حکمت‏هاي عرفاني حج

پديدآورنده:رحيم کارگر،

حج، با شکوه‏ترين، معنوي‏ترين و اثر بخش‏ترين عبادات است و از منظر عرفاني مي‏توان اسرار و حکمت‏هاي گهر باري براي آن در نظر گرفت. در اين چشم‏انداز قدسي، «حج» تبلور و تجلّي فضايل و مکارم اخلاقيِ بهترين معبر و گذرگاه به سوي معبود ازلي و نيکوترين منزل تزکيه و تهذيب نفس است. عارفان، سير و سلوک عرفانيِ خود را در حج به کمال مي‏رسانند و عابدان، عرشي‏ترين عبادت‏ها و طاعت‏ها را در آن انجام مي‏دهند. سالکان الي اللّه‏ به فيض لقاي الهي نائل مي‏آيند و عالمان، بر معرفت و حکمت قدسيِ خود مي‏افزايند... حج به راستي ديار معرفت و دلدادگي، کوي محبّت و شيدايي، وادي سير و سلوک و تقرّب، سراي عبوديت و فروتني و رستاخيز دل‏ها و جانهاي مشتاق است.

اين عبادت بي بديل و ناب، فلسفه‏اي به گستره اقيانوس‏ها، مفهومي به عظمت کوه‏ها، ثمره‏اي به پهناي آسمان‏ها، حکمتي به حلاوت گل‏ها و معنويتي به اوج کهکشان‏ها دارد و چه نيکو است که اين همه زيبايي و حلاوت را در دانشگاه عارفان فرزانه و عالمان وارسته به نظاره بنشينيم و غوّاص اقيانوس حکمت و دانش گهربار آنان باشيم.

حج، داراي اسرار و حکمت‏هاي شگرف و فلسفه و اهداف والايي است که با دانستن آنها، حج‏گزار مي‏تواند حجّي عارفانه، عاشقانه و حکيمانه به‏جاي آورد و با راز و رمز قدسي آن، بيشتر و بهتر آشنا شود.

از ديدگاه عارف کامل آيت‏اللّه‏ ملکي تبريزي است که:

«حج و ساير عبادات، بايد آنگونه انجام شود که خدا مي‏خواهد و تنها زماني به اين امر رسيده و از نتيجه عبادت برخوردار مي‏شويم که هدف از آن عبادت را بدانيم. اگر کسي حج را همانگونه که در روايات آمده، انجام دهد و به تک تک اعمال و نيت‏هاي آن عمل کند، مي‏توان گفت: آنگونه حج را به‏جا آورده است که خداوند مي‏خواهد».(1)

حج، اسرار و ابعاد مختلف عرفاني، سياسي، اجتماعي، فرهنگي و... دارد که در اين مقال، تنها به گوشه‏اي از حکمت‏هاي عرفاني آن اشاره مي‏شود:

يک ـ شناخت خدا

«توحيد» و «شناخت خدا»، مهم‏ترين و بايسته‏ترين و ظيفه انسان‏ها است و هيچ تکليف و امري، به بايستگي و اهميت آن نيست. توحيد، اساس و رکن تمامي اعتقادات و اعمال است و انسان در همه مواقع، به‏خصوص در حج، بايد بر معرفت و شناخت خود نسبت به آفريدگار فزوني بخشد و يقين و ايمان خود را به يگانگي، قدرت، علم، سلطنت، تقدّس و ربوبيت او مستحکم سازد.

به راستي حکمت و فلسفه اصليِ «حج»، توحيد و معرفة‏اللّه‏ است؛ يعني حج‏گزاران بايد در حج شناخت و علم خود را درباره صفات و اسماي الهي زياد کنند، با دقت و انديشه در اعمال و ارکان حج، هر چه بيشتر با آيات و نشانه‏هاي او آشنا شوند.

امام سجّاد عليه‏السلام در سفارش‏هاي خود به شبلي، به اين امر توجّه ويژه‏اي داشته، مي‏فرمايد: «هل عرفت بموقفک بعرفة، معرفة‏اللّه‏ سبحانه...»(2) «آيا هنگام توقف در عرفات، معرفت خدا را يافتي...؟».

صاحبِ المراقبات در باره اين حکمت حج مي‏نويسد:

«خداوند متعال انسان را از خاک آفريده و او را به ديدار و پناه خود دعوت نمود. نزديکي و پناه او نيز مخصوص بلند مرتبگان و افراد با معنويت است و به جهت اينکه انسان در اوايل کار، به دليل فرو رفتن در تاريکي‏هاي عالَم طبيعت و اسارت در کره خاکي و ميان آب و گِل، عالم‏هاي عالي دسترسي ندارد. خداوند، عالمِ او را با ايجاد مکاني آباد کرده و آن را خانه خود ناميد و آن را زيارتگاه زائران و طالبان حضرتش قرار داد تا بر گِرد آن چرخيده، زيارتش کنند و به مقتضاي حال خود، با پروردگارشان مأنوس شده و با اين امور، آماده عالم‏هاي قدس و نزديک شدن به خدا گردند. براي اين زيارت نيز عبادت‏هايي مقرر فرموده (حج) که تمامي آنها، باعث پرواز از عالم خاکي به عالم ملکوت، جبروت و لاهوت است. به عبارت ديگر، اين عبادت‏ها انسان را آماده زيارت کعبه حقيقي مي‏کند که در باره آن، در روايت آمده است: زمين و آسمانم گنجايش مرا ندارد، بلکه قلب بنده مؤمنم گنجايش مرا دارد. اين عبادات باعث شناخت نفس مي‏شود که شناخت پروردگار را در بر دارد.»(3)

عارف الهي مرحوم حاج سيد هاشم حداد، در خاطرات و حالات خود از حج فرمودند:

«رمي جمره عقبه، بالأخص خيلي براي من جالب بود؛ چون در جمره اولي و جمره وسطي انسان رو به قبله مي‏ايستد و رمي مي‏کند؛ يعني با توجّه و استقبال کعبه، انسان شيطان را مي‏زند و مي‏راند. اما در جمره عقبه که بايد انسان پشت به قبله کند و رمي نمايد، اين چه معنا دارد؟ معني آن، عين توحيد است؛ يعني آن کعبه‏اي را که من تا به حال با اين نفس خود، بدان توجّه مي‏نمودم، آن را اکنون پشت سر گذاره و با توجّه به اصل توحيد ـ که داراي جهت و سمتي نيست و با نفسي که از آن نفس بيرون آمده و توجّه بدان سو ندارد ـ مي‏خواهم شيطان را رمي کنم...».(4)

امام خميني، اين عارف کبير، حکمت اصلي حج را توحيد و تنزيه مي‏داند که با عمل دقيق به دستورات عباديِ حج حاصل مي‏شود:

«در مراتب معنوي حج، که سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديک مي‏نمايد؛ حاصل نخواهد شد، مگر آنکه دستورات عبادي حج، به‏طور شايسته و مو به مو عمل شود... لبّيک‏هاي شما جواب دعوت حقّ تعالي باشد و خود را محرم براي وصول به آستانه محضر حق تعالي نماييد.»(5)

دو ـ انس و تقرّب (لقاي الهي)

حج، موقعيتي شکوهمند و فرصتي کم‏نظير براي انس و دلدادگي به محبوب حقيقي و تقرّب و نزديکي به ساحت قدسي او است. وارستن از غير و رسيدن به دوست و لقاي فرحناک او، حکمت حکيمانه حج است و رستگار و سعادتمند کسي است که غير را بگذارد و بگذرد و به يار بپيوندد.

اعمال و مناسک نوراني حج، بر صفاي درون و نورانيت دل مي‏افزايد و پرده‏هاي حجاب دل را به کناري مي‏نهد و او را آماده معرفت و لقاي الهي مي‏سازد. قلوب عاشقان و عارفان، در حج آمادگي بيشتري براي معرفت، محبّت و وصال الهي پيدا مي‏کند و آنان را به معبود ازلي نزديک‏تر مي‏سازد.

پيشواي هشتم در باره اين فلسفه قدسيِ حج مي‏فرمايند:

«انّ علّة الحجّ الوفادة الي اللّه‏ تعالي... و التقرّب في العبادة الي اللّه‏ عزّوجل».(6)

«علّت حج، ورود به (ميهماني) خداي متعال است...(و در آن) نزديک شدن به خداوند بلند مرتبه است.»

مولي محسن فيض کاشاني در اين باره مي‏نويسد:

«کسي که به قصد خانه خدا حرکت مي‏کند، چنان است که به قصد خدا و زيارت او مي‏رود. بنابراين، مناسب است کاري کند که در ميعاد معيّن، به‏فيض لقاي خدا فائز شود و ثابت است که کاميابي از لقاي رحمت او، منوط به اخلاص در عمل است که بهترين راه ملاقات حضرت کردگار مي‏باشد.»(7)

عالم ربّاني مولا احمد نراقي نيز مي‏نويسد:

«حج اعظم ارکان دين و عمده چيزهايي است که آدمي را به حضرت ربّ العالمين نزديک مي‏سازد و آن اهمّ تکليفات الهيه و اصعب عبادات بدنيه (است)... غرض اصلي از خلقت انسان، شناخت خدا و وصول به مرتبه محبّت و انس به او است و آن موقوف است بر صفاي نفس و تجرّد آن. پس هر چه نفس انساني صاف‏تر و تجرّد آن بيشتر شد، انس و محبّت او به خدا بيشتر مي‏شود و براي حصول (به اين امر)... خداي تعالي قرار عباداتي را فرمود که متضمّن اين امور هستند... از ميان عبادات، حج مشتمل بر اين امور است».(8)

از ديگاه صاحب «محجّة البيضاء»:

«کسي که قصد خانه کعبه کند، قصد خدا کرده و زائر او است و آنکه در دنيا قصد زيارت خانه او را کرده، سزاوار است که زيارتش ضايع نشود و در ميعادگاهي که معيّن شده است، مقصود او برآورده شود و مقصودِ او، نظر کردن به وجه کريم خداوند و رسيدن به لقاي او است. بنابر اين، شوق به لقاي خداوند ناگزير او را به اسباب اين لقا تشويق مي‏کند... نبايد از واژه نظر به وجه خداوند سبحان ـ که در کتاب و سنت و غير اين دو آمده ـ تصوّر شود که مراد نظر کردن با چشم سر به صورتي مانند صورت‏هاي ديگر است. بي‏شک خداوند از اين مقوله برتر است؛ بلکه مقصود معناي ديگري است که آن را تنها راسخان در علم مي‏دانند.»(9)

عارف شهير، امام خميني قدس‏سره در اين باره مي‏گويد:

«توجّه داشته باشيد که سفر حج، سفر کسب نيست، سفر تحصيل دنيا نيست، سفر الي‏اللّه‏ است. شما داريد به طرف خانه خدا مي‏رويد. تمام اموري که داريد و انجام مي‏دهيد، به طور الوهيت بايد انجام بدهيد. سفرتان از اينجا که شروع مي‏شود وفد الي‏اللّه‏» است. سفر به سوي خداي تبارک و تعالي است.»(10)

و نيز مي‏فرمايد:

«گردش به دور خانه خدا، نشان دهنده اين است که به غير از خدا، گرد ديگري نگرديد.»(11) و «در سعي بين صفا و مروه، با صدق و صفا سعي در يافتن محبوب کنيد که با يافتن او (توحيد ناب)، همه بافت‏هاي دنيوي گسسته شود...»(12)

عارف کبير حاج سيد هاشم حداد مي‏فرمود:

«روزي براي ديدن فلان، در کاظمين که بودم، به خانه‏اش رفتم، ديدم خود با زوجه‏اش ايستاده‏اند و چمدانها و اسباب را بسته و عازم مسافرت به حج هستند. پس از کرّات و مرّاتي که حج رفته بود و شايد تعدادش را غير از خدا کسي نداند. به وي نهيب زدم: تو که هر روز کربلا مي‏روي، مشهد مي‏روي، مکه مي‏روي؛ پس کي به سوي خدا مي‏روي؟! وي حق سخن مرا خوب فهميد و ادراک کرد؛ اما به روي خود نياورد و خود را به ناداني و غفلت زد و خنده‏اي به من نمود و خدا حافظي کرد و گفت: دعاي سفر براي من بخوانيد و چمدان‏ها را دست گرفته، بيرون مي‏برد تا به حرکت در آيد...

بعضي از مردم حتّي افراد مسمّي به سالک و مدّعيِ راه و سبيل الي اللّه‏، مقصود واقعي‏شان از اين مسافرتها، خدا نيست. براي انس ذهني به مدرکات پيشين خود و سرگرمي با گمان و خيال و پندار است و بعضاً هم براي به دست آوردن مدتي مکان خلوت با همراه و يا دوستان ديرين، در آن اماکن مقدسه مي‏باشد.

و چون دنبال خدا نرفته‏اند و نمي‏خواهند بروند و اگر خدا را دو دستي بگيري ـ و العياد باللّه‏ ـ مثل آفتاب، نشان دهي، باز هم قبول نمي‏کنند و نمي‏پذيرند؛ ايشان ابدا به کمال نخواهند رسيد. ولهذا در تمام اين سفرها، از آن مشرب توحيد چيزي ننوشيده و از ماء عذب ولايت، جرعه‏اي برکام‏شان ريخته نشده، تشنه و تشنه‏کام باز مي‏گردند و به همان قصص و حکايات و بيان احوال اوليا و سرگرم شدن با اشعار عرفاني و يا ادعيه و مناجات‏هاي صوريِ بدون محتوا، عمر خودشان را به پايان مي‏رسانند.»(13)

سه ـ فروتني و تواضع

خاکساري و خشوع و خضوع در محضر خداي بلند مرتبه و تواضع و فروتني واقعي و خالصانه، يکي از حکمت‏ها و اهداف نوارني حج است و حتّي مي‏توان گفت که جوهره حج و حکمت مهمّ آن، افتادگي و فرودستي و اظهار نداري و بيچارگي است. حج‏گزار در حريم وارستگي، سر مي‏نهد و دل مي‏بازد و خاضعانه بر درگاه دوست پيشاني مي‏سايد و خاشعانه شيوه شيدايي پيش مي‏گيرد.

(الهي قمشه‏اي)

امام علي عليه‏السلام در باره اين فلسفه نوراني مي‏فرمايد:

«و فرض عليکم حجّ بيته الحرام. و جعله سبحانه علامةً لتواضعهم لعظمته و اذعانهم لعزّته».(14)

«و بر شما واجب کرد حج خانه خود را... و آن را نشانه فروتني مردم در (پيشگاه) عظمتش و تسليم وپذيرش آنان نسبت به عزّت و بزرگي‏اش قرار داد.»

امام رضا عليه‏السلام نيز مي‏فرمايد:

«انّ علّة الحجّ الوفادة الي اللّه‏... و ما فيه من الخضوع و الاستکانة والذّل».(15)

«...حج (باعث به وجود آمدن) خضوع، استکانت و ذلّت مي‏شود.»

عالم ربّاني، ملاّ مهدي نراقي در اين باره مي‏نويسد:

«خداي تعالي آن (بيت عتيق) را با نسبت دادن به خود شرف بخشيد و براي عبادت بندگان خود بر پا داشت و اطراف آن را حرم خود ساخت و با تحريم شکار و کندن درخت آن، بر حرمت خانه خود تأکيد فرمود و آن را بمانند پايتخت پادشاهان مقرّر داشت تا زيارت کنندگان از راه‏هاي دور، ژوليده مو و غبار آلود، قصد آن کنند و براي صاحب خانه تواضع و فروتني کنند و به درگاه جلال و عزّت و عظمت او تضرّع و زاري نمايند؛ با اعترافشان به اينکه او منزّه است از اينکه خانه‏اي وي را در برگيرد يا در شهري جاي گيرد.»(16)

امام راحل قدس‏سره نيز در بحث‏هاي خود، به اين مطلب اشاره فرموده که خودخواهي، تکبّر و خودبيني، با روح حج (خدا خواهي و توحيد) در تضاد است و شخص بايد اين صفات رذيله را کنار بگذارد:

«حجاج مواظب باشند که رضاي غير خداوند را در اعمال خود، شرکت ندهند و جهات معنوي حج بسيار است و مهم آن است که حاجي بداند که کجا مي‏رود... بداند که هر خود خواهي و خود بيني، با خدا خواهي مخالف است و با هجرت الي‏اللّه‏ مباين و موجب نقص حج است.»(17)

عارف والا مقام، ملکيِ تبريزي نيز در سفارش‏هاي خود به حج‏گزاران، آنان را چنين با فلسفه حج آشنا مي‏کند:

«بايد با جسم و جان متواضع بوده و همانگونه که در روايات آمده‏است، يکي از کفش‏هايش را به دستش بگيرد. هر قدر مي‏تواند بايد در اظهار خشوع و خواري جدّيت به خرج دهد...»(18)

چهار ـ تقويت معنويت

يکي از ابعاد عرفاني حج، روحانيت و معنويت ويژه آن است. اعمال و مناسک حج ـ مانند طواف، سعي، نماز، بيتوته، رمي و قرباني ـ داراي معنويت و صفاي ويژه‏اي است و اين بر روح و روان انسان تأثيرات مثبت و شگرفي دارد؛ چنانکه اماکن مقدّس و پاک سرزمين وحي نيز اثرات زيادي دارد و خانه مطهّر خدا و عرفات و مشعر و... هريک در پاکسازي درون و تقويت روحانيت انسان، نقش مهمي ايفا مي‏کند. حضور در حج و آشنايي عميق با فلسفه آن، باعث مي‏شود که دين و ايمان انسان به رشد و بالندگي برسد و باطن و درون او صفا و نورانيت کسب کند.

مولاي عارفان حضرت علي عليه‏السلام مي‏فرمود: «والحج تقويةً للدّين»؛(19) « (خداوند) حج را وسيله تقويت دين قرار داد.»

امام رضا عليه‏السلام در روايت زيبايي به حکمت‏هاي متعدّد حج اشاره فرموده که يکي از آنها، باز داشتن جانها از فساد است (و حظره الأنفس عن الفساد)(20) و اين باز داشتن از پليدي‏ها، مايه نزديکي به فضايل و مکارم اخلاقي و کسب نورانيت و معنويت است.

از ديدگاه عالم ربّاني آيت‏اللّه‏ ملکي تبريزي رحمه‏الله :

«هدف اصلي از تشريع حج و ساير عبادات، تقويت بُعد روحاني است تا انسان با معنويت شده و از عالَم جسم، به «عالم معني» ترقي نموده و شناخت خدا، دوستي و انس او را به دست آورد و در سراي کرامت او با اوليايش به سر برد. و به جهت اينکه تمام انسانها ـ به جز عدّه نادري ـ قبل از بلوغ، به خاطر نداشتن عقل، علم و عمل؛ بُعد حيواني‏شان کامل شده و درندگي، حيوانيت و شيطنت در آنان نيرومند و قواي عقلاني و معنوي آنان ضعيف مي‏شود؛ به‏گونه‏اي که موجودي است که به جز حيوانيت، چيزي نداشته و گويا سگ، خوک و شيطان بالفعل و انسان ضعيفي است بالقوه! لطف خداي متعال اقتضا نمود که آنان را به حال خود رها نکرده و پيامبراني براي آنان فرستاده و براي آنان شريعت‏ها، عبادت‏ها و اعمالي تشريع کرده است تا آنان را از بُعد جسماني به بُعد روحي؛ از گمراهي به هدايت؛ از حيوانيت به انسانيت؛ از تاريکي به نور و از دوري به نزديکي بکشاند. در اين راستا تکاليف و عباداتي براي آنان مقرّر فرمود که بعضي از آنها در از بين بردن تاريکي‏ها و بعضي ديگر در جلب نور و به دست آوردن آن مؤثر است...

بر اين اساس، ازديدگاه وي، حج دارويي الهي و مرکّب از اجزاي بسيار نافعي براي بيماري‏هاي دل مي‏باشد. اين بيماري‏ها قلب را از عالم نور باز مي‏دارد؛ مثلاً خرج کردن در حج، بيماريِ بخل را معالجه مي‏کند و تواضع و خواري در اعمال حج و طواف و نماز، مرض تکبّر را معالجه مي‏کنند.»(21)

پنج ـ عبوديت و بندگي

يکي از حکمت‏هاي فاخر حج، تعيين عيار بندگي و تسليم بودن و تثبيت رقّيت و عبوديت است. بايد عبد بود تا به حريم محبوب بار يافت و نشان «اطعني» را دريافت کرد. بنده مطيع، با دل و جان، سر به سوداي دوست مي‏نهد و در فراخناي زندگي، مي‏پسندد آنچه که جانانش مي‏پسندد. سر به فرمان او دارد تا چه بفرمايد و چه بخواهد؛ بيابان‏ها و خشکي‏ها را پشت سر مي‏نهد، فشار گرما و سرما، باد وبوران، خستگي و گرسنگي و... را تحمّل مي‏کند؛ لباس دنيوي بر مي‏کند؛ همچون عاشقان مي‏چرخد و چون گدايان مي‏دود؛ سنگ مي‏چيند و سنگ مي‏اندازد؛ قرباني‏اش را در بيابان رها مي‏کند و چون غلامان سر مي‏تراشد و... تا اثبات کند که او «بنده» است و «عبد».

پيامبرخدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مخصوصاً هنگام مناسک حج مي‏فرمود: «لبيک بحجّة حقّا تعبّداً و رقّاً»؛(22) « در کمال عبوديت و بندگي حجّ خانه تو را اجابت کردم».

صاحبِ «الاربعين» مي‏نويسد:

«مسلمانان مکلّف‏اند، از اقصي نقاط زمين با نهايت فروتني و تواضع، در برابر پروردگار و خواري و تضرّع در مقابل عظمت و بزرگي صاحب آن، به زيارتش بروند... اين خود نشانه‏اي از کمال اطاعت و اظهار بندگي و عبوديت است و زائران را به کارهاي غير طبيعي و غريب مکلّف کرده، به اعمالي به ظاهر دور از طريق عقل وا داشته تا ثابت شود که اعمال ايشان فقط به قصد امتثال امر و محض عبوديت است و سبب ديگري ندارد. اين يکي از رازهاي بزرگ است که در اين عبادت نهفته است...»(23)

و در جاي ديگر مي‏نويسد:

«گروهي عجب دارند که مقصود و مراد از اين اعمال (مناسک حج) چيست؟ آن از غفلت ايشان بود از حقيقت کارها که مقصود از اين بي مقصودي است و غرض از آن بي غرضي است؛ تا بندگي بدين پيدا شود و نظر وي جز به محض فرمان نباشد و هيچ نصيب ديگر ـ عقل را و طبع را ـ بدان راه نباشد تا آن خود جمله اندر باقي کند...»(24)

صاحب «محجّة البيضاء» در باره اين حکمت عرشيِ حج توضيح مي‏دهد که:

«...(اعمال حج براي اين است که) رقّيت و بندگي (حج گزاران) تمام‏تر و اذعان و انقياد آنان نسبت به پروردگار خويش کامل‏تر شود. از اين رو، براي اداي اين امر (خداوند متعال) آنان را به اعمالي مکلّف ساخت که نفوس با آنها اُنس نداشته و عقول آنها را درک نمي‏کند؛ مانند انداختن سنگ به جمرات و آمد و رفت مکرّر ميان صفا و مروه. با امتثال اين اوامر و اعمال است که منتهاي رقّيّت و کمال عبوديت ظاهر مي‏شود.. رفت و آمد ميان صفا و مروه و رمي جمرات و نظاير اين اعمال، اموري است که نه نفس از آنها لذّتي مي‏برد و نه طبع با آنها اُنس دارد و نه عقل معاني آنها را درک مي‏کند و آنچه انسان را به انجام دادن اين اعمال وا مي‏دارد، تنها امر خداوند و صرفاً قصد امتثال حکم او است؛ چه اجراي امر او واجب است و در اين امر عقل از تصرّف و دخالت معزول و نفس و طبع از سابقه انس و انگيزه رقّيت تهي است؛ زيرا عقل هرچه را درک کند، معنايش اين است که طبع بدان گرايش يافته و اين گرايش کمکي به او و انگيزه‏اي براي تحقّق دادن آن امر خواهد بود. ازاين‏رو، در اداي اعمال حج، کمال رقّيّت و نهايت عبوديّت ظاهر مي‏شود. به همين مناسبت پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ؛ به‏خصوص در باره حج فرموده است: «لبّيک در حج، به راستي تعبّد و بندگي است.»(25)

صاحب جامع السعادات نيز مي‏گويد:

«...بعضي از عبادات انفاق و بذل مال است که موجب گسستن از مال و متاع دنياست (مانند زکات و خمس و صدقات) و بعضي ديگر متضمّن خودداري از شهوات و لذّات است (مثل روزه) و بعضي مشتمل بر ياد خدا و متوجّه ساختن دل به او و به کار بردن اعضا در عبادات است؛ (مانند نماز) و در ميان آنها حج مشتمل بر همه اين امور است، با زيادتي (در آن)؛ زيرا در آن است: جدايي و ترک وطن و مشقّت سن و انفاق اموال و قطع آرزوها و تحمّل سختي‏ها و تجديد عهد و پيمان الهي و حضور در مشعرها و ديدار شعائر و تحقّق مداومت ياد خدا در اعمال آن و رو آوردن به او و به انواع طاعات و عبادات؛ با وجود اينکه اعمال آن اموري است که مردم به آنها انس نگرفته‏اند و عقول به معاني و اسرار آنها راه نمي‏يابند... چه به وسيله اين‏گونه اعمال کمال بندگي و عبوديّت ظاهر مي‏شود.»(26)

شش ـ صفاي درون و تزکيه نفس

پاکي درون و طهارت نفس، يکي ديگر از حکمت‏ها و اسرار عرفاني حج است و دست يافتن به آن، نياز به مجاهدت و تلاش‏هاي زيادي دارد. حج، فرصت گران‏بهايي براي تزکيه و پالايش نفس از آلودگي‏ها و آراستن درون به وسيله اعمال خدايي است. در اين موقعيت فرحناک که ممکن است تنها يک بار در طول عمرِ آدمي، اتفاق بيفتد، حج‏گزار بايد اين حکمت ناب را آويزه گوش و قرين قلب خود کند و عارفانه مناسک و اعمال حج را به‏جاي آورد تا در پرتو آن، به تزکيه و تهذيب نفس بپردازد و با انجام آنها از فيض‏هاي رحماني برخوردار شود.

امام رضا عليه‏السلام در شمارش فلسفه و حکمت‏هاي حج، به رفع قساوت دل و پليدي درون اشاره فرموده‏اند: «و منه ترک قساوة القلب و خساسة الأنفس» ؛(27) «(در حج) رهايي از سنگدلي و خسّت نفس است.»

عالم رباني، بهاري همداني مي‏نويسد:

«مقصود اصلي از خلقت انسان، شناخت خدا و رسيدن به درجه دوستي و اُنس با او است و رسيدن به‏اين دو غرض جز با تصفيه و پاک نمودن قلب ممکن نيست... از اينجا بوده که شارع مقدّس، عبادات را يک نسق نگردانيده؛ بلکه مختلف جعل کرده است؛(28) زيرا که به هريک از آنها رذيله‏اي از رذايل، از مکلّف زايل مي‏گردد تا به اشتغال به آنها، تصفيه تمام عيار گردد و چون عمل حج مجمع العناوين بود با زيادي؛ چه اينکه مشتمل است برجمله‏اي از مشاقّ اعمال، که هريک بنفسه صلاحيّت تصفيه نفس را دارد... مضافاً بر تشرّف بر حرم خدا و خانه او، علاوه به حصول رقّت که مورث صفاي قلب است به ديدن اين امکنه شريفه...»

ملاّ مهدي نراقي نيز اشاره مي‏کند:

«شکّي نيست که اجتماع در چنين جايگاهي، علاوه بر فوايدي که در آن است، از حصول الفت و مصاحبت مردمان و مجاورت بزرگان و نيکان که از شهرها و سرزمين‏ها آمده‏اند و همدستي همّت‏ها و انديشه‏ها و ياري و هماهنگي نفوس بر تضرّع و زاري و دعا براي سرعت اجابت در خواست‏ها و ياد کردن پيغمبراکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و بزرگداشت او و نزول وحي او... سبب نرم دلي و صفا و جلاي نفس خواهد شد.»(29)

امام خميني قدس‏سره اشاره مي‏کند که:

«پس به منا رويد... بدانيد که از اين محبوب‏ها ـ که بالاترينش حبّ نفس و حبّ دنيا تابع آن است ـ نگذريد، به محبوب مطلق نرسيد.»(30)

هفت ـ رهبانيت و رياضت

حج، يک دوره کامل رياضت شرعي و سير و سلوک عرفاني است و با مشقّت‏ها، سختي‏ها و مناسک و دلايلي که دارد، يکي از نمودهاي عيني جهاد اصغر است. وصول به فيوضات الهي و کمالات انساني، در صورتي ممکن است که شخص دست از شهوات ولذّت‏هاي زودگذر بردارد و به قدر ضرورت به آنها اکتفا کند. از اين رو، درگذشته رهبانان و زاهدان، از مردم کناره مي‏گرفتند و در غارها و شکاف کوه‏ها به سر مي‏بردند. آنان براي انس و نزديکي بيشتر به خدا، از مردم دوري مي‏جستند و از لذّت‏هاي فاني دست مي‏شستند و به اعمال طاقت فرسا و رياضت‏هاي سخت مي‏پرداختند و بدين‏وسيله مي‏کوشيدند راه آخرتشان را هموار نمايند. قرآن در باره آنان مي‏فرمايد:

...وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللّه‏ِ... .(31)

«اينها از پيش انزوا و رهبانيت را اختراع و ابداع کردند و ما بر آنها چنين راه و رسمي را امر نکرديم مگر طلب رضاي خشنودي خدا...»

اما پس از مدّتي مردم از شهوات نفساني پيروي کردند و دست از تجرّد و عبادت برداشتند تا اينکه خداوند به فضل و عنايت خود، پيامبرخدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را بر انگيخت. آن حضرت مردم را به راه حق و نيکي‏ها دعوت کرد و به جاي رهبانيت و انزوا، از جهاد در راه خدا و حج سخن گفت و بدين وسيله آنها را جايگزين اعمال مشقّت‏بار فردي کرد. خود آن حضرت مي‏فرمايد: «أبدلنا بالرهبانية الجهاد و التکبير علي کلّ شرفٍ؛ يعني الحج ـ و ابدلنا بالسياحة الصوم»(32) «جهاد و تکبير گفتن بر هر بلندي ـ يعني حج ـ بدل رهبانيت است و روزه بدل سياحت.»(33)

و حتّي آن حضرت حج را، جهاد خوبي معرفي کرده است: «نعم الجهاد، الحجّ».

علامه فيض کاشاني در اين باره مي‏فرمايد:

«حق تعالي بر اين امّت، اکرام فرمود و حج خانه خدا را به عوض رهبانيت و انزوا براي آنان قرار داد و خانه کهنسال خود را به شرافت برگزيد و آن را خانه خود ناميد و مقصد بندگان ساخت و اطراف آن را حرم خانه خود قرار داد...»(34)

صاحب «الأربعين» نيز گويد:

«حج، جانشين رهبانيتي است که در ملت‏ها و اديان سابق وجود داشته است و اخبار وارده نيز به اين معنا اشاره مي‏کند و خدا در اين رهبانيتي که براي امت و پيروان حضرت محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله قرار داده‏است...»(35)

از ديدگاه علاّمه نراقي، چون حج بزرگ‏ترين تکليف‏هاي الهي براي اين امّت است، آن را به منزله رهبانيّت در آيين‏هاي پيشين قرار داد؛ زيرا امّت‏هاي گذشته وقتي قصد عملي مي‏کردند که دشوارترين تکليف برنفس است؛ از خلق کناره مي‏کردند و از خانمان خود جدا مي‏شدند و به سرکوه‏ها مي‏رفتند و دور شدن از مردم را به طلب انس به خدا و صافي و خالص شدن براي او در جميع حرکات و سکنات بر مي‏گزيدند؛ سپس لذّات حاضر را ترک مي‏کردند و رياضت‏هاي سخت و دشوار را به طمع آخرت بر خود لازم مي‏گردانيدند و خداوند در کتاب خود ايشان را ستوده، مي‏فرمايد: ...ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا يَسْتَکْبِرُونَ (36) «اين بدان سبب است که در ميان آنان دانايان و راهبان (دير نشينان و تارکان دنيا) هستند و ايشان گردن کشي نکنند» و چون اين روش کهنه شد و بر افتاد و مردم به پيروي از شهوات رو آوردند و از مداومت عبادت خداي تعالي رو گرداندند و از آن گريختند؛ خداي تعالي از بطن بطحا محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را بر انگيخت تا طريق آخرت را زنده کند و شيوه و سنّت رسولان را در سلوک آن تجديد فرمايد و چون اهل اديان از او در باره رهبانيت و سياحت در دين او پرسيدند، فرمود:

«أبدلنا بالرهبانيّة الجهاد و التکبير علي کلّ شرفٍ ـ يعني الحج و أبدلنا با لسياحة الصوم».(37) «پس خداوند بر اين امّت انعام فرمود به اينکه حج را رهبانيّت ايشان گردانيد و آن به ازاي بزرگ‏ترين تکاليف و طاعات در اديان سابق است.»

هشت ـ ياد آوري آخرت

حج با اعمال و مناسک گوناگون و تأثيرات شگرف خود، يک پيوند و ارتباط دروني بين دنيا و آخرت است و انسان را آماده پذيرش و فهم رستاخيز و حشر و نشر در قيامت مي‏کند، حج‏گزاري که با وداع از خانواده و گذر از شهرها و کشورها و بيابان‏ها شروع به اين سفر معنوي مي‏کند؛ گويا در حال رفتن به جهان آخرت است. با پوشيدن لباس سپيد احرام و پيوستن به جمع سپيد پوشان يکتاپرست و انجام اعمال و مناسک گوناگون، گويا در صحنه محشر حاضر شده و در حال گذر از مواقف حساب و کتاب و نزديکي به ساحت ربوبي است. با ياد آوري اين انگاره، حج‏گزار ارتباط و آشنايي مفيد با روز قيامت و نحوه رستاخيز انسانها پيدا مي‏کند.

پيشواي عارفان امام صادق عليه‏السلام در پايان سفارش‏هاي عرفاني خود به حج‏گزاران مي‏فرمايد:

«و لا شرع نبيّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله في خلال المناسک علي ترتيب ما شرعه للاستعداد و الإشارة إلي الموت و القبر و البعث و القيامة و فصل بيان السبق من دخول الجنّة أهلها و دخول النار أهلها بمشاهدة مناسک الحجّ من أوّلها إلي آخرها لأولي الألباب و أولي النهي».(38)

«هر عملي را که خداي بزرگ واجب گردانيد و هر سنتي که پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله وضع کرد؛ چه حلال، چه حرام و چه مناسک ـ به منظور آمادگي براي مرگ، عالم برزخ و قيامت است؛ بدين ترتيب و با وضع اين مراسم، عرصه قيامت را پيش از به بهشت رفتن بهشتيان و به آتش در آمدن دوزخيان، فراهم آورد.»

صاحب کتاب «ادب الدنيا و الدين» مي‏نويسد:

«در واجب ساختن حج، يادآوري از روز رستاخيز است؛ چون در آن، جدا شدن از مال و خاندان مطرح است و افراد عزيز و ذليل، در برابر ذات حق، به خضوع مي‏ايستند و فرمانبردار و کهنه کار در ترسيدن از خدا و ميل و رغبت بدو مجتمع ويکسانند و باز ايستادن گنه‏کاران از ارتکاب گناه و پشيماني اهل گناه برکارهاي گذشته خود، از آثار وجوب حج است.»(39)

ابو حامد غزّالي نيز نوشته است:

«از اسرار حج اين است که اين سفر، مانند سفرِ آخرت پايه‏گذاري شده و مشابه آن است و کسي که به اين مسافرت مي‏رود، بايد در هريک از اعمال آن، يکي از امور آخرت را به ياد آورد و به وسيله آن، عبرتي بگيرد و بر بينش قلبي خويش بيفزايد. بايد در آغاز سفر و هنگامي که با کسان و نزديکان توديع مي‏کند، حالت سکرات مرگ را به خاطر بياورد و در وقت جدايي و دور شدن از زادگاه، خارج شدن از دنيا و در وقت سوار شدن بر مرکب، سوار شدن بر تابوت را در نظر خود مجسّم کند و هنگامي‏که پوشش احرام را بر تن خود مي‏پيچد، به ياد وقتي باشد که کفن بر تنش مي پيچند و چون بيابان مي‏پيمايد تا به ميقات برسد، به فکر وقتي باشد که از دنيا خارج مي‏شود و در انتظار ميقات خواهد بود و ترسي که در راه از راهزنان دارد، بايد او را وادار کند که به فکر ترس از منکر و نکير باشد... وقتي که لبّيک مي‏گويد، روز رستاخيز را به خاطر بياورد که دعوت مأموران خدا را اجابت مي‏کند.»(40)

1 . المراقبات، ص385

2 . مستدک الوسائل، ج10، ص167

3 . المراقبات، ص380

4 . روح مجرد، صص 146 و 147

5 . صحيحه نور، ج19، ص42

6 . علل الشرايع، ص404، ح5

7 . حقايق، ص533

8 . معراج السعاده، ص695

9 . المحجّة البيضاء، ج2، ص273

10 . صحيفه نور، ج9، ص238

11 . همان، ص224

12 . همان، ج20، ص18

13 . روح مجرّد، صص 626 و 627

14 . نهج البلاغه، خطبه 1

15 . علل الشرايع، ص604

16 . جامع السعادات، ج3، ص480

17 . صحيفه نور، ج19، ص199

18 . المراقبات، ص397

19 . نهج البلاغه، خطبه 1

20 . علل الشرايع ص 404

21 . المراقبات، صص384 و 385

22 . حقايق، ص533 ؛ مجمع الزوايد، ج3، ص233

23 . کتاب الأربعين، امام محمد عزالي، ص56

24 . کمياي سعادت، ج1، ص238

25 . المحجّة البيضاء، ج2، ص272

26 . جامع السعادات، ج3، ص478

27 . علل الشرايع، ص404

28 . تذکرة المتّقين، ص81

29 . جامع السعادات، ج3، ص480

30 . صحيفه نور، ج20، ص190

31 . حديد : 27

32 . جامع السعادات، ج3، ص68

33 . صحيح بخاري، ج3، ص1054

34 . حقايق، ص531

35 . کتاب الاربعين، ص56

36 . مائده : 82

37 . جامع السعادا، ج3، صص480 و 481

38 . مصباح‏الشريعه، ج47

39 . ادب الدنيا و الدين، ابو الحسن ماوردي، ص172

40 . کتاب الأربعين، صص 56 و 57