یادنامه علامه شریف رضی (قدس سره) نسخه متنی

هيچ كس به بازارها ممنوع نيست. بدين شكل دشمن بشهر وارد مى‏شود. او خود را بصورت بازرگانان در مى‏آورد، و به همه جا مى‏رود، و هر كار كه بخواهد مى‏كند. از طرف ديگر تجار واقعى نيز به سرزمين‏هاى مختلف مى‏روند، و اخبار داخل كشور و پايتخت تو را به همه جا منتقل مى‏سازند. اين داستان اگر باين شكل كه نقل شده راست باشد نشان مى‏دهد كه سرلشكر رومى كه رياست هيئت نمايندگى كشورش را بعهده داشته از شكل و خصوصيات ساختمانى شهر دريافته بود كه نظر اصلى بانى آن، بر اينست كه شهر بصورت يك دژ مستحكم و مقاوم نظامى در آيد، لذا به تنها اشكال و نقطه ضعفى كه از اين جهت در شهر جديد التأسيس وجود داشت، اشاره و از خطرى كه از آن ناحيه مى‏توانست او را تهديد كند آگاه ساخت، و اين كه منصور بلا فاصله نظر سرلشكر رومى را پذيرفت، علاوه بر اين كه مؤيد استنباط ماست نشان مى‏دهد كه تا چه اندازه اين مسئله در ذهن و فكر خليفه عباسى اهميت داشته است.

بدينسان منصور، از اين كه بازارهاى بغداد را در ميان شهر ساخته و امنيت حكومت او دستخوش مخاطره شده پشيمان گشت، و بدنبال آن دستور داد كه بازارها به بيرون حصار شهر منتقل شوند. اين كار در سال 157 بر اساس طرح وضّاح مهندس انجام شد، و ربيع مولاى منصور بر آن نظارت داشت. منصور براى اين كه انتقال بازرگانان به ناحيه كرخ سهل‏تر و زودتر انجام گيرد فرمان داد كه هر كس مركز تجارتى خود را به ناحيه كرخ منتقل سازد مشمول كمك مالى دولت قرار گيرد. علاوه بر اين به گسترش خيابانهاى اصلى شهر دست زد، و اين كار ناگزير پاره‏اى از تجارتخانه‏ها و مغازه‏ها را تخريب مى‏كرد، و عاملى بود كه در مسئله تغيير مكان تأثير داشت. مجموعه اين عوامل باعث شد كه در اندك مدتى، اكثر مراكز بازرگانى به بيرون دروازه كوفه در جنوب غربى بغداد منتقل گردد، و بدين ترتيب بود كه محله بزرگ كرخ پديد آمد: محله‏اى كه موضوع بحث ماست، و در تاريخ بغداد نقشى بسزا داشته است.

ساختمان اوليه بازار كرخ كه بدست دولت ساخته شد، در ميان دو نهر عيسى و نهر صراة واقع شده بود كه درست در جنوب شهر بغداد آن روز قرار داشت. اين بخش مى‏توانست از هر دو دروازه باب الكوفه و باب البصره با شهر ارتباط بر قرار كند. در فرمان منصور و نقشه‏اى كه براى ساختمان بازار كرخ كشيد، آمده بود كه هر دسته‏اى از تجار و پيشه‏وران در مكانى خاص جاى گيرند، و بويژه دستور داده بود كه بازار قصابان در انتهاى تمام بازارها قرار داشته باشد. مسجد جامعى خاص نيز براى كرخ بنا شد تا بازاريان و تجار در آن نماز