه هم برخوردار از حسن فعلي و هم حسن فاعلي باشد. در نگاه قرآن و روايات، روح و مغز عمل، همان نيت و انگيزه‏اي است كه در درون شخص فاعل تحقق پيدا مي‏كند. عملي كه به انگيزه شهرت، شهوت، ريا و يا فريب مردم صورت گيرد در نگاه قرآن عمل صالح نيست هرچند داراي حسن فعلي بالايي هم باشد. ممكن است عملي در نگاه ما كوهي جلوه كند اما در نگاه خدا به اندازه كاهي ارزش نداشته باشد. به عكس ممكن است عملي در نگاه ظاهر بينانه ما كاه جلوه كند اما در نگاه خدا كوه به حساب آيد. شرط ايمان در قبولي اعمال خير براي تأمين حسن فاعلي است. كسي كه به خدا عقيده ندارد نمي‏تواند عمل خود را به قصد قرب و رضاي الهي انجام دهد قهرا از حد نصاب مورد نظر شرع جهت قبولي برخوردار نيست. به تعبير ديگر كسي كه كاري را براي خدا انجام نداده باشد بلكه به قصدي انجام داده باشد كه نهايتا برگشت آن به دنيا و شؤون دنيوي است، قهرا عمل او بالا نمي‏رود و عروج و صعود نخواهد داشت و نمي‏تواند مزد كار خود را مطالبه كند. (ما عندكم ينفد و ما عند الله باق). (36)

به تعبير استاد شهيد مطهري:

«شرط اين كه يك عمل، وجهه ملكوتي خوب و «علّييني» پيدا كند اين است كه با توجه به خدا و براي صعود به ملكوت خدا انجام گيرد، اگر كسي معتقد به قيامت نباشد و توجه به خدا نداشته باشد، عمل او وجهه ملكوتي نخواهد داشت و به تعبير ديگر صعود به «علّييّن» نخواهد كرد. تا عملي از راه نيت و از راه عقيده و ايمان، نورانيّت و صفا پيدا نكند به ملكوت عليا نمي‏رسد. عملي به ملكوت عليا مي‏رسد كه روح داشته باشد. روح عمل همان بهره اخروي و ملكوتي اوست. قرآن مي‏فرمايد: «اليه يصعد الكلم الطيّب و العمل الصالح يرفعه...» اگر به ما بگويند كه فلان كس از جاده شمال تهران خارج شد و در جهت شمال چند روز به سفر خود ادامه داد هرگز توقع نداريم كه چنين كسي به قم و اصفهان و شيراز برسد... محال است كسي به سوي تركستان برود ولي به كعبه برسد...» (37)

شبهه نهم

خدمات بزرگ مخترعان و مكتشفان و انسانهاي خيّر غيرمسلمان چگونه پاداش داده مي‏شود؟

پاسخ اين شبهه از پاسخ شبهه قبل روشن شد اگر اينگونه افراد به خدا و قيامت ايمان داشته باشند و خدمات بزرگ خود را به انگيزه الهي و اخروي انجام دهند يقينا پاداش نيك الهي در انتظار آنهاست در غير اين صورت نمي‏توانند مطالبه‏اي از خدا داشته باشند مثلاً كساني كه به قصد ريا و شهوت و شهرت و يا توقعات مادي آنگونه خدمات را انجام مي‏دهند انگيزه آنها جنبه دنيوي دارد اعم از اين كه در دنيا به اين انگيزه‏ها و مقاصد خود برسند يا نرسند، عمل آنها مقبول حق واقع نخواهد شد. بنابراين نمي‏توانند مطالبه‏اي هم در قيامت داشته باشند.

شبهه دهم

با عنايت به اين كه ما معتقديم اكثريت قاطع مردم جهان اهل باطلند چگونه مي‏توان همه آنها را اهل دوزخ و محروم از رحمت الهي دانست؟

پاسخ: به نظر ما مسأله حق و باطل با مسأله نجات و عدم نجات در آخرت متفاوت است و همه جا با هم ملازمه ندارند. اينگونه نيست كه همه اهل باطل در آخرت مشمول عذاب و محروم از نجات باشند همان طور كه چنين نيست همه پيروان دين حق در هر شرايطي مصون از عذاب و غضب الهي باشند. چه بسيارند كساني كه به دين حق نرسيدند اما به دليل اين كه اهل عناد و لجاج در برابر حق نيستند و نيز به دليل اين كه اهل دين حق نبودن آنها ناشي از تقصير آنها نيست در آخرت اهل نجات خواهند بود. قرآن كريم اين گونه افراد را ـ كه تعداد آنها كم نيست ـ مستضعف و «مرجون لأمر الله» دانسته و مغفرت و رحمت الهي را شامل حال آنها مي‏داند. (38)

در حقيقت كفري كه باعث شقا و عذاب در آخرت مي‏شود، همان عناد و لجاج و حق‏پوشي است. هر كسي كه داراي روح تسليم و انقياد در برابر حقيقت باشد هر چند به حقيقت نرسد ـ البته به شرط اين كه اين نرسيدن از روي عمد و تقصير نباشد ـ مشمول نجات اخروي خواهد بود. اگر اينگونه افراد اعمال خيري در پرونده اعمال خود داشته باشند و اين اعمال را به انگيزه الهي و اخروي انجام داده باشند ـ هر چند مسلمان نباشند ـ در پيشگاه خداوند در قيامت مأجور خواهند بود.

شهيد مطهري در اين رابطه مي‏فرمايد:

«افرادي كه به خدا و آخرت ايمان دارند و اعمالي با انگيزه تقرب به خدا انجام مي‏دهند عمل آنها مقبول درگاه الهي است و استحقاق پاداش و بهشت دارند اعم از اين كه مسلمان باشند يا غير مسلمان. غير مسلمانان به موجب اين كه از نعمت اسلام بي بهره‏اند طبعا از مزاياي استفاده از اين برنامه الهي محروم مي‏مانند. عمل خير مقبول اعم از آن كه از مسلمان صادر شود يا غير مسلمان يك سلسله آفتها دارد كه ممكن است بعد از عمل عارض شود و آن را فاسد نمايد در رأس آن آفتها، جحود و عناد است.... اعمال خير افرادي كه به خدا و قيامت ايمان ندارند موجب تخفيف و احيانا رفع عذاب آنها خواهد بود... آيات و رواياتي كه دلالت مي‏كند اعمال منكران نبوت يا امامت مقبول نيست ناظر به آن است كه آن انكارها از روي عناد و لجاج و تعصب باشد اما انكارهايي كه صرفا عدم اعتراف است و منشأ آن هم قصور است نه تقصير، مورد نظر آيات و روايات نيست... به نظر حكماي اسلام از قبيل بوعلي و صدرالمتألهين اكثريت مردمي كه به حقيقت اعتراف ندارند قاصرند نه مقصّر. چنين اشخاصي اگر خداشناس نباشند معذب نخواهند بود. هر چند به بهشت هم نخواهند رفت ـ و اگر خداشناس باشند و به معاد هم اعتقاد داشته باشند و عملي خالص انجام دهند پاداش نيك خويش را خواهند گرفت. تنها كساني به شقاوت كشيده مي‏شوند كه مقصر باشند نه قاصر.» (39)

1 مدرس حوزه و عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشكي بابل، محقق و نويسنده.

2 ـ مرتضي مطهري، زندگي جاويد يا حيات اخروي، انتشارات صدرا، اسفند 1376، ص 28؛ مجموعه آثار، ج 2، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1369، صص 520 ـ 519.

3 ـ مرتضي مطهري، عدل الهي، انتشارات صدرا، چاپ دهم، 1357، صص 240ـ239؛ مجموعه آثار، پيشين، ج 1، صص 226ـ225.

4 ـ سيد محمدحسين طباطبايي، شيعه در اسلام، انتشارات اسلامي، چاپ هشتم، 1373، صص 162ـ161.

5 ـ مرتضي مطهري، حيات اخروي، ص 50؛ سيد محمدحسين طباطبايي، پيشين، ص 160؛ محمدتقي مصباح يزدي، آموزش عقايد، ج 3، سازمان تبليغات اسلامي، سال 74، ص 63.

6 ـ مرتضي مطهري: حيات اخروي، صص 32ـ30؛ عدل الهي، صص 252ـ243؛ سيد محمدحسين طباطبايي، پيشين، صص 165ـ162؛ محمدتقي مصباح يزدي، پيشين، صص 121ـ119.

7 ـ مرتضي مطهري، مجموعه آثار، پيشين، ص 237.

8 ـ بقره / 81ـ80.

9 ـ انبياء / 48.

10 ـ بقره / 39.

11 ـ سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان، ترجمه محمدباقر موسوي همداني، انتشارات درالعلم، قم، ج 1، ص 399.

12 ـ صدرالمتألهين، الاسفار الاربعة العقلية، ج 9، ص 352؛ الشواهد الربوبيّة، مشهد رابع، اشراق سادس عشر، ص 313؛ تفسير القرآن الكريم، ج 4، ص 317.

13 ـ صدرالمتألهين، عرشيه، انتشارات مولي، 1361، ص 382.

14 ـ مدّثّر / 48ـ38.

15 ـ اعراف / 51ـ38.

16 ـ همزه / 9ـ6.

17 ـ انبياء / 40ـ39.

18 ـ سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان، پيشين، ج 28، ص 131.

19 ـ ملك / 8ـ7.

20 ـ فرقان / 12.

21 ـ هود / 106.

22 ـ انبياء / 99.

23 ـ طارق / 9: «يوم تبلي السّرائر».

24 ـ ق / 22: «لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ».

25 ـ نازعات / 36: «برّزت الجحيم لمن يري».

26 ـ سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان، پيشين، ج 40، صص 226ـ225.

27 ـ زلزال / 8 ـ 7.

28 ـ سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان، پيشين، ج 40، صص 350ـ351.

29 ـ مرتضي مطهري، مجموعه آثار، پيشين، صص 259ـ258.

30 ـ همان.

31 ـ در اين رابطه مي‏توان به سوره مدّثر / 48ـ40، انبياء / 28، طه / 109 و مريم / 87 مراجعه كرد.

32 ـ مانند سوره بقره / 48، 123 و 254.

33 ـ مانند زمر / 44، سبأ / 23، طه / 109، بقره / 255، انعام / 51، 70 و يونس / 3.

34 ـ مانند مدّثّر / 48، انبياء / 28 و مريم / 87.

35 ـ مرتضي مطهري، پيشين، ص 261.

36 ـ نخل / 96.

37 ـ مرتضي مطهري، پيشين، ص 304.

38 ـ نساء / 99ـ97 و توبه / 106.

39 ـ مرتضي مطهري، پيشين، صص 342ـ341.