آبيارى بغداد و كرخ - یادنامه علامه شریف رضی (قدس سره) نسخه متنی

اگر چه نمى‏توان آن را بصورت يك مربع مستطيل دقيق تصوير كرد. بنا بر قول يعقوبى اين محل اضافه بر بازارهاى مفصل و فراوان خود، محل سكونت گروه كثيرى از كسبه و تجار و صنعتگران و سپاهيان و دهقانان و ديگر صاحبان حرفه‏ها و طبقات مى‏باشد.

كرخ همچنان به رشد و آبادانى خويش ادامه مى‏دهد تا آنجا كه نويسندگان معتبر قرن چهارم آن را آبادترين بخش‏هاى بغداد دانسته‏اند، و حتى اعتبار آن در اين عصر بحدى رسيده است كه اصولا قسمت غربى بغداد بنام كرخ ناميده مى‏شود. در سال 411 ه. مردم كرخ بگرد محله خويش ديوار ساختند تا آنها را از حملات دشمنان و متعصبان ساير فرق محفوظ بدارد. اين ديوار ساليان دراز باقى ماند چنانچه ابن جبير رحله نويس اواخر قرن ششم (در حدود 580)- كه كرخ را از نظر عظمت به مثابه يك شهر مى‏داند آن را شهرى با ديوار معرفى مى‏كند. بعدها تمام محلات ناحيه غربى بغداد خراب و نابود شده‏اند اما كرخ همچنان به وسعت خود مى‏افزوده است. تا آنجا كه از طرف شمال به نزديك كاظميه و از جانب جنوب به مقبره معروف كرخى و از شرق به مصب نهر صراة در دجله رسيده است. امروز اصلا جانب غربى بغداد بنام كرخ ناميده مى‏شود.

آبيارى بغداد و كرخ

يكى از بزرگترين نهرهائى كه فرات به دجله متصل مى‏كند يك نهر بزرگ قديمى بنام رفيل است كه بعدها به اسم نهر عيسى خوانده شده است. از اين نهر عظيم در كنار شهرك محوّل در يك فرسخى بغداد نهرى جدا مى‏شود كه خود بعدها به سه شاخه شده و به نامهاى خندق طاهر، و صراة صغرى و صراة عظمى ناميده گشته‏اند. نهر خندق طاهر به سوى شمال رفته و نواحى غربى بغداد منصور را مشروب مى‏سازد. اما صراة بزرگ و كوچك هر دو بسوى محله كرخ مى‏روند، و اين محله از آب آنها مشروب مى‏گردد، كرخايا يا كرخيان نهر ديگرى است كه در نزديكى دهكده براثا از نهر عيسى جدا شده و بسوى بغداد و كرخ مى‏رود. از نهر كرخايا نهرهاى كوچكترى جدا مى‏گردد كه در جوانب مختلف محله و بازار كرخ تقسيم مى‏شود. اين نهرها وقتى به قسمت‏هاى مسكونى مى‏رسند به زير زمين برده شده و بصورت قنات در مى‏آيند كه ديوارها و كف و سقف محكمى از آجر و ساروج بر آن تعبيه شده است. اين نهرها بشكلى حفر شده‏اند كه در تمام فصول سال آب در كوچه‏هاى بزرگ و محلات مسكونى جريان مى‏يابد، و بى آبى بهيچ وجه بوجود نمى‏آيد.