بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
نگيزه‌هاي مؤثر بر شهادت‌طلبي - بررسي وصيت‌نامه‌هاي شهداي آموزش و پرورش استان گلستان
نگيزه‌هاي مؤثر بر شهادت‌طلبي - بررسي وصيت‌نامه‌هاي شهداي آموزش و پرورش استان گلستان
?? تير ????
انگيزههاي مؤثر بر شهادت‌طلبي - بررسي وصيت‌نامه‌هاي شهداي آموزش و پرورش استان گلستان
محقق: محمد‌حسين شاعري
استاد راهما: دكترمحمدابراهيم موحدي
استاد مشاور: دكترمحمدحسين پناهي
رشته/ مقطع: دانشكده علوم‌اجتماعي دانشگاه علامه طباطبايي، كارشناسي‌ارشد، 78-1377
محل نگهداري: معاونت پژوهشي بنياد شهيد انقلاب اسلامي
203 ص?حه
اين تحقيق با همكاري بنياد شهيد انقلاب‌اسلامي، اداره تحقيقات و مطالعات تدوين شده و مشتمل بر چكيده تحقيق، پيشگ?تار، مقدمه و 5 ?صل است.
اسلام براي جان و آبروي انسان‌ها اهميت زيادي قائل است و در تعاليم خود كشتن انسان بي‌گناه را امري مذموم برشمرده و به شدت نهي كرده است. اما در جريان زندگي اجتماعي شرايطي پيش مي‌آيد كه انسان‌ها مجبور مي‌شوند بجنگند، بكشند وكشته شوند. در هر ديني وجود ا?راد شهادت‌طلبي كه تا سر حد ايثار و اهداي جان در راه ارزش‌ها و مباني و احكام آن استقامت نمايند، بسيار مهم است. شهيد وشهادت‌طلبي در اكثر ?رهنگ‌ها و مذاهب از م?اهيم مقدس به شمار مي‌رود و در اكثر آنها هاله‌اي از نور و ثقدس در آن جلوه‌گري مي‌كند. شدت شهادت‌طلبي و انگيزههاي مؤثر بر آن در ?رهنگ‌ها و جوامع گوناگون ت?اوت‌هايي دارد. البته اين به اين معني نيست كه شباهتي با هم ندارند. تحقيق ?وق به دنبال انگيزه‌ها و متغيرهاي اساسي شهادت‌طلبي است و مقولات مربوط به آن را بررسي مي‌كند و در ادامه به تحليل محتواي وصيت‌نامه شهدا مي‌پردازد.
?صل اول
در اين ?صل محقق به طرح مسأله شهادت‌طلبي پرداخته است. شهادت‌طلبي كنشي ?ردي- اجتماعي است و براي درك آن لازم است هم به جامعه‌اي كه اين كنش در آن صورت گر?ته و هم ا?رادي كه آن را انجام داده‌اند توجه كرد. اهدا? وانگيزه‌هاي ا?راد نقش اساسي در انجام كنش‌هاي ?ردي و اجتماعي آنها دارد. انگيزه موضوعي است كه در همه اديان توسط علماي دين و در جامعه‌شناسي و هم در روانشناسي به آن پرداخته مي‌شود. شهادت‌طلبي نيز موضوعي است كه با هر سه اينها در ارتباط است. شهادت‌طلبي از جمله م?اهيمي است كه در انقلاب‌ها و د?اع در برابر دشمن مطرح مي‌شود و آن چنان گسترش مي‌يابد كه به عنوان يك ارزش اجتماعي مطرح مي‌شود. از طر?ي اين ارزش نتيجه انگيزه‌ها و عوامل متعددي است كه موجب ر?تارها و تغييرات اجتماعي در ?رد و جامعه مي‌شود. البته انگيزه‌ها و ارزش‌ها در هر انقلاب با توجههر ?رهنگي ا?رادي را با توججه به شرايط خاص شهيد ميداند. و اگرچه اشتراكاتي در بين شهيدان در ?رهنگ‌هاي مختل? وجود دارد،اما معيارها و ملاك‌هاي آن با يكديگر ت?اوت دارد. مثلاً در ?رهنگ اسلامي تعري? خاصي دارد و با ديدگاه مربوط به جامعه اسلامي بررسي مي‌شود. شهادت‌طلبي با توجه به ارزش‌هاي خاص هر جامعه معني‌دار است، چرا كه اصولاً شهادت‌طلبي كشته‌شدن در راه ارزش‌هاي هر جامعه است.
هد? اين تحقيق يا?تن انگيزههاي شهادت‌طلبي در بين شهداي آموزش و پرورش استان گلستان است. از آن جايي كه انتظار جامعه از قشر ?رهنگي از لحاظ عملي و نظري ?رهيختگي در جامعه است يعني تبلور ارزش‌هاي والاي ?رهنگ انساني و الگوي عملي ?رهنگ متعالي، و بايد انگيزههاي آنها در استقبال از مرگ در جهت استمرار ارزش‌ها باشد.به همين دليل انگيزههاي آنها از هر جهت قابل تدبر و تعمق است. در اين مورد چون خود شهدا در دسترس نيستند وصيت‌نامه‌هاي آنها به عنوان معتبرترين و مستندترين آثار به جاي مانده از آنها كه عصاره انگيزه‌ها و اهدا?شان را در آن بيان كرده‌اند مورد است?اده قرار گر?ته است.
شهادت‌طلبي و خود كشي دو امر جدا از هم و قابل ت?كيك هستند. خودكشي در نتيجه پوچي و بي‌هد?ي رخ مي‌دهد،اما در شهادت‌طلبي اهدا? والايي وجود دارد كه هم به ويژگي‌هاي ?رهنگي و اجتماعي كه ?رد در آن پرورش مي‌يابد و هم ويژگي‌هاي خود ?رد مربوط مي‌شود. و در مجموع به ?رهنگ، جهان‌بيني و ايدئولوژي هر ملتي بستگي دارد.
اهدا? اين تحقيق به شرح زير است:
- شناسايي انگيزه‌هايي كه باعث شد شهيدان ?رهنگي در جامعه آماري مورد نظر از جان خود بگذرند.
- مشخص نمودن سهم يا درصد هر يك از اين انگيزه‌ها در شكل‌گيري شهادت‌طلبي در جامعه آماري
- شناسايي اهدا? و ارزش‌هاي والايي كه شهيدان د?اع مقدس به خاطر ان برانگيخته‌شده‌اند. شناسايي و مقايسه آماري تعداد شهداي ?رهنگي در جامعه آماري، ميانگين سني، نوع شغل در آموزش و پرورش، مدرك تحصيلي، محل تولد، شغل پدر، محل زندگي، داراي وصيت‌نامه يا ?اقد وصيت‌نامه و مقايسه انگيزههاي شهادت‌طلبي با توجه به برخي از اين معيارها
- بررسي ديدگاه‌هاي ارزشي و عملي درباره شهادت‌طلبي از منظر بزگان ديني، جامعه‌شناسان و روان‌شناسان
موضوع شهادت‌طلبي در دين ما و ساير اديان به عنوان يك ارزش اصيل مطرح است، شناخت عوامل و انگيزههاي بروز اين ارزش و تأثيري كه در ساير ارزش‌ها دارد امري ضروري است. و درباره ضرورت آن همين بس كه اگر شهادت امري باشد كه ?قط يك بار ات?اق مي‌ا?تاد، باز اهميت شهادت ?وث همه پديده‌هاي بشري بود. چه رسد كه اين امر در طول تاريخ به كرات رخ داده و پيشتاز آن كسي چون حسين‌ابن علي ع بوده است.
مهم‌ترين تحقيق انجام شده درباره شهادت‌طلبي تحقيق دوركيم درباره خودكشي است كه در آن از شهادت‌طلبي به عنوان خودكشي دگرخواهانه ياد كرده است. دوركيم انگيزههاي خودكشي را نيروي اجتماعي ميداند كه د رهر جامعه‌اي با جامعه ديگر مت?اوت است. دوركيم در مورد انگيزههاي خودكشي دگرخواهانه معتقد بود كه هنگامي كه ?رد ارزش‌هاي جامعه را ارزش‌هاي خود بداند و ميزان همبستگي‌اش با جامعه زياد باشد دست به چنين اقدامي مي‌زند. از ديدگاه ديگر محققان انگيزههاي زير موجب شهادت‌طلبي در ?رد مي‌شود:
جهان‌بيني ?رد، كوشش براي رسيدن به كمال نهايي، استقبال از شهادت، وصول قرب الهي و ارزش‌هاي معنوي،احياي حق و عزت اسلام
البته آن‌چه مسلم است ت?اوت‌هايي است كه در اين انگيزه‌ها در در ?رهنگ‌هاي مختل? وجود دارد.
در اديان باستان نيز نمونه‌هايي از شهادت‌طلبي وجود دارد. بر طبق استنادات موجود هابيل به عنوان اولين شهيد و شهادت‌طلبي ساحران ?رعون در برابر تهديدهاي او از نمونه‌هاي آن هستند. مسأله شهادت‌طلبي در مسيحيت بسيار مهم است و نمونه بارز آن ماجراي اصحاب كه? است.
در تاريخ اسلام نيز از زمان پيامبر اكرم ص تا كنون نمونه‌هاي بارزي از شهادت‌طلبي وجود داشته است. از اصحاب حضرت رسول ص گر?ته( جع?ر طيار، عمار وياسر) كه در جنگ‌ها و سريه‌ها به شهادت رسيدندو چه بعد از پيامبر ص (حجربن عدي و اويس قرني) و هم‌چنين صحنه كربلا كه جاودانه‌ترين عرصه شهادت‌طلبي در صحنه تاريخ است و امام حسين ع و يارانش بهترين جلوه‌‌هاي ايثار را در شعار، شعور و عمل متجلي ساختند.
شهادت‌طلبي در ايران نيز تاريخي كهن دارد و در اسطوره‌ها و حماسه‌هاي اساطيري درباره آن سخن بسيار آمده است. تا زماني كه انقلاب و د?اع مقدس حياتي تازه به اين امر مقدس بخشيد. شكل‌گيري وتداوم انقلاب اسلامي ايران در پرتو شهادت ائمه ع و به ويژه حماسه خونين كربلا است. انگيزههاي شهيدان انقلاب اسلامي تا حد زيادي ريشه در ?رهنگ عاشورا دارد.
در ژاپن نيز انگيزههاي شهادت‌طلبي را در راه اهدا? متعالي در ا?راد سامورايي و آيين بوشيدا به چشم مي‌خورد. اين مطالب همه بيانگر وجود انگيزههاي شهادت‌طلبي در اديان و ?رهنگ‌هاي مختل? است كه در هر جامعه‌اي با توجه به شرايط خاص خود بروز مي‌كند.
?صل دوم: مباني ارزشي و نظري تحقيق
شهادت‌طلبي موضوعي ارزشي، ?رهنگي و اجتماعي است و يا?تن انگيزههاي آن بدون توجه به ريشه‌هاي ارزشي و ?رهنگي هر جامعه امكان پذير نيست. محقق در اين ?صل به تبيين شهادت‌طلبي و انگيزههاي آن در قرآن و سنت، عر?ان اسلامي و شهادت‌طلبي از ديدگاه مت?كرين مسلمان معاصر و هم‌چنين از منظر جامعه‌شناسي و روانشناسي اجتماعي پرداخته و به يك ديدگاه تل?يقي قابل بررسي در جوامع مختل? رسيده است.
قرآن كريم از منابع اعتقادي و ارزشي تأثيرگذار بر ا?كار وانگيزه‌هاي مسلمانان است و در آن به صراحت به شهادت‌طلبي امر شده است. برخي از انگيزههاي شهادت‌طلبي از نظر قرآن عبارتتند از:
و?اي به عهد و پيمان،معامله سودمند با خداوند، اطاعت از خدا و زسول، قبولي در سنت ابتلا و امتحان و پوشيده شدن خطاها
براي شناسايي شهادت بايد بستر آن يعني جهاد را شناسايي كرد. موضوع جهاد انگيزه و ماهيت آن را معلوم مي‌كند. جهد در راه خدا و به انگيزه قرب، به مجاهد راه واقعي را نشان مي‌دهدو از گمراهي و انگيزههاي ن?ساني پاك مي‌كند. در كنار قرآن سنت و سخنان پيامبر ص ائمه ع نيز نقش اساسي در انگيزههاي شهادت‌طلبي اي?ا مي‌كند.
انگيزههاي شهادت‌طلبي از ديدگاه مت?كرين:
از نظر استاد مطهري اسلام مرگي را شهادت ميداند كه انسان با توجه به خطرات احتمالي يا يقيني ،?قط به انگيزه هد?ي مقدس و انساني و به تعبير قرآن ?ي سبيل‌الله بودن از آن استقبال مي‌كند. ايشان منطق شهيد را منطق سوختن و جذب شدن در جامعه براي احياي جامعه ميداند.
برخي از مهم‌ترين انگيزههاي شهادت‌طلبي از نظر ايشان:
- حماسه آ?ريني و قهرماني در راه ح?ظ آرمان‌ها
- برقراري ارزش‌هاي واقعي بشري، هد?هاي متعالي و مقدس
- انجام ?ريضه امر به معرو? ونهي از منكر
دكتر شريعتي نيز موارد زير را از انگيزههاي شهادت‌طلبي برشمردند:
- استقرار عدالت و ايجاد امت در جامعه
- د?اع از حق ومبارزه با باطل
- ?داكاري در راه ابعاد سياسي حيات( آزادي، عشق، عر?ان و عدالت اجتماعي)
حضرت امام خميني ره نيز معتقد بودندكه شهادت هديه‌اي از جانب خدا براي كساني است كه لايق آن هستند. مقام شهادت اوج بندگي و سير و سلوك در عالم معنويت است.
انگيزههاي شهادت‌طلبي از ديدگاه ايشان به شرح زير است:
- اداي تكلي? و وظي?ه الهي
- رسيدن به زندگي جاويد دنيوي و اخوي
- ايجاد و تقويت حكومت اسلامي
عر?ان اسلامي نيز ازمنابع قابل توجه براي شناخت انگيزههاي شهادت‌طلبي است.
شهادت‌طلبي و انگيزههاي آن در جامعه‌شناسي
از نظر اميل دوركيم خود كشي به چهار دسته تقسيم مي‌شود و شهادت‌طلبي در خودكشي دگرخواهانه جاي دارد. كه ?رد در آن وظي?ه اخلاقي عميقي در خود احساس و خود را ?داي ديگران مي‌كند. خودككشي از ديد دوركيم يك واقعيت اجتماعي است و بايد از طريق پديده‌هاي اجتماعي مورد بررسي قرار بگيرد.
شهادت‌طلبي و انگيزههاي آن از ديد روانشناسي اجتماعي نيز قابل بررسي است. در اين تحقيق از ديدگاه مازلو به تبيين اين مسأله پرداخته شده است.
مباني نظري اين تحقيق با توجه به جامعه مورد نظر ناشي از انگيزههاي معنوي است. اين انگيزه‌ها مي‌تواند توجه به خدا، جامعه و ?رد باشد.
بر طبق اين ديدگاه سؤال كلي اين تحقيق اين است: آيا شهادت‌طلبي با انگيزههاي معنوي ارتباط دارد؟
آيا شهادت‌طلبي با انگيزه خداخواهي ارتباط دارد؟
آيا شهادت‌طلبي با انگيزه دگرخواهي ارتباط دارد؟
آيا شهادت‌طلبي با انگيزه خوديابي ارتباط دارد؟
?صل سوم: روش‌شناسي تحقيق
و جامعه آماري اين تحقيق معر?ي شده است . روش تحقيق در اين پژوهش تحليل محتواي توصي?ي است. زيرا در اين روش مي‌توان به طور منظم ، كمي و عيني محتوي و متونرا تشريح كرد و اهدا? و پيام‌هاي ارتباطي آنها را شناخت. در اين ?صل محقق به تعري? نظري و عملي از م?اهيم پرداخته است. تعاري? نظري با توجه به منابع موثق و جامعه خاص مورد تحقيق از مقولات و متغيرها صورت گر?ته و در تعري? عملياتي درواقع تبديل متغيرها به صورت قابل مشاهده و اندازه‌گيري انجام شده است. شهادت‌طلبي و انگيزههاي معنوي به عنوان مقولات به تعري? نظري و عملي رسيده‌اند و متغيرهاي آنها نيز دسته‌بندي و تعري? شده‌اند. محقق براي پاسخ به سؤالات خود به دنبال يا?تن متغيرهاي اصلي و مقولات آنها با توجه به واحدهاي متن در وصيت‌نامه‌ها است.
شهادت‌طلبي در ?رهنگ‌هاي مختل? تعاري? مت?اوتي دارد. اما در مجموع به معناي آمادگي ا?راد براي ?دا‌شدن به طور آگاهانه و با انگيزههاي معنوي در راه تحقق ارزش‌هاي والاي جامعه است. در اين ميزان شهادت‌طلبي با دو مقوله تقاضاي شهادت و آگاهانه و يا اختياري بودن تعيين شده است.
متغيرهاي انگيزه معنوي نيز به خداخواهي( عشق به خدا، پيروي از قرآن، اطاعت از ولايت) ، دگرخواهي( وطن‌دوستي، د?اع از انقلاب و نوعدوستي) و خوديابي( عدم وابستگي به دنيا، احساس تكلي?، احساس زيبايي، حق‌طلبي و ميل به جاودانگي) تقسيم مي‌شوند.
جامعه آماري تحقيق حاضر كليه شهداي آموزش و پرورش استان گلستان در جنگ تحميلي است كه داراي وصيت‌نامه بوده‌اند . تعداد كل اين شهدا 90 ن?ر بوده كه از اين بين 52 ن?ر داراي وصيت‌نامه بوده‌اند و ننمونه نيز به خاطر محدوديت از كل جامعه آماري انتخاب شده است. گردآوري اطلاعات نيز از طريق پرسشنامه صورت گر?ته و توسط نرم‌ا?زار SPSS پردازش شده است.
نتيجه و يا?ته‌هاي تحقيق در ?صل چهارم و در 5 بخش آمده است. در اين ?صل جدول‌ها و نمودارهاي متغيرها و مقولات جامعه آماري كه از بررسي سؤالات و شناسايي و تحليل محتوي وصيت‌نامه‌ها به دست آمده استخراج شده است. نتايج حاصل از اين تحقيق نشان مي‌دهد كه شهادت‌طلبي از انگيزههاي معنوي سرچشمه مي‌گيرد و در بين سه متغير مطرح شده(خداخواهي، دگرخواهي و خوديابي) متغير خداخواهي بيشترين امتياز، و در بين مقولات آمده در تحقيق اطاعت از ولايت داراي امتياز بيشتري نسبت به ديگر مقولات بوده است.
?صل پنجم به نتيجه‌گيري تحقيق، پيشنهادات و منابع تحقيق پرداخته است.اين تحقيق نشان مي‌دهد كه انگيزههاي شهادت‌طلبي ريشه‌اي عميق در ارزش‌هاي هر جامعه دارد و به عبارتي شهادت‌طلبي مرگ در راه ارزش‌هاست. البته با توجه به ?رهنگ‌هاي مختل? جوامع، انگيزههاي شهادت‌طلبي نيز داراي تمايزاتي است اما از آن جايي كه اين امر ريشه در ?طرت انسان‌ها دارد، داراي مشتركات بسياري نيز هست. براي يا?تن انگيزههاي شهادت‌طلبي در هر جامعه‌اي بايد از سابقه تاريخي، ?رهنگي، اجتماعي و ديني آن جامعه اطلاع حاصل نمود و ايدئولوژي حاكم بر ا?راد و نيز ويژگي‌هاي شخصيتي ا?راد را مورد مطالعه قرار داد. با توجه به مباني ارزشي و نظري اين تحقيق مي توان گ?ت: شهادت‌طلبي موضوعي است كه هم به دين هم به جامعه‌شناسي و هم به روانشناسي مرتبط است. در رويكرد ديني انگيزههاي شهادت‌طلبي ريشه‌اي عميق در جهان‌بيني و ايدئولوژي ا?راد دارد. در رويكرد جامعه‌شناسي حوادث و ارزش‌هاي اجتماعي عامل تأثير گذار بر شهادت‌طلبي و انگيزههاي آن است و در رويكرد روانشناسي انگيزه خوديابي در اين جامعه آماري از اهميت بسياري برخوردار است.
پيشنهادات تحقيق حاضر به شرح زير است:
- براي غنا ?رهنگ شهادت و يا?تن انگيزههاي شهادت‌طلبي بايد تحقيقات متعدد در اين زمينه صورت بگيرد و اين تحقيقات با يكديگر مقايسه شوند.
- پيشنهاد مي‌شود اطلاعات باگاني‌ها و مراكز بنياد شهيد قوي‌تر شود و در بايگاني‌ها اطلاعات بيشتري ذخيره گردد تا محققان در به دست آوردن اطلاعات خام با مشكلات زيادي مواجه نشوند و در وقت صر?ه‌جويي شود.
- به دست آوردن انگيزههاي جانبازان و رزمندگان د?اع مقدس نيز مي‌تواند در تكميل موضوع شهادت‌طلبي مؤثر واقع شود.
- لازم است محققان نقش متغيرهاي ?رهنگي و اجتماعي را در شهات‌طلبي بررسي نمايند تا ارتباط اين متغيرها با يكديگر و با شهادت‌طلبي به ططور ملموس‌تري آشكار گردد.
لطفا منتظر باشید ...
