محقق داماد، سيد محمّد

الگوي اجتهاد

احمد محيطي اردکاني

مرحوم آية اللّته حاج سيد محمد محقق داماد به سال 1325ه.ق(1) در خانواده‏اي روحاني - که به تقوا اشتهار داشتند - در احمد آباد اردکان به دنيا آمد .

آن مرحوم مانند جدّ خود پيامبر اکرم (ص)قبل از ولادت پدر را از دست داد و در شش سالگي مادرش از دنيا رفت .

پدر بزرگوارش روحاني مخلص به نام سيد جعفر موسوي از علاقمندان واقعي خاندان پيامبر (ص)بود. او قبل از تولد فرزند به شوق زيارت عتبات عاليات با پاي پياده از وطن خود خارج شد و در همين سفر روح پاکش به ملکوت اعلي پيوست.(2 )

حاج سيد محمد پس از تحصيل علوم مقدماتي در اردکان راهي شهر يزد شد و از محضر استادان بزرگ آن زمان در يزد کسب فيض نمود .

استادان وي در يزد

1- حجة الاسلام حاج سيد يحيي واعظ يزدي ( متوفاي 1362هق )

وي از وعاظ بزرگ در احمد آباد اردکان متولد گرديد و در شهر يزد به تحصيل و تدريس پرداخت سپس به اصفهان رفت و از علماي اعلام، آقاي سيد مهدي درچه‏اي، شيخ اسداللّه قمشه‏اي، ميرزا جهانگير خان قشقايي و آقا ميرزا احمد مدرّس بهره‏مند گرديد.(3 )

2- سيد حسين باغِ گندمي .

وي از شاگردان برجسته آيت اللّه العظمي حاج سيد محمد کاظم طباطبايي يزدي بود که سالها در عتبات از محضر علما کسب فيض نمود و سپس به وطن خود يزد بازگشته به امر تدريس مشغول گرديد.(4 )

3- سيد احمد مدرس

وي از مدرسين ماهر و معروف يزد بوده و حجةالاسلام ريحان يزدي نيز از شاگردان او محسوب مي‏شود.(5 )

4- آية اللّه حاج شيخ غلامرضا فقيه يزدي ( 1378 1295- ه.ق )

وي فرزند حاج ابراهيم يزدي ( کوچه بِيُکي) است که در سال 1309ه.ق وارد حوزه علميه مشهد گرديد و بعد از تحصيل علوم ادبي و اندکي فقه و اصول و کلام همراه آقا سيد حسن قوچاني معروف به آقا نجفي با پاي پياده و رنج فراوان از مشهد به يزد و سپس به اصفهان رفت.(6 )

وي پس از پنج سال اقامت در اصفهان و تحمل زحمت و تنگدستي زياد در سال 1319ه.ق عازم نجف شد و از محضر علماي بزرگواري چون حاج ميرزا حسين فرزند حاج ميرزا خليل، و آيت اللّه آسيد محمد کاظم يزدي، و آخوند ملامحمد کاظم خراساني و آشيخ هادي محقق تهراني و آشيخ محمدباقر شيرازي اصطهباناتي بهره‏مند شد، و به وطن خود يزد مراجعت و در آنجا مقيم گرديد .

او، علاوه بر تدريس در حوزه علميه، اهتمام زياد، به امر تبليغ و ارشاد مردم داشت و چون سخنانش از دل بر مي‏خواست ناچار بر دل مي‏نشست .

نفوذ کلام و نيکويي اخلاقش زبانزد خاص و عام بود. بسياري از اهالي يزد معتقدند که وي اهل کرامت بود .

آيةاللّه حاج شيخ غلامرضا از آيةاللّه حائري مؤسس حوزه علميه قم و حاج ميرزا سيد علي مدرس لب خندقي اجازه اجتهاد داشت. با اينکه در آن زمان گاهي بيش از صد هزار تومان در سال از سهم مبارک امام (ع)به دستش مي‏رسيد هيچ از آنها استفاده نمي‏کرد و از راه هداياي ناچيزي که مردم در پي تبليغ و ارشاد به او مي‏دادند، به زندگي ساده خويش ادامه مي‏داد .

وي در روز جمعه ذيحجه ( 11تير ) 1338در سن هشتاد و سه سالگي رحلت نمود و در مقبره‏اي کنار مزار امامزاده جعفر يزد به خاک سپرده شد.(7 )

مهاجرت به قم

مرحوم آقاي داماد در سال 1341ه.ق در سن 16سالگي درست يک سال پس از تأسي حوزه علميه قم به دست مبارک آيةاللّه حائري يزدي، با راهنمايي استاد به قم مهاجرت نمود.(8 )

عنايت خاصي که مرحوم حاج شيخ غلامرضا، موقع بدرقه شاگردش مبذول داشت به اندازه‏اي جالب بود که نظيرش کمتر ديده شده است. آنگونه که استاد معظم حاج آقا موسي شبيري زنجاني دامةافاضاته نقل مي‏فرمود: مرحوم آقاي داماد وقتي کيفيت آمدن استادش به گاراژ براي بدرقه و کندن لباس و جوراب و پوشاندن آنها بر وي را متذکر مي‏شد اشک در چشمانش حلقه مي‏زد.( 9 )

استادان وي در قم

آيةاللّه محقق، در قم نيز از محضر استاتيد و آيات عظام کسب فيض نمود که نام تعدادي از آنها از اين قرار است :

1- آيةاللّه مير سيد علي يثربي کاشاني( متوفاي 1380ه.ق )

2- آيةاللّه سيد محمد تقي خوانساري( متوفاي ) 1371

3- آيةاللّه ميرزا محمد همداني( متوفاي 1365ه.ق )

4- آيةاللّه حاج سيد محمد حجّت کوه کمري ( متوفاي ) 1372

6- آيةاللّه حاج شيخ عبدالکريم حائري يزدي( متوفاي ) 1355

آيةاللّه مؤسس به اين شاگرد عنايت خاص داشت و با داشتن چنين شاگرداني به آينده حوزه علميه قم دلگرم و اميدوار بود .

همين عنايت استاد و موقعيت ممتاز علمي و تقوايي وي سبب شد که مرحوم آيةاللّه حائري وي را به دامادي خود بپذيرد و از آن روز به لقب داماد مشهور و معروف گرديد.(10 )

تشکيل حوزه درسي

او پس از ارتحال استادش آيةاللّه حائري، رسما تدريس در حوزه علميه قم را شروع کرد و در مدت کوتاهي محضر درسش محل تجمع فضلاي بنام حوزه گرديد .

وي به قدري به امر تدريس اهميت مي‏داد که در ايام تعطيل دروس حوزه نيز به تدريس و تربيت طلاب مي‏پرداخت در محضر محقق داماد دانشوران بزرگي تربيت شدند که نام برخي از آنان را زينت بخش اين مقاله مي‏آوريم .

1- شهيد حاج شيخ مرتضي مطهري

2- شهيد سيد محمد حسين حسيني بهشتي

3- شهيد حاج شيخ عبدالرحيم رباني شيرازي

4- امام موسي صدر

5- شهيد دکتر محمد مفتح همداني

6- شهيد حاج شيخ علي قدوسي

7- شهيد حاج آقا مصطفي خميني فرزند رهبر کبير انقلاب اسلامي ايران

8- حاج شيخ مرتضي حائري يزدي

9- حاج شيخ احمد پاياني

و ...

و تعداد کثيري از استادان بزرگوار حوزه علميه که هم اکنون بر کرسي تدريس اندوخته‏هاي علمي و عملي خويش را در اختيار شاگردان قرار مي‏دهند و چون استاد خويش آيةاللّه محقق داماد به تعليم و تربيت شاگردان مشغولند بعضي از آنها عبارتند از :

1- عبداللّه جوادي آملي .

2- حاج آقا موسي زنجاني .

3- ميرزا علي احمد ميانجي .

4- سيد حسن طاهري .

5- حاج شيخ ناصر مکارم شيرازي .

6- حاج شيخ حسين مظاهري اصفهاني .

7- حاج شيخ محمد تقي ستوده اراکي .

8- حاج سيد علي محقق( فرزند آن مرحوم ) .

9- حاج شيخ حسين نوري همداني .

10- محمد مؤمن قمي .

11- سيد جلال طاهري اصفهاني.(11 )

ويژگيهاي اخلاقي

اين فقيه فرزانه، به تدريس فقه و اصول و پرورش فضلاء، علاقه فراواني داشت و از برجسته‏ترين استادان حوزه محسوب مي‏شد .

روزهاي آخر عمر از عارضه سکته قلبي رنج مي‏برد از ماه مبارک رمضان به بعد در منزل بستري گرديد وقتي همه طبقات مخصوصا شاگردانش به ديدار وي مي‏رفتند، گاهي اوقات که ساعت درسشان فرا مي‏رسيد و خود را از شرکت در جلسه درس محروم مي‏ديد. اشک مي‏ريخت و اين جملات پر ارزش را مي‏فرمود :

« من از مرگ نمي‏ترسم ولي از اين مي‏ترسم که وجود عاطل و باطلي باشم و نتوانم انجام وظيفه شرعي کنم » .(12 )

حضرت آيةاللّه مؤسس در حق ايشان مي‏فرمود :

« آقاي داماد از خوش فکرترين شاگردان من است » .

او بسيار خوش مجلس، شوخ و شيرين سخن بود، به مقامات ظاهري دنيا اهميّت نمي‏داد . بسيار متواضع، بي‏اعتنا به جاه و جلال ظاهري و با زهد و پارسايي زندگي را سپري کرد.(13 )

گاهي که به مناسبت خاص در مسند ارشاد و وعظ قرار مي‏گرفت سخنانش در دلهاي شنوندگان اثر بسيار عميقي داشت و به هنگام دعا و مناجات و مراسم سوگواري هر بيننده‏اي تحت تأثير حالت روحاني و چشم اشکباري وي قرار مي‏گرفت.(14 )

وفات

اين عارف عظيم الشأن در چهارشنبه 2ذي حجه 1388بر اثر سکته قلبي پس از 75روز بيماري دار فاني را وداع و به معبود خويش پيوست. اهالي قم بعدازظهر همان روز پيکر پاک ايشان را با اندوه فراوان و چشمان گريان تشييع نموده در مقبره‏اي از مقابر شرقي صحن مطهر حضرت معصومه (ره)مقابل ايوان آينه به خاک سپردند .

سپس به پاس تجليل از مقام علمي و زهد و تقواي ايشان از طرف مراجع عاليقدر و اساتيد حوزه و شاگردان آن مرحوم و مردم متدين شهرها مراسم فاتحه برگزار گرديد.(15 )

فرزندان

از وي فرزندان لايق و شايسته‏اي باقي مانده است که از ميان آنها حضرت حجةالاسلام و المسلمين حاج سيد علي محقق، از اساتيد محترم حوزه علميه قم و عضو جامعه مدرسين و از ائمه جماعت مسجد بازار قم مي‏باشند که به جاي مرحوم پدر بزرگوارشان اقامه جماعت مي‏نمايند و حضرت حجةالاسلام و المسلمين حاج سيد مصطفي محقق که از فضلا و مدرسين حوزه بوده مدت طولاني رياست سازمان بازرسي کل کشور جمهوري اسلامي ايران را بر عهده داشتند و در موضوعات مختلفي صاحب تأليف مي‏باشند.(16 )

آثار

آثار علمي چندي از آيةاللّه محقق داماد باقي مانده است که از جمله حواشي بر عروةالوثقي است که به قلم خود آن مرحوم نگارش يافته است .

بعضي از شاگردان آن مرحوم نيز دروس استاد را تقرير و به رشته تحرير در آورده‏اند که برخي از آنها به زيور طبع آراسته گرديده است .

از ميان آن شاگردان که تقرير بحث‏هاي استاد را نگاشته‏اند، چند نفر را نام مي‏بريم :

1- استاد حاج شيخ عبداللّه جوادي آملي که مباحث حج، صلوة، صوم، اعتکاف، خمس، و قسمت عمده زکات را تقرير و به رشته تحرير در آورده‏اند، دوره « کتاب الحج» در سه جلد طبع و نشر گرديده و کتاب صلوة نيز زير چاپ است .

2- استاد ناصر مکارم شيرازي، دوره اصول ايشان را نوشتند .

3- حاج سيد جلال الدين طاهري اصفهاني، مبحث طهارت و دوره اصول را تقرير نمودند .

4- حاج شيخ محمد مؤمن، بحث صلوة را نوشته‏اند.(17 )

در اين اواخر براي زنده نگهداشتن ياد آن فقيد سعيد، کميسيون نامگذاري اماکن اردکان، خياباني را در انتهاي خيابان آيةاللّه خامنه‏اي اردکان به نام آيةاللّه داماد نامگذاري نموده است.(18 )

مرقد منوّر

مقبره‏اي که مرحوم آيةاللّه داماد در آن به خاک سپرده شده، اتاقي در حدود 12متر مربع مي‏باشد، که مرقد آن بزرگوار در وسط آن و روي قبر، سنگ برجسته‏اي در حدود 70 * 110 سانتي متر قرار دارد که بر روي آن چنين حجّاري شده است :

لقد لبّي ربّه الکريم

مزار عالم رباني فقيه اهل البيت مرحوم آيةاللّه حاج سيد محمدتقي داماد يزدي قدس سره که مقارن با تأسيس حوزه علميه قم به اين شهر مهاجرت و از محضر آيةاللّه حائري ( قده) استفاده کامل نموده و سپس به ابتکار و تحقيق مخصوص به خويش به تدريس خارج اشتغال، تا به فاصله اندکي فضلاء عظام به محضرش آشنا و تحقيقات علمي و فتاوي عميق آن فقيه عاليقدر زبانزد مراکز مهم اجتهاد و استنباط شد و با تدريس مداوم فقه و اصول و اهتمام به تعليم و تربيت فضلاء حوزه مقدسه رسالت علمي و ديني خويش را انجام داد و سرانجام روز چهارشنبه دوم ذي حجه سنه 1388اختر فروزان آسمان تحقيق در سن شصت و پنج سالگي دعوت حق را لبيک گفته حشره اللّه مع اجداده و تغمّده بغفرانه » .

علماي مدفون در اين مرقد

در اين مرقد منور عالمان بزرگوار ديگري نيز مدفونند که باعث عظمت و نورانيت بيشتر اين مکان مي‏باشند، مختصري از زندگي آنان چنين است :

1- آيةاللّه حاج آقا سيد مرتضي علم الهدي جزايري که از عالمان بزرگ مقيم اهواز بود و بعد از رحلتش او را به قم آوردند و در اين مکان به خاک سپردند .

روي سنگ مرقدش چنين نوشته است :

بسمه تعالي

کل من عليها فان و يبقي وجه ربک ذي الجلال و الاکرام

مرقد منور و آرامگاه عليين مکان عالم رباني و فقيه صمداني جامع المعقول و ا لمنقول حاوي الاصول و الفروع قطب المجتهدين و فخر العلماء العالمين ابي المفاخر و المکارم و آيةالتقي و علم الهدي مرحوم آيةاللّه العظمي آقاي حاج آقا سيد مرتضي علم الهدي جزايري ابن العلامة الفهامة الحاج سيد محمدرضا قدسي جزايري شوشتري قدس سرهما رحلت نابهنگام آن مرحوم روز يکشنبه هيجدهم ماه ربيع الاول سال 1393قمري مطابق دوم ارديبهشت .1352

2- آيةاللّه حاج ميرزا علي آقا غروي علياري( 1417 1319- ه.ق )

وي پس از تکميل دروس سطح در زادگاهش شهر تبريز، در سال 1341ه.ق عازم شهر مقدس نجف شد و از محضر اساتيد بزرگ خوشه‏ها برگرفت .

بعضي از آنها عبارتند از :

1- آيةاللّه آقاي ضياء الدين عراقي (1361 1278- )

2- آيةاللّه آقا شيخ محمد حسين نائيني غروي (1355 1282- )

3- آيةاللّه آقا سيد ابوالحسن اصفهاني (1365 1284- )

4- آيةاللّه آقا سيد محمد حجت کوهکمري (1373 1310- )(19 )

و ...

وي پس از رسيدن به جايگاه رفيع اجتهاد و کسب اجازات علمي و فقهي از بزرگان و علماي دين به ديار خويش بازگشت و علاوه بر رسيدگي امور مختلف مردم؛ به توسعه امور فرهنگي اهتمام ورزيد و با تشکيل حوزه درس و بحث به تربيت شاگردان علوم اسلامي پرداخت .

ايشان در فقه، اصول، کلام، تفسير قرآن و دعا داراي تأليفات ارزشمندي است .

آيةاللّه ميرزا علي آقا غروي بعد از يک قرن زندگي با برکت در اواخر اسفند 1375 ه.ش در حاشيه زدن بر کتاب غايةالقصوي در ترجمه عروةالوثقي مرحوم سيد محمد کاظم يزدي با بروز سکته مغزي، بستري گرديد و در عصر روز دوشنبه دوم ارديبهشت 1376ه.ش رحلت نمود، پيکر پاک آن عالم وارسته در همين مکان در جوار محقق داماد دفن گرديد.(20 )

3- آيةاللّه حاج شيخ احمد پاياني ( 1375 1306- ه.ش )

وي مقدمات علوم ديني را در مدرسه علميه ملاابراهيم شهرستان اردبيل فرا گرفت و در اوايل سال 1366ه.ق براي ادامه تحصيل عازم حوزه علميه قم گرديد و در کنار تحصيل به تدريس پرداخت و از محضر عالمان بزرگواري چون آيةاللّه سيد محمد باقر سلطاني طباطبايي(قده) مدفون در مرقد امام خميني(ره) ، آيةاللّه نجفي مرعشي(ره) ، و آيةاللّه حاج سيد محمد حجت کوه کمري، و آيةاللّه حاج آقا حسين بروجردي، و آيةاللّه سيد محمد محقق داماد بهره‏مند گرديد .

آية اللّه پاياني در تدريس مکاسب مرحوم شيخ انصاري و کفايه مرحوم آخوند خراساني ماهر بود و سالياني متمادي به اين امر پرداخت .

وي بر مکاسب آن مرحوم شرح و حواشي دقيقي دارد که دو جلد آن از اوّل مکاسب محرّمه تا آخر بيع ما يقبل التمليک و ما لا يقبل به چاپ رسيده است .

بر کفاية مرحوم آخوند نيز شرحي نوشته‏اند که هنوز مخطوط و ناتمام است. از وي تقريرات بحث بيع مرحوم آيةاللّه حجت و اصول آيةاللّه بروجردي نيز به صورت مخطوط به يادگار مانده است. رساله‏اي در احکام الاراضي و بيع الفضولي نيز به رشته تحرير در آورد. که در مجموعه مقالات کنگره مقدس اردبيلي و شيخ انصاري (ره) به چاپ رسيده است.(21 )

1- در گنجينه دانشمندان، تأليف شيخ محمد رازي، ج 142 2تاريخ تولد را 1321ه.ق ذکر کرده است. اما در زيرنويس ص 97مجلد نور علم ( ش مسلسل ) 17آمده است: بنابر اظهارات يکي از نويسندگان آن مرحوم تاريخ تولد ايشان روشن نبوده و خود آن مرحوم با مقايسه به معاصرين خود بين سال 1323تا 1325را حدس مي‏زند .

2- مجله نور علم، نشريه جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ش مسلسل 17شهريور 1365ص .97

3- آينه دانشوران، سيد عليرضا ريحان يزدي، با مقدمه و تعليقات ناصر باقري بيدهندي، ص 378 379- گنجينه دانمشندان، ج 7ص .462

4- آينه دانشوران، ص 224و .225

5- همان، ص .734

6- سياحت شرق، تأليف آقانجفي، ص 81تا .155

7- النجوم المسرد في الصرح الممرد، زيراکس از نسخه خطي، تأليف سيد جواد مدرسي يزدي ص .125

8- ماهنامه سيماي اردکان، ش 27ص 3و مجله درسهايي از مکتب اسلام سال دهم شماره × 4 ص 225تا .226

9- مجله نور علم، ش 17ص 97تا .98

10- همان، ص 98و ماهنامه سيماي اردکان، ص 3و مجله درسهايي از مکتب اسلام سال دهم شماره 4ص .226

11- همان .

12- همان .

13- همان .

14- همان .

15- همان .

16- مجله نور علم، ش 17ص .102

17- همان .

18- ماهنامه سيماي اردکان، ش 27ص .3

19- بقيةالسلف، با مقدمه هادي هاشميان، چاپ اول، .1376

20- همان و مجله آينه پژوهش، ش 43ص .110 11-

21- گفتگو با حجةالاسلام محمد رضا پاياني فرزند آن مرحوم و يادداشتي که از زندگينامه پدر بزرگوارش در اختيار من گذاشت. و مجله آينه پژوهش، ش 43ص .111 113-