قمي، سيد صادق

(آيت تدبير)

ناصر الدين انصاري قمي‏

مقدمه

اينک در اين مقاله به گوشه‏اي از زندگي علمي و خدماتي ديني و اجتماعي آيةالله حاج سيد صادق روحاني يکي از ستارگان درخشان حرم و سر سلسله خاندان روحاني اشارتي مي‏رود.

ولادت‏

آيةالله حاج سيد صادق قمي، در يکي از خاندان‏هاي محترم و متدين تجارت پيشه در سال 1255 ق، در قم زاده شد. او از اول کودکي به تحصيل علم علاقه بسيار داشت و پدر بزرگوارش حاج ميراز زين العابدين - که از اهل علم بود (1) - نيز او را به فراگيري دانش تشويق کرد و تا هيجده سالگي در قم به فراگيري مقدمات اشتغال داشت.

تحصيلات‏

اين فقيه بزرگ، پس از فراگيري ادبيات همراه با دوست و هم بحثش مرحوم ملا غلامرضا قمي به اصفهان مهاجرت کرد و دو سال در آنجا اقامت گزيد.

سپس به تهران رفت و نزد حکيم معروف مرحم آقا علي مدرس زنوزي به تحصيل حکمت و فلسفه پرداخت (2)

هجرت به نجف‏

معظم له در حدود سال 1279 ق، همراه دوست دانشمند آيةالله ملا غلامرضا به نجف اشرف رهسپار شد و در محضر خاتم الفقهاء و المجتهدين مرحوم شيخ انصاري زانوي ادب به زمين زد و به دمت دو سال از بحث‏هاي وي بهره‏مند شد و کتاب «فرائد الاصول» را نيز در همان زمان تصحيح نمود. پس از درگذشت شيخ اعظم (1281)، به درس فقه و اتصول آيات عظام: ميرزا محمد حسن شيرازي و ميرزا حبيب الله رشتي حاضر شد و از محضر آنان توشه‏هاي بسيار برگرفت (3) و با مهاجرت ميرزاي شيرازي به سامراء (1291 ق)، وي در نجف ماند و تنها از درسهاي ميرزا حبيب الله رشتي بهره برد. و در همان زمان بود که ملکه استنباط و قوه اجتهادش، شکوفا گرديد و اين از تقريرات درس فقه استادش - که آميخته با نظرات اوست - بر مي‏آيد (4) وي در آن هنگام در حوزه، به قدس و ورع و تقوي و صلاح و درستي مشهور شده بود (5).

او پس از 17 سال اقامت در نجف، سال 1296 ق، به همراه دوست و هم بحثش - ملا غلامرضا - به سامراء کوچيد و به دمت دو سال هم از محضر ميرزاي شيرازي استفاده برد و با مکتب فقهي سامراء و مياني اصولي آن، آشنا گرديد.

بازگشت به قم‏

معظم له، در سال 1298 ق، با هم بحث خويش، مرحوم آيةالله ملا غلامرضا به زادگهش و مورد توجه عموم علما و مردم شهر واقع شد، به ويژه آن‏که چند نفر از مراجع و مجتهدين شهر مانند: مرحوم آيةالله حاج ملا صادق و مرحوم آيةالله حاج سيد جواد قمي (م 1303 ق) ايشان را از نظر علم و فقاهت و تقوا ستودند.

آيت الله حاح سيد مهدي روحاني مي‏فرمود:

آقاي حاج سيد جواد در آن زمان در قم رياست تامه داشت و جون از مطالب شيخ انصاري چيز مهمي در دست نداشت و از طرفي حاج سيد صادق به تازگي وارد قم شده بود و چندان موقعيتي نداشت، مرحوم حاج سيد جواد با ايشان مباحثه خصوصي قرار داده و در حقيقت از او استفاده مي‏کرد. آن مرحوم وصيت کرد که مُهرم را تحويل حاج سيد صادق بدهيد و نماز جنازه‏ام را هم ايشان بخواند (6).

هم ايشان مي‏فرمود:

مرحوم والد و عمويم آقاي حاج ميرزا محمود گفتند: مرحوم آيت الله آقا سيد علي قزويني (صاحب حاشيه بر قوانين) قم آمده بود و با مرحوم حاج سيد صادق مباحثه مي‏کردند، در جاهايي که مربوط به مطالب شيخ انصاري نبود، مرحوم حاج سيد علي برتري داشت و حاج سيد صادق ايشا نرا به مطالب شيخ مي‏کشانيد و غلبه مي‏کرد. مرحوم عمويم آقاي حاج آقا احمد مي‏گفتند: در اين مجالس حاج آخوند - ملاغلامرضا قمي - هم بوده و طرف بحث نيز بوده‏اند، پس از آن مجلس يا مجالس، از مرحوم سيد قزويني پرسيدند: که اين دو کدام بهترند؟

در پاسخ گفته بود: حاج سيد صادق قوي‏تر است.

مرجعيت امور

مرحوم آيت الله حاج سيد صادق، پس از وفات آيت الله حاج سيد جواد قمي، يگانه مرجع مرافعات و فصل خصومات و رفع دعاوي بود (7). تمام عقود و أسناد به مهر و امضاي او رسيد و ذکاوت عجيبي در امر قضاوت حل و فصل منازعات از ايشا مشاهده مي‏شد تا آنجا که بعضي، آنها را حمل بر کرامات کرده و حکاياتي نقل نموده‏اند (8) از جمله گفته‏اند: روزي پس از خواندن نماز صبح، در مسجد جنازه مقتولي را به صحن خانه ايشان مي‏آورند و از آقا تقاضاي دادرسي مي‏کنند.

مرحوم آقا پس از لحظاتي تأمل آقا! من قصد کشتن او را نداشتم، اما هر چه به او گفتم برو فلان کار را انجام بده. او گوش نکرد و من با عصبانيت تبر را به طرف او پرتاب کردم و به گيجگاه او اصابت کرد و مرد.

همگان از اين تفرس و ذکاوت، بسيار تعجب کردند و آن را حمل بر کرامت نمودند، آن آقا خود فرمود: من در اين مدت که به حاضرين نگاه مي‏کردم ديدم پدر مقتول خيلي مضطرب و رنگ پريده است و چشمانش حالت ترس دارد. لذا احتمال دادم قاتل همو باشد و اين پيش بيني هم درست در آمد (9)

از ويژگيهاي ديگر ايشا، نظم و ترتيب در زندگي بود. وي با کثرت مراجعات در امور شرعي و عادي، باز وقت تدريس و مطالعات و عبادات شرکت در مجالس و تأليفاتش، هر يک به جاي خود محفوظ بود از هيچ کدام غفلت نمي‏کرد.

ديگر از ويژگيهايش عشق به کار و حل مشکلات مردم بود. از کاري که وظيفه او بود هيچ وقت اظهار خستگي نمي‏کرد، چه بسا نيمه شب در سرما يا گرما براي رفع حاجتي سراغ او مي‏آمدند، و او متغير نمي‏شد (10).

از خصوصيات ديگر وي - که در ميان اهالي قم در تواتر رسيده بود - ملاقاتش با حضرت ولي عصر (عج) بوده است وي، بسيار اوقات در نيمه‏هاي شب از منزلش - در محله «سلطان محمد شريف» در خيابان چهارمردان، به سمت مسجد امام زين العابدين - در چهارراه سجاديه - بيرون مي‏رفت و در آنجا به عبادت مي‏پرداخت و بسيار اوقات هم مي‏شد که در آن مکان شريف، رهگذران شاهد نوري تابان و گفتگويش با شخص ديگر بودند.

آيت الله سيد مهدي روحاني مي‏فرمود: من از پدرم در مورد اين قضايا و شهرت آنها پرسيدم. پدرم - که مرد روشنفکري بود و اين گونه قضايا را به آساني قبول نمي‏کرد فرود: من از جزئيات قضايا خبر ندارم، اما پدرم لياقت و صلاحيت اين قضايا را داشت و از مقام قدس و ورع او دور نيست.

شاگردان‏

در محضر آن فقيه فرزانه، شاگرداني چند پرورش يافتند که عبارتند از آيات عظام و حجج اسلام (.

1 - حاج شيخ حسن فاضل (م 1366 ق)

2 - حاج سيد فخر الدين سيدي - نوه دختري مرحوم ميرزاي قمي - (م 1363).

3 - حاج شيخ محمد کبير قمي 1290- - 1369 ق).

4 - آخوند ملا علي اکبر قمي‏

5 - شيخ ابوالقاسم صغير (1352).

6 - حاج سيد ابوالقاسم مرتضوي‏

و از ميان اين گروه، مرحوم حاج حسن فاضل از قم مهاجرت نکرد و اختصاص به شاگردي آن استاد عاليقدر پيدا کرد و به درجات عاليه فقاهت و اجتهاد نائل آمد (12).

تأليفات‏

از آنجا که ايشان به جز امامت جماعت و مرجعيت امور ديني مردم، متصدي امر قضاوت، و فصل دعاوي و رفع خصومات بود و لذا کمتر تأليفي از او به يادگار مانده است. اما همان نوشتجات اندک او، گواه روشني بر فضل و فقاهت اوست. به گفته آيت الله سيد مهدي روحاني وي مجلدي از مباحث عقليه را نگاشته بود، که در جريان سيل معروف قم (سال 1352 ق) از ميان رفت، و نيز حدود هزار ورق - يا بيشتر - از مباحث مختلفه در فقه و اصول نگاشته است که متفرق مي‏باشد و چون اورق بسياري از آنها مفقود شده، مرتب ساختن آنها غير ممکن است. اما کتابي که هم اينک از او در دسترس است، «شرح کتاب الزکاة» شرايع (از آغار زکات تا اصناف مستحقين) مي‏باشد، که نزد نوادگان وي است.

بناي مسجد مدرسه‏

سال 1311 ق بود که مرحوم آقاي حاج سيد صادق، شروع به ساختمان مسجد و مدرسه نزديک خانه مسکوني اش نمود و بنياد مسجد در سال 1313 ق تمام شد و به تدريج حجرات مدرسه نيز در ساليان بعد تکميل گرديد و اينک مورد استفاده، جمعي از طلاب و فضلاي حوزه علميه قم است. (اين مدرسه به خواست آيت الله سيد صادق روحاني) در سال 1395 ق مورد بازسازي و تعميرات اساسي قرار گرفت و امامت جماعت مسجد را ساليان بسياري است آيت الله آقاي حاج مهدي روحاني بر عهده دارد)

درگذشت‏

مرحوم آيت الله حاج سيد صادق، پس از 83 سال زندگي آکنده از خدمات ديني و اجتماعي در تاريخ پنجشنبه پنجم ماه (13) ربيع الاول 1338 ق بدرود حيات گفت و پس از يک تشيع با شکوه، در سمت شمال مرقد ميرزاي قمي - در قبرستان شيخان کبير - به خاک خفت.

در ماده تاريخ وفات وي گفتند:

«قد ذهب نور الدجي‏

و اندک طود العلي»

«بدا بعده في الاسلام ثلمة لا يسدها شي‏ء»

مرحوم آيت الله حاج شيخ حسن فاضل - شاگرد برجسته‏اش - بر روي قبر وي چنين نوشت...

فرزندان‏

از آن فقيه بزرگ فرزندان متعددي بر جاي ماند، که هر يک از مفاخر روحانيت و حوزه علميه قم بوده‏اند.

آنان عبارتند از:

1 - مرحوم آيت الله حاج ميرزا محمود روحاني‏

وي در سال 1307 به دنيا آمد و پس از خواندن مقدمات و ادبيات سطوح نزد حضرات آيات: حاج شيخ حسن فاضل و آخوند ملاغلامرضا - صاحب قلائد - و حاج آقا احمد طباطبائي، در سال 1330 ق به نجف مشرف شد و از محضر آيت الله سيد ابوالحسن اصفهاني و ميرزاي نائيني بهره‏مند گرديد و مدتي نيز در مشهد، از محضر آيت الله حاج آقا حسين قمي استفاده نمد، سپس به قم مراجعت کرد و ساليان فراوان از درسهاي فقه و اصول آيت الله العظمي حاج شيخ عبدالکريم حايري يزدي، بهره برد، تا بدانجا که يکي از معاريف علماي قم به شمار مي‏رفت و پس از پدر بزروارش به جاي وي اقامه جماعت مي‏نمود. او عالمي عامل و فقيهي زاهد و متبعد بود و (14) از جمله عالمان قم بود که با پيامي از نهضت ملي شدن صنعت نفت و اهداف آيت الله سيد ابوالقاسم کاشاني پشتيباني نمود (15).

وفاتش در 18 شعبان المعظم 1381 ق رخ داد و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه عليهم السلام مدفون گرديد.

او والد مروم حاج سيد محمد روحاني و آيت الله حاج سيد صادق روحاني بود.

2 - مرحوم آيت اله حاج ميرزا ابوالحسن روحاني.

وي در سال 1309 ق به دنيا آمد و پس از تحصيل سطوح عاليه در محضر آيت الله سيد ابوالحسن اصفهاني در نجف اشرف به قم آمد و در درسهاي آيت الله حاج شيخ عبدالکريم حايري شرکت جست تا به مقام اجتهاد نائل آمد، وي پس از سالها اقامت در قم و خدمات ديني و اجتماعي، به نجف اشرف مهاجرت نمود و بعد از سالي چند، در 6 ذيقعدة الحرام 1382 ق بدرود حيات گفت و در مقام هود و صالح در قبرستان وادي السلام نجف به خاک سپرده شد، وي والد آيت الله حاج سيد مهدي روحاني و حجة الاسلام و المسلمين آقاي حاج سيدهاي روحاني است.

3 - مرحوم آقاي ميرزا فخرالدين روحاني‏

او. در عنوان جواني، در اوج فصل و کمال در 10 شواک المکرم 1369 ق درگذشت و در صحن موزه حرم مطهر حضرت معصومه عليهم السلام به خاک سپرده شد.

4 - آيت الله حاج ميرزا ابوالقاسم روحاني‏

او در 1316 ق در خاندان فقاهت و تقوا زاده شد و پس از تکميل سطوح به نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آيات عظام، ميرزا نائيني آقا ضياء الدين عراقي و سيد ابوالحسن اصفهان بهره برد تا به مقام اجتهاد نائل آم‏د و به وطن خويش بازگشت و در مسجد امام حسن عسکري به اقامه جماعت و ترويج شعائر ديني پرداخت، وي در 27 رمضان 1384 ق در گذشت و در قبرستان شيخان، به خاک آرميد (16) وي والد حضرات حجج السلام آقايان، حاج سيد فضل الله و حاج سيد محمد علي و حاج سيد مهدي روحاني است.

5 - مرحوم حجة الاسلام و المسلمين حاج آقا احمد روحاني‏

وي در 13 شوال 1322ق به دنيا آمد و پس از وفات پدر، در محضر آيات عظام سيد محمد تقي خوانساري، مير سيد علي يثربي کاشاني و مرحوم حاج شيخ حسن فاضل سطوح فقه و اصول را فرا گرفت، سپس در محضر آيت الله حاج شيخ عبدالکريم حايري (در قم) و خضرات آيات ميرزاي نائيني و سيد ابوالحسن اصفهاني، و ميرزا ابوالحسن مشکيني (در نجف اشرف) و آيت الله حاج آقا حسين قمي (در کربلا) مباني فقهي و بنيه علمي خويش را استوار ساخت.

وي در اين مدت براي تبليغ دين، بارها به هندوستان سفر کرده و در ملازمت آيت الله قمي براي اعاده حجاب زنان، به ايران آمد و پس از موفقيت ديني ايران، به وطن خود باز آمد و در سال 1374 ق به اصرار گروهي از علما و مردم متدين تهران، امامت جماعت مسجد بني هاشمي را بر عهده گرفت و به نشر احکام دين پرداخت. از تأليفات وي کتاب «سر السعادة» در فضيلت صلوات، و کفاية النحو»، «تسلية المريض» و «خاطرات» است، وي در دوم صفر 1384 ق بدرود حيات گفت و در قبرستان شيخان به خاک سپرده شد (17).

دامادها

مرحوم آيت الله حاج سيد صادق قمي، داراي دامادهاي بزرگواري بود که برخي از آنها عبارتند از:

1 - حضرت آيت الله آقاي حاج شيخ محمد علي شاه آبادي - قدس سره - استاد حضرت امام خميني (1292 - 1363 ق)، صاحب «رشحات البحار»، «شذرات المعارف»، - «مفتاح السعادة»، «منازل السالکين»، «رساله عقل و جهل، «حاشيه بر کفايه»، «نجات العباد»، «فصول» (18).

2 - مرحوم آيت الله حاج شيخ مهدي حرم پناهي قمي (1319 - 1374 ق) قدسر سره (19)

3 - مرحوم آيت الله حاج ميرزا محمد قمي (20)

4 - مرحوم آيت الله حاج ميرزا سيد حسن برقعي قمي (21)

5 - مرحوم آيت الله حاج ميرزا محمد باقر جواديان قمي (22)

نوادگان‏

از آن فقيه بزرگ و فرزندانش، نسلي صالح و عالم و متدين بر جاي ماند که تاکنون چراغ علم و فضيلت را در حوزه علميه قم روشن نگاهداشته‏اند، برخي از آنان عبارتند از:

1 - مرحوم آقاي حاج سيد محمد روحاني (1338 - 1419 ق) صاحب «منتقي الاصول» - 7 ج، «المرتضي الي الفقه الارقي» در زکات، صوم، خمس، حج، «حاشيه بر عروة»، «توضيح المسائل»، «منهاج الصالحين»، و «مناسک حج» (23).

2 - آيت الله حاج سيد صادق روحاني (متولد 1342 ق) صاحب «زيدة الاصول» شش جلد - «فقه الصادق»- 27 جلد - «توضيح المسائل»، «المسائل المستحدثه»، «منهاج الفقهاهة» 4 ج -، «شرح کفايه»، «حاشيه وسائل، «اجتهاد و تقليد»، «فروع علم اجمالي»، «جبر و اختيار»، «ولايت فقيه»، «قواعد فقهية»، مناسک حج»، «حاشية عوة» (24).

3 - آيت الله حاج سيد مهدي روحاني (متولد: 1343ق) صاحب «بحوث مع اهل السنه و السلفيه»، «الوتر ثلاث رکعات»، «احاديث العترة عن طريق اهل السنة»، «تاريخ فرق و مذاهب اسلامي»، «و فرقة السلفية و تطوراتها»، «تفسير سورة الفجر»، حاشيه بر تفسير جوامع الحجاج، وي عضو مجلس خبرگان رهبري و جامعه مدرسين حوزه علميه قم و از علماي مشهور حوزه است، و هم اينک در مسجد حاج سيد صادق، در هر سه وعده اقامه جماعت مي‏نمايد و بسياري از مشکلات مردم را به سرپنجه تدبير خويش مي‏گشايد (25).

4 - حضرات حجج اسلام، آقايان: مرحوم حاج سيد فضل الله، حاج سيد محمد علي (26)، حاج سيد مهدي، حاج سيد هادي روحاني، از علماي محترم تهران.

5 - آيت الله حاج شيخ محسن حرم پناهي (متولد: 1347 ق) صاحب «شرح وسيلة النجاة»، «شرح کفاية الاصول»، برخي از مجلدات «جامع احاديث الشيعة»، (27) وي عضو جامعه مدرسين حوزه علميه قم و امام جماعت مسجد محمديه - يکي از مساجد معروف قم - است.

6 - مرحوم حجة الاسلام و المسلمين اقاي حاج اقا مصطفي برقعي - امام جماعت مسجد محمديه قم.

7 - حضرات حجج اسلام آقاين: حاج آقا نصرالله شاه آبادي و حاج آقا نورالله شاه ابادي - فرزندان مرحوم آيت الله العظمي شاه آبادي - از علماي محترم تهران.

1 - سر السعادة (مقدمه)

2 - آيت الله سيد مهدي روحاني مي‏فرمود: اين قطعه را از مرحوم عمويم ايت الله حاج ميرزا محمود شنيدم و ايشان از والدشان نقل مي‏کردند که من نزديک چهار سال در حکمت و فلسفه زحمت کشيدم، ولي همه آنها از يادم رفته است.

3 - نقباة البشر 8555/2.

4 - مقدمه «سرالسعادة»،د.

5 - نقباء البشر 856/2.

6 - ايشان اين مطلب را از عمويش (آيت الله حاج ميرزا محمود) و پدرش (حاج ميرزا ابوالحسن) نقل مي‏نمود.

7 - مقدمه (سرالسعادة»، د. نويسنده «رجال قم» مي‏نويسد:... حل و عقد امور جامعه و حکومات شرعيه، به امضاء و حکم ايشان منوش شده است. علاقمندان و مردم دانش دوست و حقيقت جو وي را در بر گرفتند و به تکريم و تجليل او کوشيدند.

8 - همان کتاب، ص «ه».

9 - به نقل از آيت الله سيد مهدي روحاني.

10 - مقدمه سرالسعادة، ه.

11 - همان.

12 - همان، ص «و».

13 - هر چند روي قبرش، چهارم ربيع الاول نگاشته شده است، اما اين تاريخ را آيت الله روحاني به نقل از والد خويش بيان نمود.

14 - گنجينه دانشمندان 338/2، رجال قم، 156، آثار الحجة 72/2 - 73.

15 - آثار الحجة 36/2، گنجينه دانشمندان 336/2، رجال قم 85.

16 - گنجينه دانشمدان، 337/2، رجال قم 87.

17 - همان کتاب 339/2 رجال قم 93، مقدمه «سرالسعادة» صفحات ز - ح.

18 - شرح بيشتر زندگي او را ببينيد در: مجله نور علم، ش 9، ص 126، مجله پيام حوزه ش 10، ص 171، 184 نقباء البشر 1370/3.

19 - شرح زندگي او را ببينيد، در گنجينه دانشمندان 233/2 - 334، رجال قم، 163.

20 - وي عموم مرحوم حاج شيخ محمد تقي قمي، بنيانگذار «دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه» است.

21 - رجال قم، 100.

22 - همان کتاب، 142.

23 - گنجينه دانشمندان، 163/2.

24 - همان، 160/2 - 162.

25 - همان، 164/2، و مجله نور علم، ش 29، (دي 67)، ص 16 - 26.

26 - همان، 164/2.

27 - همان، 134/2.