فلسفه حج

نويسنده: سيد محمد - عالمي

وقتي سخن از فلسفه حج به ميان مي‎آيد اولين چيزي که به ذهن هر مسلماني خطور مي‎کند اين است که مانند ديگر عبادات و فرايض در حج نيز هدف اظهار عبوديت و بنده‎گي خداوند متعال است.(1) در اداي فريضه حج و به جا آوردن اعمال آن مانند احرام و طواف و رمي و سعي؛ انسان مسلمان سر تعظيم و تسليم به درگاه خداوند فرود مي‎آورد و به عبارتي ديگر اطاعت از وي مي‎کند.

اما همان‎گونه که ديگر عبادات نيز فوايد ديگري چه از لحاظ جسمي، روحي و يا اخلاقي براي انسان و جامعه‎اي که در آن مي‎زيد، دارد که بي‎شمارند؛ در ارتباط اين فريضه مبارک نيز مي‎توان فوايد متعددي را برشمرد که هم خود حاجي و هم اجتماع از آن سود مي‎برند. اگر چه چنان‎که گفتيم اين فوايد بي‎شمار است ولي ما در ذيل برخي از آن را به صورت مختصر ذکر کرده‎ايم که يادآوري آن‎ها خالي از لطف نخواهد بود:

الف ـ تأثير بر اجتماع

در اسلام فرايض متعددي وجود دارد که بر جمعي بودن آن تأکيد شده است و حتي در برخي موارد انجام آن به صورت فردي مقبول و پذيرفته نيست. حج نيز از جمله فرايضي است که به صورت جمعي انجام مي‎گيرد و به طور قطع فوايد آن در بعد سياسي اجتماعي اهميت بيشتري دارد و اين اهميت تا جايي است که امام صادق(ع ) مي‎فرمايد: دين برپاست مادامي که کعبه برپاست.

در مراسم حج که با احرام آغاز مي‎شود، همه با يک لباس متحد‎الشکل که مرکب از دو تکه سفيد رنگ است، در کنار يک‎ديگر قرار مي‎گيرند و تمام انسان‎ها از جاي‎گاه يکساني برخوردارند و تفاوتي بين فقير و غني، خرد و کلان، زن و مرد و حتي بين زاهد و عابد با فردي که گناهان بي‎شماري را مرتکب شده است، وجود ندارد. در حج حتي پيامبر و اولياي الهي در بين جمعيت بوده‎اند و هيچ تفاوتي به ـ صورت عام ـ بين آن‎ها در انجام اعمال نمي‎باشد و آن چه است برابري است و نبودن تفاوت و تبعيض بين انسان‎ها.

از جانبي ديگر چون حجاج از اقصي نقاط جهان در مکه مکرمه به عنوان نقطه پرگار جامعه اسلامي گردهم مي‎آيند، حج کانگره‎اي عظيم از مسلمانان است که اوج معنويت و برادري با صفا و صميميت و به دور از هر تعلق مادي و وجود امتيازات طبقاتي ايجاد مي‎گردد، مسلمانان با حضور در کنار يک‎ديگر از مشکلات هم با خبر شده و با تبادل نظرات راه‎کارهايي را براي حل آن‎ها مي‎يابند.

برائت از مشرکين از ديگر مواردي است که به زعم برخي از علماي دين بايد در ايام حج توسط حاجيان به انجام برسد که مي‎تواند نشاني از وحدت بين آنان و مشت کوبنده‎اي بر دهان همه کساني باشد که در مخالفت با اسلام بوده و سعي در مقابله با مسلمانان دارند.

به عبارتي ديگر مي‎توان مراسم حج را رسانه‎اي دانست که از طريق آن صداي مسلمانان به تمام جهان مخابره مي‎گردد و در معنايي وسيع‎تر مي‎توان آن را رهگذري به سوي ايجاد وحدت کلمه و هم‎آهنگي از تمام جهات براي ايجاد يک امت واحد اسلامي دانست که هدف نهايي دين اسلام در بعد سياسي ـ اجتماعي است.

فوايد جمعي اين فريضه تنها به بعد سياسي ـ اجتماعي محدود نمي‎گردد و از نظر اقتصادي نيز اين ايام زمينه‎ساز ايجاد بازاري از مسلمانان است و مبادلات تجارتي را بين مسلمانان رونق مي‎بخشد که اين تنها به حاجيان منحصر نبوده و از طريق آنان به تمام ساکنان جهان تسري مي‎يابد و مي‎تواند تأثيرات بي‎شماري را از نظر اقتصادي بر امت اسلامي داشته باشد.(2)

ب ـ تأثير فردي

فريضه حج اگر چه تأثيرات فراواني را بر اجتماع مي‎گذارد ـ که تعدادي از آن‎ها بر شمرده شد ـ‎، از آن جايي که مشتمل بر اعمال متعددي است، بر فرد نيز تأثيرات به سزايي خواهد داشت که از جمله آن‎ها ايجاد احساس حريت در انسان مي‎باشد.

انسان‎ها در زنده‎گي روزمره خود با انواع و اقسام ماديات و لذات دنيوي سر و کار دارند. تقلي و دست و پا زدن براي کسب روزي و تلاش براي رقابت در زنده‎گي اجتماعي اگر چه از نظر اسلام ناپسند نيست و در بسياري از موارد به خصوص در زمينه تهيه قوت و نفقه اهل و عيال واجب دانسته شده است ولي لحظاتي در زنده‎گي پيش آمده و مي‎آيد که انسان ناخواسته از ذات و جوهر اصلي خود دور گشته و در نتيجه آن فاصله وي با معبود افزايش مي‎يابد و آن زمان است که اسير و بسته در غل و زنجيرهاي نامرئي دنيا، علي‎رغم استفاده از لذات آن از زنده‎گي و دست‎ و پا گيري آن به تنگ مي‎‎آيد. در آن لحظات انسان به دنبال راه گريز مي‎باشد تا بتواند خود را از آن وضعيت خلاص کند.

شايد براي رهايي از اين وضعيت است که خداوند دستور بستن احرام براي حاجي را مي‎دهد تا او با پوشيدن دو جامه ساده و عاري از رنگ و نقش و نگار ـ به جز سفيدي که تأثير فراواني بر روح خسته مي‎گذارد ـ در صحراي عرفات خود را آماده خلوص براي طاعت حق نموده تنش را از هر پوشاك زينتى و هر زينت و زيور ديگر يا تعلقات دنيايي رها نمايد. انسان در آن وضعيت به خود مى‎آيد و خود را تنها وابسته و بنده خداي خويش مي‎بيند و احساس آرامش از عدم بنده‎گي هر آن چيز ديگري غير از وي مي‎کند.

هفت بار گشتن به دور خانه خدا (کعبه) با لباسي ساده و دلي پاک، آن هم در حالي که قلب انسان در نزديک‎ترين مکان ممکن نسبت به کعبه قرار دارد، لحظه‎ روحاني ديگري است که در آن وقت انسان متوجه مي‎گردد كه تعلقات او به موهومات و ماديات باعث و علت پس‎ماني‎هاي او از كاروان انسانيت است و تا لحظه‎اي كه پر و بال وى بسته است توان پرواز به سوي معبود برايش متصور نيست.

قرباني کردن در منا که خود به گونه‎اي پاسداشت و يادآور قرباني کردن اسماعيل(ع) توسط حضرت ابراهيم(ع) به دستور پيامبر مي‎باشد، گذشت از اموال و هر آن چيزي است که انسان به آن تعلق خاطر دارد و به تعبير حضرت امام جعفر صادق(ع) حج اکبر. اين قرباني کردن گذشته از اين که اطاعت از دستور خداوند مي‎باشد، تمريني است بر اين که هميشه در راه خداوند از متعلقات خاطر گذشت و نتيجه آن خواهد شد که امام علي بن الحسين(ع) فرموده‎اند: چون حاجي قرباني کند، قرباني او بهاي آزادي وي از آتش قيامت است.

دويدن بين صفا و مروه که به تعبير امام جعفر صادق(ع) «هيچ مکان عبادتي نزد خدا محبوب‎تر از محل سعي نيست»؛ از ديگر اعمالي است که انسان را به خداوند و معبودش نزديک‎تر مي‎نمايد. در آن سعي و تلاش است که انسان به هر اندازه که مغرور و خودپسند باشد، سر تسليم به درگاه الهي فرومي‎آورد و به تعبير همان امام معصوم(ع) هر گردن‎کش و متکبري در آن جا خوار و ذليل مي‎گردد.

در کل بايد گفت چه زيبا آورده‎اند که از قول امام رضا(ع) که درباره فوايد حج فرموده‎اند: ورود به‎درگاه پروردگار عزوجل و درخواست افزونى الطاف (مادى و معنوى) از آن درگاه، و بيرون شدن از گناهان گذشته و احساس اين‎كه اكنون بايد عمل را از سر گيرد و خويشتن را براى آينده عمر مهياتر و آماده‎تر سازد، بر اثر صرف اموال و خسته‎گى بدن و خوددارى از شهوات و لذات (به جهت تمرين به تروك احرام) حالت فداكارى در راه اداي وظائف بنده‎گى به وى دست مي‎دهد، به بركت عباداتى كه در اين عمل انجام مي‎گيرد و چهره خضوع و مسكنت و ذلتى كه حاجى بر اثر تحمل گرما و سرما به خود مى‎گيرد، به خداوندگار خويش نزديك مي‎شود، و ديگر خدا دوستى و خداترسى كه در اين راه عايد شخص مى‎گردد، و ديگر برطرف شدن (بيماري‎هاى اخلاقى چون) قساوت قلب و گستاخى به خدا و غفلت از ياد حق تعالى، وى (در نتيجه صفاى باطنى كه از اين اعمال كسب مي‎كند) اميد و آرزو را از مخلوق مي‎برد و همه اميد و آرزويش را به خدا منحصر مي‎سازد... و ديگر منافع مادى كه به تحرك بازار اقتصاد و رونق خريد و فروش نصيب بازرگانان و كسبه و مستمندان از شرق تا غرب عالم مي‎شود اعم از آن‎ها كه در حج شركت كرده و آن‎ها كه شركت ننموده‎اند....(3)

1ـ از حضرت محمد(ص) در حديثي نقل شده است که منظور از وجوب نماز، حج ، طواف و ديگر مناسک بپا داشتن ذکر و ياد خداست.

2ـ در شرايط کنوني جهان، با وجود مراودات بسيار زياد در سطح جهان اين بعد از حج کمتر مهم جلوه مي‎نمايد ولي درگذشته از مهم‎ترين بازارهاي جهان پس از مراسم حج شکل مي‎گرفت که تأثير فراواني از نظر اقتصادي در بلاد اسلامي داشت.

3- بحارالانوار، ج 6، ص 94.