عزالدين يحيي

امامزاده شهيد

غلامرضا گلي‏زواره

خانواده و ولادت‏

شرف الدين محمد که در کتب شرح حال و نسب‏شناسي، با کنيه مرتضي شهره است، در زمره سادات اهل فضل، راوي حديث و حامي فرهنگ و انديشه مي‏باشد. وي در مناطق مرکزي ايران - خصوصاً ري و قم - نقابت (رياست عامه) سادات را بر عهده داشت و ايشان بر حسب مصالحي با وارد شدن در دستگاه زمامداران وقت يعني سلجوقيان با اعمال نفوذ خود به اصلاح امور شيعيان مي‏پرداخت. آن بزرگ‏مرد پيوند سببي هم با سلاطين اين سلسله برقرار کرده بود.

ايشان دختر خواجه نظام الملک طوسي را به همسري برگزيد؛ چنانکه ابوالحسن بيهقي نيز آن را بيان کرده است.(1) عبدالجليل رازي هم مي‏گويد:

«خواجه طوسي، دختر خود را به سيد مرتضي داد.»(2)

سيد شرف الدين محمد چندين دختر داشت ولي از فرزند پسر محروم بود. پس از مدتي که همسرش وجود عزالدين يحيي را در خويش احساس کرد و حامله گرديد، او نمي‏دانست که اينک صاحب پسري خواهد شد؛ تا آن که شبي سيّد شرف الدين در رؤياي صادقه حضرت رسول اکرم (ص) را مشاهده کرد؛ در عالم خواب خطاب به خاتم پيامبران گفت: «يا رسول اللّه، اين کودک را که عيالم باردار اوست، چه نام نَهم؟» آن مصطفاي الهي فرمود: «يحيي.» چون نوزاد ديده به جهان گشود و چشم والدين به جمالش روشن گشت، نام يحيي را برايش برگزيدند. اما وقتي که اين طفل بالندگي يافت و از شربت نوشين شهادت کامياب شد، پدر به رازي که حضرت محمد (ص) او را يحيي ناميد، پي برد. چه، اين يحيي هم، چون يحيي فرزند زيد فجيعانه کشته شد.(3)

دانشمندان نسب شناس براي شرف الدين مرتضي، تنها همين فرزند پسر را ذکر کرده‏اند. قوامي رازي در شعر خود او را چنين مي‏ستايد:

يحيي در خانواده‏اي به رشد و شکوفايي رسيد که جويبار فضيلت و معرفت از آن جاري بود، و پدري به تربيت او همت گماشت که به قول سيد حسن صدر، از بزرگان سادات عراق به شمار رفته و نقابت سادات قم و ري، به عهده‏اش بود. او که در فنون دانش هايي چون نحو، لغت، ادب، شعر، سيره و تاريخ انديشه ورزي صاحب نظر بود، خطبه‏ها، مکاتبات و نوشته‏هاي لطيفي از خود به يادگار گذاشته است. وي برخي نوشته‏هاي خود را در مسير سفر حج براي شيخ طوسي خوانده است. باخرزي که او را در سال 434 ق ملاقات کرده او را به خوبي و معرفت ستوده است.(5)

سيد علي بن صدر الدين نيز در الدرجات الرفيعه في طبقات الشيعه اين بزرگوار را در زمره سادات برجسته و صاحب مقام، و از مشاهير فضلا و نقيب ري، قم و آمل ثبت کرده، مي‏نويسد:

«وي را نعمتي عظيم، کمال فضل و علو نسب و حسب بود و با وجود اين همه افتخارات ذاتي و شايستگي‏هاي نسبي، از اهتمام به امور فرهنگي و علمي باز نماند. وي مدرسه‏اي بزرگ در قم تأسيس کرد، و کتابخانه‏اي مهم در ري بنا نهاد.»(6)

در اين اثر از نفوذ و اقتدار شرف الدين محمد سخن‏هاي بسياري گفته شده که علو قدر و عظمت شأنش را مي‏رساند. مثلاً در اين کتاب آمده است که شرف الدين محمّد مورد عنايت حکام وقت بوده است و فرمانروايان آل سلجوق از وي به التماس مي‏خواسته‏اند که داماد آنان گردد و بدين وصلت مفتخر شوند؛ تا آن هنگام که خواجه نظام الملک دختر خود را به عقد ازدواج او در آورد.(7) البته حق آن است که اين شيعه مدافع حريم اهل‏بيت (ع) چنين پيوندي را تنها براي آن پذيرا شد که از موقعيت مزبور براي ارتقاي عظمت سادات و شيعيان آن عصر استفاده کند و از فشار و صدمه به آنان بکاهد.

کسب کمالات‏

سيد عزالدين يحيي پس از گذراندن دوران نوجواني و جواني خويش همچون پدر و برخي اجدادش، راه معرفت را پيش گرفت و در طريق کسب کمالات گام نهاد. وي با پيمودن مسير تقوا به فضايلي آراسته گرديد و با توانايي علمي و اخلاقي خود بر افزايش اقتدار جامعه تشيع اهتمام ورزيد و به حفظ ارزش‏هاي ملهم از قرآن و عترت پرداخت. او مقدسات ديني را پاس مي‏داشت و از پدرش مرتضي سيد شرف الدين محمد و از استادان حديثش روايت مي‏نمود.(8)

عزالدين يحيي رياست نقيبان ري، قم و آمل را عهده دار گشت. مشاهير معاصر وي از او با عظمت ياد کرده‏اند، و از پيوند او با زمامداران وقت و نفوذ قوي‏اش در دستگاه اداري و سياسي حکام سلجوقي، سخن گفته‏اند.(9)

عباسقلي خان سپهر در اثر معروف خود مي‏نويسد:

«و از بني احمد الدخ، حمزة بن احمد است که به «قمي» معروف مي‏باشد و او را فرزنداني بر جاي ماند که از جمله ايشان، ابوالحسن علي الزکي، نقيب ري است و او پسر ابوالفضل محمد شرف، فرزند ابي القاسم علي نقيب، پسر محمد بن حمزه مذکور است و او را اعقاب باشد و از آن جمله نقباء و ملوک ري باشند، از آن جمله عزالدين يحيي بن ابي الفضل... که نقيب ري و قم و جاي ديگر بود...»(10)

ابن فوطي عزالدين يحيي را به جاي آمل، نقيب (سرپرست سادات) مازندران ثبت کرده که البته مراد از هر دو، يکي است؛ زيرا آمل در عصر وي مرکز و بزرگترين شهر مازندان به شمار مي‏رفته است؛ چنانچه ابوالحسن بيهقي در ذکر امهات ولايات مي‏گويد: «در طبرستان ام القري، آمل است.»(11) استاد محقق، عباس اقبال در شرح حال عز الدين يحيي نقابت وي را به جاي آمل، «آبه» آورده که گويا به عبارت کتاب عمدة الطالب نظر داشته است که بر حسب خطاي چاپي «آمذ» درج شده؛ اما صحيح آن همان آمل است و به قول محدث ارموي در نسخه خطي آن چنين آمده است.(12)

در نسخه خطي کتاب انساب مشجره سادات(13) - که شجره‏نامه اين خاندان در آن مسطور است.- بعد از ذکر اسم عزالدين يحيي، به اشتباه آورده است: «وي در سال 533 ق آهنگ حج کرد و وارد بغداد شد.»؛ زيرا پدرش شرف الدين محمد در سال 504 ق متولد شد و اگر در آغاز نوجواني و بلوغ هم ازدواج کرده باشد، فرزندش عزالدين يحيي بيش از 15 سال نداشته است و مرسوم و معمول نيست که نوجواني خردسال دراين زمان به حج مشرف شده باشد و چه بسا مقصود از اين عبارت، پدرش شرف الدين محمد باشد نه عزالدين يحيي.

عزالدين يحيي به دليل اقتدار سياسي و اخلاق ويژه‏اي که داشت، خانه‏اش محل امني براي افراد مشهوري بود که از سوي گروهها، طوايف و افراد حکومتي تحت تعقيب بوده و متواري مي‏شدند. بر اساس يکي از قصايد کمال الدين اسماعيل اصفهاني وقتي خانه قاضي ابوالعلاء صاعد را تخريب مي‏کنند و وي از وطن خويش آواره مي‏گردد، به منزل سيد عزالدين نقيب، پناهنده مي‏شود. قاضي ابوالعلاء يکي از افراد برجسته خاندان صاعدي بوده است که با تشويق شاعران به سرودن شعر به ترويج فرهنگ و ادب اسلامي در اصفهان، مي‏پرداخته است.(14)

فرازهايي از فضيلت

از جمله فضايل اين سيد جليل، آن است که دانشمند بزرگ و محدث نامي، فقيه آگاه وثقه ثبت معتمد، حافظ صدوق، شيخ منتجب الدين، که استاد ارباب دانش و يگانه عصر خود بوده، کتاب فهرست را به درخواست عزالدين يحيي نگاشته است(15)؛ زيرا به نظر او پس از شيخ طوسي جاي فهرستي اين چنين خالي بوده است. اين کتاب در ري تنظيم گرديد و حاوي اطلاعات مهمي درباره اوضاع عالمان شيعه در قرن پنجم و ششم هجري قمري مي‏باشد.

علي بن عبيداللّه بن الحسن بن حسين بن بابويه قمي معروف به شيخ منتجب الدين يکي از واپسين بازماندگان دانشوران خاندان بابويه در ري است که تولدش را به سال 504 ق ثبت کرده‏اند. برخي نيز وفاتش را در سال 585 ق دانسته اند(16) اما به قرينه برخي مندرجات فهرست برمي‏آيد که در اين سال و بعد از آن در قيد حيات بوده است. وي در اين اثر از ابن ادريس حلي و آثارش از جمله السرائر سخن به ميان مي‏آورد که تأليف اين اثر به تصريح مؤلف آن، بعد از سال 585 است.(17)

يکي از شاگردان منتجب الدين، رافعي شافعي است که در کتاب التدوين في تاريخ قزوين او را بسيار مي‏ستايد و مي‏گويد:

«اگر کلام را در مورد اين شخص طولاني کردم به سبب آن است که از نوشته‏هاي او بهره برده‏ام.»(18)

کتاب فهرست و ساير آثار منتجب الدين نشان مي‏دهد که وي از دانشمندان نام‏آور توانمند تشيع بوده است.(19) ناگفته نماند که منتجب الدين کتاب الاربعين عن الاربعين من الاربعين را، که در ضمن آن چهل حديث در فضايل حضرت علي (ع) را از چهل نفر از راويان و اصحاب پيامبر (ص) نقل کرده، براي عزالدين يحيي تأليف کرده است.(20) وي در وصف عزالدين يحيي مي‏نويسد:

«سرور و مولاي ما، آن بلند مرتبه بزرگ، پيشوا و سيد بزرگوار، درخشان‏ترين و پاک‏ترين و شريف‏ترين سرور، عزت دولت و دين، و مايه افتخار اسلام و مسلمين، شهريار نقيبان و برگزيده روزگاران و شرافت بخش مردمان، قطب دولت و رکن آئين ،برجسته‏ترين رهبر، شهريار بازماندگان خاندان نبوت، پايه استوار شريعت، سرآمد رؤساي شيعه و صدر علماي عراق، مقتداي بزرگان، ياور دين، مردي که دو افتخار نسبي را يکجا برده و نسب از جانب پدر و مادر هر دو عالي داشته است، برترين همه اشراف و سرور اميران سادات در شرق و غرب گيتي، قوام ذريه پيامبر، ابوالقاسم يحيي بن شرف الدين محمد... (و تا آخر سلسله نسبش را ذکر مي‏کند.) که خدا بر مفاخرش بيفزايد و دشمنانش را نابودکند، رادمردي که سرور سادات است و سرچشمه سعادت و پناه امت، مشعل دينداري، درياي دانش و هوشمندي، مظهر فضيلت و فيض بخشي، مقتداي عترت، ذريه‏اي از معدن نبوّت، شاخه‏اي از درخت مروّت، عضوي از پيکر رسالت و پاره‏اي از تن علي و فاطمه (ع)....»

و در حرف ياء از او چنين ياد مي‏کند:

«سيد بزرگوار، المرتضي عزالدين يحيي بن محمد بن علي بن المطهر ابوالقاسم، که نقيب و بزرگ خاندان ابوطالب در عراق است، دانشمندي سرشناس و فاضلي سترگ است که قطب شيعه محسوب مي‏شود، و امور آنان بر مدار وجود وي مي‏گردد. خدا بر عمرش بيفزايد تا به اسلام و مسلمانان بيشتر خدمت کند و مقدساتشان را پاس بدارد.»(21)

از ديدگاه ديگران‏

مؤلف کتاب الحصون المنيعه پس از ستودن عزالدين يحيي مي‏نويسد:

«سيد عزالدين علي فرزند سيدالامام ضياء الدين فضل اللّه حسيني راوندي، الحسيب و النسيب را به نام پرافتخار وي به نظم درآورد. بخت همچنان يارش بود و اقبال مدد کارش و پيوسته از مراتب عزت و اقتدار فرا مي‏رفت؛ تا آن که روزگار چنانکه عادتش است، حال وي بگردانيد و کارش به شهادت انجاميد.»(22)

ابن الفوطي بعد از آنکه نسب عزالدين يحيي را تا جدش محمد بن حمزه علوي قمي ذکر مي‏کند، مي‏گويد:

«شيخ ما جمال الدين ابوالفضل، فرزند مهنا عبيدلي، در مشيخه خود از او سخن گفته و فرموده که او نقيب قم، مازندران و عراق عجم بود و داراي مقام بالا و حشمت عالي بود.»(23)

ابن طقطقي تحت عنوان «زيارت سيد نصير الدين ناصر بن مهدي العلوي رازي»، ضمن شرح احوالش مي‏گويد:

«وي از سوي عزالدين مرتضي، نيابت نقابت سادات را عهده دار بود و اين عزالدين نقيب از دانشمندان صاحب مجد است و از سادات بزرگ مي‏باشد.»(24)

هندو شاه صاحبي نخجواني در ترجمان حال سيد نصير الدين مذکور، درباره عزالدين يحيي مي‏نويسد:

«و در عجم سيدي بزرگوار بود، و از قم با حشمتي ظاهر و رياستي زاهد. او را عزالدين المرتضي گفتندي و نقابت بلاد عجم داشت، و نصير الدين مهدي نيابت او مي‏کرد.»(25)

سيد عليخان مدني در وصف او مي‏گويد: «سيد جليل، ابوالقاسم يحيي فرزند ابي‏الفضل محمد بن علي است.» سپس عبارت منتجب الدين را در وصفش آورده و مي‏افزايد:

«بدون اغراق او در اقتدار و رياست امور، عظمت داشت و چون ماه در آسمان مي‏درخشيد. رياست آل ابوطالب در ري، قم و آمل را به او تفويض کرده بودند. وي دانشور فاضل و سترگي بود که با بزرگان، دانشمندان و مشاهير دمساز مي‏گشت.»(26)

ميرزا عبداللّه افندي اصفهاني از عزالدين يحيي به عنوان دانشوري نامدار و فاضلي ارجمند نام مي‏برد که قدرت شيعه در عصر او گرداگرد وجودش مي‏جوشيد.(27) شيخ حر عاملي نيز تقريباً همين مضامين را در وصف او نقل کرده است.(28) محدث قمي هم بعد از ستايش او مي‏گويد:

«اين فاضل کبير از والدش شرف الدين محمد روايت کرده، و او همان است که منتجب الدين، فهرست خويش را برايش تدوين کرد. و از خود اين سيد، پدر و جدّ او ثنايي بليغ و مدحي طولاني آورده است.»(29)

شهد شيرين شهادت‏

وقتي علاءالدين تکش خوارزمشاهي (568 - 596 ق)، همدان و سلسله جبال آن را به تصرف درآورد، حکومت آن را به قتلغ اينانچ سپرد. وي بيشتر اقطاع آن نواحي را به امرايش واگذار کرد و دو پسرش، يونس‏خان و محمدخان را براي ساماندهي امور، در آنجا باقي گذاشت. در اين هنگام خليفه عباسي، نزديک شدن او را خطرناک دانست و بدبيني دو جانبه عميقي ايجاد شد. با مرگ پسر شمله، مؤيد الدين بن القصاب، وزير خليفه، خوزستان را تصرف کرد و در سال 591 ق اين ولايت به قلمرو قتلغ اينانچ، که با شمس الدين ميانچق - سپاهسالار خوارزمي - به نزاع برخاسته بود، پيوست. سرانجام هر دوي آنان به جبال هجوم بردند و فرزند خوارزمشاه را، از همدان و ري به قومس و گرگان، عقب راندند.(30)

بدين ترتيب وزير خليفه با ياري قتلغ اينانچ، که ميانه‏اش با علاء الدين تکش بر هم خورده بود، کرمانشاهان، آوه، ساوه و ري را از يونس پسر تکش بگرفت و خوارزميان را تا خوار ري عقب نشاند.(31)

درتاريخ طبرستان آمده است:

«ميانچق، قتلغ اينانچ را بکشت و سرش را به خوارزم فرستاد و همدان و ولايات آن نواحي را تصرف کرد. در اين حال عزالدين يحيي که مشاهده کرد شيعيان ري و حومه بر اثر اين نزاع‏ها در فشار و اذيت هستند و امنيت از قلمرو آنان رخت بربسته است، از دربار خلافت خواست تا اين شورش را فرو نشاند. ناصرالدين، مؤيدالدين بن القصاب را با لشکري زياد به عراق فرستاد تا به ري آمدند و خوارزميان به کلي گريخته و کشته شدند. چون خوارزمشاهيان بار ديگر اقتدار يافتند، سيد عزالدين يحيي را دستگير کردند که اين همه فتنه و آشوب را ايجاد کرده است، او را دست بسته نزد علاء الدين تکش بردند، از او پرسيده شد: «سيد! خود را چگونه مي‏بيني؟» او جواب داد: «چنان مي‏بينم که حسين بن علي را.» تکش در خشم و عصبانيت غوطه خورد و دستور داد تا سر از تن اين سيد جليل القدر جدا ساختند. سر پاکش را به ري فرستادند و در مدرسه عمادوزان، که دشمن آن شهيد بود، آويختند. بعدها پيکر و سر او را در جوار بارگاه مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) دفن کردند و شيعيان عراق عجم و نواحي مرکزي در فقد او به سوگواري پرداختند و به تجليل از مقامش مبادرت ورزيدند و شاعران برايش مرثيه‏ها ساختند؛ چنانچه امام افضل‏الدين علامه ماهباري در ثنايش سرود:

در تجارب السلف مي‏خوانيم:

«چون وزير ابن القصاب بيشتر عراق عجم را بگرفت، سلطان علاء الدين تکش، سيد عزالدين را به مواطئه و موافقت او متهم کرد و چون به عراق آمد، وزير خوارزمشاهي وفات يافته بود. سيد عزالدين را بگرفت و بفرمود بر صورت ذبحش بکشتند و پسرش به بغداد گريخت.» (33)

ابن اثير در ذيل حوادث سال 591 ق مي‏گويد:

«چون خوارزمشاه به سوي همدان رفت، وزيرش در اوائل شعبان اين سال مرده بود، بين لشکريان خليفه و سپاه او در نيمه شعبان نزاع در گرفت و افراد زيادي از طرفين کشته شدند. افراد خليفه شکست خوردند و غنايم زيادي از آنان به خوارزميان رسيد.»(34)

از اين عبارات بر مي‏آيد که عزالدين يحيي در سال 591 يا 592 ق، کشته شده؛ زيرا پس از استيلاي تکش بر ري، دستور کشتن او صادر شده است.

مؤلف الحصون الشيعه مي‏گويد:

«سبب شهادت عزالدين يحيي آن بود که چون سلطان خوارزمشاه، تکش، بر ري و خطه مجاور آن استيلا يافت، هر چه از بزرگان و شخصيت‏هاي برجسته ديد، بکشت و اين بزرگوار از آنان بود که طعمه شمشير او شدند و بيدادگرانه به خون آرميدند.»(35)

راوندي نوشته است:

«عراقيان با مويد الدين نيز نساختند، و بر وي عصيان کردند و به شهر ري در حصار شدند و جنگ مي‏بود و عزالدين نقيب محل‏هاي ايشان را دروازه‏ها بگشود و لشکر بغداد در ري رفتند و بيشتر لشکريان را بغارتيدند و...»(36)

عباس اقبال در خاتمه ترجمه تاريخ يميني مي‏نويسد:

«موقعي که سپاهيان مويدالدين بن القصاب به ياري قتلغ اينانچ و امراي عراق، به آبه (آوج) و ري، آمده بودند و بين اين وزير و امراي عراقي اختلاف شد، [ عزالدين يحيي ] دروازه‏هاي ري را به روي سپاهيان وزير خليفه گشود و لشکر بغداد در ري ريختند و قتلغ اينانچ و امراي عراق منهزم گرديدند و در نتيجه سراج الدين قيماز و نورالدين قرا کشته شدند و در سال 592، موقعي که تکش خوارزمشاه به رفع مؤيد الدين وزير، به عراق آمد و سپاهيان او را مغلوب کرد، عزالدين يحيي را هم به جرم موافقت با او کشت.»(37)

بنا به تصريح مؤلف تاريخ طبرستان، عزالدين يحيي در شهر مقدس قم دفن شده است. لذا بقعه امامزاده يحيي در تهران، واقع در محله عودلاجان، خيابان 15 خرداد شرقي، کوي معروف به امامزاده يحيي(38) که داراي حرمي هشت ضلعي است، با عزالدين يحيي مناسبتي ندارد و عبارت منقوش بر بدنه صندوق اين امامزاده با مشخصات نسبي اين سيد بزرگ، مطابقت ندارد، از مقبره واقعي عزالدين يحيي اطلاع کافي در دست نيست و تنها در برخي منابع ذکر شده که در سال 895 ق. عضدالدوله ملکشاه، صندوقي براي قبرش تهيه کرد.(39)

فيروزآبادي صاحب قاموس، در ماده «سور» مي‏نويسد:

«سور نهري است در ري و شمشيري را که يحيي بن زيد با آن به قتل رسيده در آن شسته‏اند.»

شيخ زين العابدين سرخه‏اي استدلالش اين است که صاحب قاموس، در بيان اصل قضيه که قتل يحيي باشد، درست گفته؛ ولي در ذکر نسب او به خطا رفته است؛ زيرا يحيي فرزند زيد در ري کشته نشده تا شمشيري را که بدان به قتل رسيده، در نهر ري بشويند؛ بلکه او در جرجان کشته شده است و اين ماجرا مربوط به عزالدين يحيي است. مرحوم محدث ارموي در پاسخ مي‏گويد:

«استدلال مزبور براي اثبات اين مدعا کفايت نمي‏کند؛ زيرا چنانکه قتل يحيي بن زيد در خارج از ري اتفاق افتاده، عزالدين يحيي هم در خارج اين شهر، يعني همدان به قتل رسيده؛ چنانچه عبارت مندرج در تاريخ طبرستان به آن تصريح دارد. پس انتساب به شهر ري، نمي‏تواند قرينه بر اين باشد که کلام صاحب قاموس را از يحيي بن زيد برگرداند و با عزالدين يحياي نام برده منطبق کند.»(40)

از جمله کساني که به مدح عزالدين يحيي پرداخته‏اند، کمال الدين اصفهاني مي‏باشد که در فرازي از قصيده خود او را چنين مي‏ستايد:

نقيب طالبيان‏

چون عزالدين يحيي به بهانه واهي و تهمتي غير واقع در حمله خوارزمشاه به ري به شهادت رسيد، فرزندش محمد به همراهي سيد ناصر بن مهدي حسيني به بغداد رفت. وي در شعبان سال 592 ق به آن شهر وارد گرديد و با استقبال گرم الناصر لدين اللّه، خليفه وقت، مواجه شد. در آن زمان سرپرستي و رياست دودمان ابوطالب در بغداد به سيد ناصر بن مهدي حسيني سپرده شده بود؛ اما بعدها که او به مقام وزارت رسيد، مقام سرپرستي و نقابت سادات اين ديار، به محمد فرزند شهيد سيّد عزالدين تفويض گشت، و او آن گونه که سيره اجداد طاهرينش بود، نقيب طالبيان گشت. آنگاه به حج مشرف شد و پس از مدتي به ديار خويش باز آمد.(42) ابن اسفنديار مي‏نويسد:

«سيدناصر الدين ممطير و مکين الدين قمي، که اين ساعت وزير ناصرلدين اللّه، خليفه وقت است، به بغداد افتادند و بعد مويد الدين، وزارت بغداد، به امير سيدناصر الدين داد و لقب نصير الدين را بر وي نهاد و حکم و تمکين و مرتبه او بالا گرفت؛ تا دشمنان زمينه‏هاي خصومت و تعصب را آشکار کرده و بي هيچ جرمي که آن سيد بزرگوار عالم را بود، ناصر الدين، صلاح ملک را در آن ديد که او را عزل کند.»(43)

1 - تاريخ بيهق، ابوالحسن بيهقي، ص 74.

2 - النقض، شيخ عبدالجليل رازي، با تعليقات محدث ارموي، ص 280.

3 - شهيدان راه فضيلت، ص 96؛ منتهي الامال، حاج شيخ عباس قمي، ج دوم، ص 427.

4 - ديوان قوامي رازي، ص 77.

5 - نک : دمية الْعِقَرْ.

6 - تأسيس الشيعه، لعلوم الاسلام، سيد حسن صدر، ص 111.

7 - تعليقات محدث ارموي بر ديوان قوامي رازي، ص 199 و 198.

8 - شهيدان راه فضيلت، ص 94.

9 - تشيع در ري، رسول جعفريان، ص 66.

10 - ناسخ التواريخ، عباسقلي خان سپهر، ج دوم، حضرت سجاد (ع) ، ص 707.

11 - تاريخ بيهق، ابوالحسن بيهقي، ص 32.

12 - تعليقات محدث ارموي بر ديوان قوامي رازي، ص 230.

13 - اين نسخه در کتابخانه مدرسه عالي شهيد مطهري به شماره 2690 موجود مي‏باشد.

14 - تاريخ مفصل ايران، عباس اقبال آشتياني، ص 533 و 532.

15 - منتهي الامال، ج 2، ص 103.

16 - محدث نوري، صاحب روضات و محدث قمي.

17 - نک: تعليقات محدث ارموي بر ديوان قوامي رازي، ص 226 و 225.

18 - فوائد الرضويه، ج اول، ص 310؛ هدية الاحباب، ص 249.

19 - نک: تشيع در ري، ص 73.

20 - تعليقات محدث ارموي بر ديوان قوامي رازي، ص 229.

21 - شهيدان راه فضيلت، ص 94 و 93؛ رياض العلماء، ج 5، ص 529 و 528.

22 - شهيدان راه فضيلت، ص 95 و 94؛ رياض العلماء، ج 5، پاورقي مترجم، 530.

23 - مجمع الاداب في تلخيص معجم الالقاب، ابن فوطي، ذيل عزالدين ابومحمد يحيي.

24 - الفخري، ابن طقطقي، ص 213.

25 - تجارب السلف، نخجواني، ص 333.

26 - تعليقات محدث ارموي بر ديوان قوامي رازي به نقل از نسخه خطي الدرجات الرفيعه، ص 40 و 39.

27 - رياض العلماء و حياض الفضلا، ميرزا عبداللّه افندي اصفهاني، ترجمه محمد باقر ساعدي، ج‏5، ص 528.

28 - امل الآمل، شيخ محمد بن الحسن (حرعاملي)، ج دوم، ص 348.

29 - فوائد الرضويه، محدث قمي، ص 712 و 713.

30 - تاريخ ايران از آمدن سلجوقيان تا فروپاشي دولت ايلخانان، گردآورنده: جي. آ. بويل، ترجمه حسن انوشه، ج 5، ص 180.

31 - تاريخ ايران زمين، محمد جواد مشکور، ص 258.

32 - تاريخ طبرستان، ابن اسفنديار، ص 159-161.

33 - تجارب السلف، ص 214.

34 - کامل التواريخ، ابن اثير، ج 11، ص 73.

35 - شهيدان راه فضيلت، ص 95.

36 - راحة الصدور و آيت السرور در تاريخ آل سلجوق، محمد بن علي بن سليمان الراوندي، ص‏378.

37 - نک: مجله يادگار، سال اول، شماره چهارم، «خاتمه ترجمه تاريخ يميني»، ص 69.

38 - نک: آثار تاريخي تهران، سيد محمد تقي مصطفوي، ص 426.

39 - تاريخ تهران، ج اول، ص 27؛ رياض العلماء، ترجمه ساعدي، ج 5، ص 530، پارقي مترجم.

40 - نک: تعليقات محدث ارموي بر ديوان قوامي رازي، ص 234.

41 - ديوان کمال الدين اسماعيل اصفهاني، ص 92-94.

42 - عمدة الطالب، ص 244 و 245؛ شهيدان راه فضيلت، 95.

43 - تاريخ طبرستان، ابن اسفنديار، ص 161