محمد حسين در سال 1240 ش . / 1277 ق . در شهر نايين و در خانداني فاضل و محيطي روحاني و خانه اي پرمهر و عطوفت ، قدم به عرصه گيتي نهاد و با قدوم مبارک خود آن خانه را رونق و صفايي افزون بخشيد . (92) پدر او شيخ الاسلام ميرزا عبدالحريم ، از خاندان بزرگ منوچهري بود که در شهر اصفهان پدرانش - پشت در پشت - لقب شيخ الاسلامي داشتند . خانداني ناييني در اصفهان به بهره مندي از خوبيها شهره عام و خاص و از نظر علم و دينداري زبانزد همگان بودند و خانه ايشان در زمان بروز مشکلات پناه مستمندان بود .
تحصيل علوم
ميرزا محمد حسين تحصيلات ابتدايي حوزوي خود را در زادگاه خويش گذراند و پس از آن بار سفر بست و در هفده سالگي (1293 ق ) به شهر اصفهان هجرت کرد و در آن حوزه علمي بزرگ تحصيل علوم ديني را ادامه داد و دروس عالي فقه ، اصول ، فلسفه و حکمت را از اساتيد فرهيخه ذيل آموخت : 1. ابوالمعالي فرزند حاج محمد ابراهيم کلباسي (1247 - 1315 ق .) 2. شيخ محمد باقر ايوانکي فرزند شيخ محمد تقي اصفهاني (1235 - 1301 ق .) 3. جهانگير خان قشقايي (1243 - 1328 ق .) (93) ناييني اين اسطوره تقوا، بعد از چندين سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال 1303 ق آن حوزه را ترک گفت و راهي نجف اشرف شد. او پس از زيارت بارگاه ملکوتي اميرمؤ منان علي عليه السلام به شهر سامرا رفت . زيرا آن ديار مقدس با حضور ميرزا محمد حسن شيرازي و ديگر اساتيد، رونق علمي يافته و دانش پژوهان بسياري را به سوي خود جلب کرده بود . ناييني در آغاز ورود به حوزه سامرا در درس دو استاد فرزانه ذيل شرکت جست : 1 - سيد محمد طباطبايي فشارکي (متوفي 1316 ق .) 2 - سيد اسماعيل صدر (1258 - 1338 ق .) او سپس در محفل پربار درس ميرزا محمد حسن شيرازي (1230 - 1312 ق .) حضور يافت و مدت نه سال از دانش سرشار استاد عالي مقام خويش بهره برد و علاوه بر آن ، محرم خاص ميرزا گرديد . (94) ميرزاي ناييني همچنين با سفر به نجف اشرف از درس اخلاق سالک درگاه الهي آخوند ملا حسينقلي همداني استفاده کرد . (95) او پس از رحلت ميرزاي شيرازي به همراه استاد ديگر خويش سيد اسماعيل صدر راهي کربلا شد و در جوار مرقد امام حسين عليه السلام از اين استاد عزيز سود جست و اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجاميد و سپس با اندوخته اي ارزشمند و کوله باري گرانسنگ در سال 1316 ق راهي نجف شد و در آنجا اقامت گزيد . (96) او در کنار تدريس ، در جلسه علمي آخوند خراساني حاضر مي شد و در کمترين زمان از ياران و محرمان اسرار او گرديد . (97)
پرورش يافتگان مکتب ميرزا
ميرزاي ناييني با مقام والاي علمي ، سياسي و معنوي خويش شاگردان فاضل و آگاهي را به عالم اسلام عرضه کرد که هر يک محور فکري و علمي در جامعه شدند. در مورد شاگردان برجسته اين رادمرد بزرگ مي توان به شخصيتهاي ذيل اشاره کرد : 1. شيخ محمد علي کاظمي خراساني (1309 - 1365 ق .) 2. سيد محسن طباطبايي حکيم (1306 - 1390 ) 3. سيد جمال الدين گلپايگاني (1295 - 1379 ق .) 4. سيد محمودحسيني شاهرودي (1301 - 1394 ق .) 5. سيد محمد حجت کوهکمري (1310 - 1372 ق .) 6. سيد محمد هادي ميلاني (متوفي 1395 ق .) 7. شيخ محمد تقي آملي (1304 - 1391 ق .) 8. سيد ابوالقاسم خوبي (1317 - 1413 ق .) 9. سيد محمد حسين طباطبايي (1321 - 1402 ق .) 10- ميرزا هاشم آملي (1322 - 1413 ق .) (98) 11- شيخ محمد رضا طبسي نجفي (1322 - 1405 ق .) 12. سيد محمد حسيني همداني (متولد 1322 ق .)
يادي از فضيلت ها
از ميان انبوه خصلتهاي پسنديده و فضيلتهاي آموزنده ميرزا، تنها چند نمونه آن را مرور مي کنيم :
الف - مناجات با خدا:
ميرزا هنگام مناجات چنان گريه مي کرد که قطرات اشک بر محاسن شريفشان جاري مي شد و در قنوت نماز شب دعاي ابوحمزه ثمالي را مي خواند و در موقع نماز آشکارا رنگ رخسارش زرد مي شد و لرزه بر اندامش مي افتاد . (99) آقاي حسيني همداني - شاگرد ميرزا - به نقل از پدر ارجمندش مي گويد: گاهي يک ساعت به اذان صبح مانده مي رفتيم به حرم ، هنوز در حرم را باز نکرده بودند مرحوم ناييني در شب مشغول نماز و دعا بود. بعد از نماز و دعا به منزل برمي گشت تا به درس و بحث خود برسد . (100)
ب - شرط شرکت در درس :
استاد در هنگام بيان درس ، توصيه هاي متعددي به شاگردان مي فرمود. از جمله آنکه : با يکديگر گفتگوهاي تند و تيز نداشته باشند، اعتدال و خوشرويي را پيشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند. ايشان همچنين خواندن نماز شب و شب زنده داري کردن را شرطي براي حضور در درس قرار داده بود. او به شاگردان توصيه مي کرد تا درسها را بنويسند و خود نيز به نوشته هاي آنان نظر کرده ، ميل داشتند هر روز يکي دو تا از نوشته هاي درس وي در کنارش باشد وبدانها نگاه بکند .
ج - نوآوري در اصول :
علم دانش اصول فقه که شيوه صحيح استنباط از منابع فقه را به ما مي آموزد در طول تاريخ حوزه هاي علمي شيعه تحول ، گسترش و نوآوريهاي بسياري داشته است از جمله دانشمنداني که در رونق و جلو رفتن اصول زحمت فوق العاده کشيد، آية الله ناييني است ، بدان حد که نوآور و مجددالاصول نام گرفت و به مقامي در اين علم رسيد که اکثر معاصران از نظريات وي پيروي مي کنند و آن را هم سنگ با نظريات آخوند خراساني در اصول به حساب مي آورند . (101) اين مهم را مي توان از تقريرات نوشته شده از سوي شاگردان ممتاز درس او به دست آورد .
نقش ميرزا در نهضت مشروطيت
در عصر ميرزا انقلابي مردمي به منظور مهار استبداد و تحصيل استقلال و امنيت به رهبري عالمان دين در ايران انجام شد که به نهضت مشروطه معروف شده است . در اين نهضت آية الله ناييني را مي توان از پيشگاماني به شمار آورد که در کنار عالماني ديگر چون آخوند خراساني نقش موثري را در پيروزي آن ايفا کرد .
اهداف علما و رهبران روحاني نهضت مشروطه ايران از اين قرار بود :
1. برپايي حکومت خدا 2. اجراي قوانين الهي 3. حفظ و پاسداري سنتهاي الهي 4. حفظ جان و مال و ناموس مردم در سال 1327 ق . سلطنت استبدادي محمد علي شاه با به توپ بستن مجلس به پايان عمر خود رسيد و مشروطه خواهان پس از فتح تهران حکومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جاي بر سر کار آمدن دانشمندان اسلامي و اجراي احکام دين ، فئودالها و عربزدگان و ايادي استکبار رهبري نهضت را به دست گرفتند و انقلابي را که علما با اهداف بلندي دنبال مي کردند از مسير اصلي اش منحرف ساختند و به جاي آنکه دشمنان واقعي مشروطه کيفر کنند، شيخ فضل الله نوري را بردار کردند . اکثر علماي بزرگ نجف اشرف به اين اميد که خواهند توانست به آن نهضت محتوايي اسلامي ببخشند از آن پشتيباني کردند؛ که در اين ميان نام آخوند خراساني و ميرزا محمد حسين ناييني نيز به چشم مي خورد. مخالفان مشروطه براي مقابله با نهضت تلاش کرده ، حتي ميرزا را نيز هدف قرار دادند. در مقابل ، روزنامه حبل المتين در دفاع از مشروطه و آي ة الله ناييني چنين مي نويسد : (( مردم نبايد تحت تاءثير اين بدگوييهاي دشمنان مشروطه ، نسبت به ناييني که خدمات او به مشروطه و اسلام فراموش ناشدني است قرار گيرند . )) (102) آية الله ناييني در کنار آخوند خراساني ، در رهبري نهضت از اعتمادي کامل برخوردار بود و به از نزديکترين افراد به وي به شمار مي رفت که در اين باره يکي از نويسندگان مي گويد : (( آشنايان به زندگي ناييني را باور بر آن است که نامبرده حتي متن تلگرافها و بيانيه هاي عمومي آخوند خراساني (و ديگر رهبران نهضت ) را پيرامون انقلاب مشروطيت انشا مي کرده است . )) (103) پس از آنکه آخوند خراساني حکم به وجوب مبارزه با ديکتاتوري و خلع محمد علي شاه داد، مردم مهياي جهاد همراه با علماشدند آخوند نيز همگام با مردم و ديگر علما عازم حرکت به ايران گرديد ولي در بامداد همان روزي که عازم ايران بود (1329 ق .) به مرگ ناگهاني و مرموز در گذشت و با در گذشت ايشان نهضت مشروطه ، رو به ضعف گذارد . (104) البته رحلت آخوند خراساني حرکت علما را به ايران تعطيل نکرد بلکه آنان بعد از توقف ، چند هفته اي بعد در محرم 1330 ق به سوي کاظمين حرکت کردند؛ که يکي از آنها آية الله ناييني بود. رهبران روحاني در شهر کاظمين هياءتي تشکيل دادند تا در اجراي هدف جنبش علما فعاليت کنند سرانجام فعاليت هاي آنان باعث شد که آرامش به کشور ايران باز گردد . (105)
با کتاب (( تنبيه الامة ))
آية الله ناييني اين کتاب را در بحران انقلاب مشروطه در سال 1327 ق . به زبان فارسي نوشت (106) و از سوي آية الله آخوند خراساني و آية الله شيخ عبدالله مازندراني مورد تايييد و تقريظ قرار گرفت . ميرزا در اين کتاب حاکميت اسلام ناب محمدي صلي الله عليه و آله و سلم را با دليل و برهان قاطع اثبات کرده و پرده از چهره حکومتهاي استبداد برداشته است او زندگي در زير سلطه استبداد را مساوي با برده بودن مي داند و در اين باره چنين مي نويسد : (( خداوند متعال در قرآن مجيد و ائمه معصومين عليه السلام در مواقع عديده ، زندگي همراه با پذيرش سلطه حکمرانان استبدادگر را نوعي بردگي و ضد آزادي مي دانند . )) (107) ايشان از قائلين به ولايت مطلقه فقيه است که در اين کتاب تمام مناصب و شؤ ون اعتباري امام معصوم عليه السلام را براي فقيه جامع الشرايط ثابت مي داند . (108) بنابر نظريه او، بدون شک علما شرعا مسؤ ول دستگاه حکومتي هستند و جلوگيري از بي نظمي و بي عدالتي در جامعه از مسائل پر اهميتي است که از وظايف و مسووليتهاي آنهاست و در غيبت امام عصر (عج ) - همانند زمان ما - رهبري جامعه به عهده آنان مي باشد . آية الله طالقاني - که به همت او اين کتاب با ارزش همراه با توضيح و شرح عبارات مشکل به چاپ رسيد - در مقدمه کتاب فوق چنين مي نويسد : - دقت و توجه به اين کتاب براي هر کس مفيد است ، آنهايي که خواهان دانستن نظر اسلام و شيعه درباره حکومت اند، در اين کتاب نظر نهايي و عالي اسلامي - عموما و شيعه را بخصوص - با مدرک و ريشه خواهند يافت . براي علما و مجتهدين کتاب استدلالي و اجتهادي و براي عوام رساله تقليدي راجع به وظايف اجتماعي است . )) (109) شهيد بزرگوار آية الله مرتضي مطهري پيرامون اين کتاب با ارزش مي فرمايد : (( انصاف اين است که تفسير دقيق از توحيد عملي ، اجتماعي و سياسي اسلام را هيچ کس به خوبي علامه برزگ و مجتهد سترگ مرحوم ميرزا محمد حسين ناييني - قدس سره - تواءم با استدلالها و استشهادي هاي متقن از قرآن و نهج البلاغه ، در کتاب ذيقيمت (( تنبيه الامه )) بيان نکرده است ... ولي افسوس که جو عوام زده محيط ما، کاري کرد که آن مرحوم پس از نشر آن کتاب ، يکباره مهر سکوت بر لب زده ، دم فرو بست . )) (110)
مبارزه با استعمارگران
پس از شروع جنگ جهاني اول (1914 م ) بخش وسيعي از خاک کشور عراق به دست نيروهاي انگليسي اشغال شد. در پي اين امر علماي شيعه وارد صحنه شده ، عليه آنان حکم جهاد دادند. در اين ميان آية الله ناييني نقش خويش را به طور فعال ايفا کرد و همگام با ديگر علما عليه قواي خارجي دست به قيام زدند . (111) بعد از شکست دولت عثماني ، دولت انگليس در صدد روي کار آورن حکومتي دست نشانده و انگليسي بر عراق بر آمد و از مردم عراق دعوت شد تا در يک انتخابات عمومي براي تعيين يک حاکم انگليسي براي خود شرکت جويند. علما و روحانيان طراز اول عراق نيز مجددا به مخالفت با انگليسيان برخاسته ، با صدور فتوا، انتخاب فردي کافر را براي حکومت بر مسلمانان حرام دانستند. دولت انگليس که خود را در مخمصه ديد قراردادي با ملک فيصل بست و او را در سال 1340 قمري پادشاه عراق گردانيد . (112) فتواي علما چنان تاثيري در مردم گذاشت که امکان انتخابات را در شهرهايي چون نجف و کوفه سلب کرد. بعد از اين رخدادها بود که استعمار پير زمينه تبعيد مراجع ديني را تدارک ديد و آية الله ناييني و آية الله سيد ابوالحسن اصفهاني را به ايران تبعيد کرد . (113) آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم مذهبي ايران و علما و روحانيون شهرهاي مختلف مخصوصا علماي قم قرار گرفتند و سپس به برپايي جلسه درس و اقامه نماز جماعت پرداختند . سرانجام ملک فيصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهي از مراجع تبعيد شده گرديد و آن دو فرزانه دهر پس از يک سال دوري از حوزه علميه نجف در سال 1342 ق . باز گشتند .
تاليفات
از آن درياي بيکران علوم ديني آثار ذيل به يادگار مانده است : 1 - تعليق بر عروة الوثقي (در فقه ) 2 - لباس مشکوک (در فقه ) 3 - التعبدي و التوصلي (در اصول ) 4 - وسلية النجاة 5 - سؤ ال و جوابهاي استدلالي فقهي 6 - تقريرات اصول ، که برخي از شاگردان او درسهاي علم اصول وي را به رشته تحرير در آوردند و در حال حاضر دو کتاب (( فوائدالاصول )) اثر شيخ محمد علي کاظمي و (( اجودالتقريرات )) اثر سيد ابوالقاسم خويي در دسترس فضلا و دانش پژوهان حوزه هاي علمي است . 7 - لاضرر (در اصول ) 8 - احکام خلل (در فقه ) 9 - معاني حرفيه 10 - تزاحم و ترتب (در اصول ) 11 - تنيه الامة و تنزيه الملة و ... (114)
افول ستاره آسمان فقاهت
سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آية الله العظمي ميرزا محمد حسين ناييني پس از عمري تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمايه و تعالي اسلامي و مسلمين در 26 جمادي الاولي سال 1355 ق . نداي حق را لبيک گفت و به جوار رحمت ايزدي پيوست . پيکر مطهر او در نجف اشرف با شکوه خاصي تشيع گرديد و پس از اقامه نماز به وسيله آيه الله سيدابوالحسن اصفهاني ، در کنار حرم مطهر حضرت علي عليه السلام به خاک سپرده شد . (( رحمت بي منتهاي حق ارزاني روح پاکش ))
لطفا منتظر باشید ...
