فلسفه حج
نويسنده: سيد محمد - عالمي وقتي سخن از فلسفه حج به ميان ميآيد اولين چيزي که به ذهن هر مسلماني خطور ميکند اين است که مانند ديگر عبادات و فرايض در حج نيز هدف اظهار عبوديت و بندهگي خداوند متعال است.(1) در اداي فريضه حج و به جا آوردن اعمال آن مانند احرام و طواف و رمي و سعي؛ انسان مسلمان سر تعظيم و تسليم به درگاه خداوند فرود ميآورد و به عبارتي ديگر اطاعت از وي ميکند.اما همانگونه که ديگر عبادات نيز فوايد ديگري چه از لحاظ جسمي، روحي و يا اخلاقي براي انسان و جامعهاي که در آن ميزيد، دارد که بيشمارند؛ در ارتباط اين فريضه مبارک نيز ميتوان فوايد متعددي را برشمرد که هم خود حاجي و هم اجتماع از آن سود ميبرند. اگر چه چنانکه گفتيم اين فوايد بيشمار است ولي ما در ذيل برخي از آن را به صورت مختصر ذکر کردهايم که يادآوري آنها خالي از لطف نخواهد بود:الف ـ تأثير بر اجتماع
در اسلام فرايض متعددي وجود دارد که بر جمعي بودن آن تأکيد شده است و حتي در برخي موارد انجام آن به صورت فردي مقبول و پذيرفته نيست. حج نيز از جمله فرايضي است که به صورت جمعي انجام ميگيرد و به طور قطع فوايد آن در بعد سياسي اجتماعي اهميت بيشتري دارد و اين اهميت تا جايي است که امام صادق(ع ) ميفرمايد: دين برپاست مادامي که کعبه برپاست.در مراسم حج که با احرام آغاز ميشود، همه با يک لباس متحدالشکل که مرکب از دو تکه سفيد رنگ است، در کنار يکديگر قرار ميگيرند و تمام انسانها از جايگاه يکساني برخوردارند و تفاوتي بين فقير و غني، خرد و کلان، زن و مرد و حتي بين زاهد و عابد با فردي که گناهان بيشماري را مرتکب شده است، وجود ندارد. در حج حتي پيامبر و اولياي الهي در بين جمعيت بودهاند و هيچ تفاوتي به ـ صورت عام ـ بين آنها در انجام اعمال نميباشد و آن چه است برابري است و نبودن تفاوت و تبعيض بين انسانها.از جانبي ديگر چون حجاج از اقصي نقاط جهان در مکه مکرمه به عنوان نقطه پرگار جامعه اسلامي گردهم ميآيند، حج کانگرهاي عظيم از مسلمانان است که اوج معنويت و برادري با صفا و صميميت و به دور از هر تعلق مادي و وجود امتيازات طبقاتي ايجاد ميگردد، مسلمانان با حضور در کنار يکديگر از مشکلات هم با خبر شده و با تبادل نظرات راهکارهايي را براي حل آنها مييابند.برائت از مشرکين از ديگر مواردي است که به زعم برخي از علماي دين بايد در ايام حج توسط حاجيان به انجام برسد که ميتواند نشاني از وحدت بين آنان و مشت کوبندهاي بر دهان همه کساني باشد که در مخالفت با اسلام بوده و سعي در مقابله با مسلمانان دارند.به عبارتي ديگر ميتوان مراسم حج را رسانهاي دانست که از طريق آن صداي مسلمانان به تمام جهان مخابره ميگردد و در معنايي وسيعتر ميتوان آن را رهگذري به سوي ايجاد وحدت کلمه و همآهنگي از تمام جهات براي ايجاد يک امت واحد اسلامي دانست که هدف نهايي دين اسلام در بعد سياسي ـ اجتماعي است.فوايد جمعي اين فريضه تنها به بعد سياسي ـ اجتماعي محدود نميگردد و از نظر اقتصادي نيز اين ايام زمينهساز ايجاد بازاري از مسلمانان است و مبادلات تجارتي را بين مسلمانان رونق ميبخشد که اين تنها به حاجيان منحصر نبوده و از طريق آنان به تمام ساکنان جهان تسري مييابد و ميتواند تأثيرات بيشماري را از نظر اقتصادي بر امت اسلامي داشته باشد.(2)ب ـ تأثير فردي
فريضه حج اگر چه تأثيرات فراواني را بر اجتماع ميگذارد ـ که تعدادي از آنها بر شمرده شد ـ، از آن جايي که مشتمل بر اعمال متعددي است، بر فرد نيز تأثيرات به سزايي خواهد داشت که از جمله آنها ايجاد احساس حريت در انسان ميباشد.انسانها در زندهگي روزمره خود با انواع و اقسام ماديات و لذات دنيوي سر و کار دارند. تقلي و دست و پا زدن براي کسب روزي و تلاش براي رقابت در زندهگي اجتماعي اگر چه از نظر اسلام ناپسند نيست و در بسياري از موارد به خصوص در زمينه تهيه قوت و نفقه اهل و عيال واجب دانسته شده است ولي لحظاتي در زندهگي پيش آمده و ميآيد که انسان ناخواسته از ذات و جوهر اصلي خود دور گشته و در نتيجه آن فاصله وي با معبود افزايش مييابد و آن زمان است که اسير و بسته در غل و زنجيرهاي نامرئي دنيا، عليرغم استفاده از لذات آن از زندهگي و دست و پا گيري آن به تنگ ميآيد. در آن لحظات انسان به دنبال راه گريز ميباشد تا بتواند خود را از آن وضعيت خلاص کند.شايد براي رهايي از اين وضعيت است که خداوند دستور بستن احرام براي حاجي را ميدهد تا او با پوشيدن دو جامه ساده و عاري از رنگ و نقش و نگار ـ به جز سفيدي که تأثير فراواني بر روح خسته ميگذارد ـ در صحراي عرفات خود را آماده خلوص براي طاعت حق نموده تنش را از هر پوشاك زينتى و هر زينت و زيور ديگر يا تعلقات دنيايي رها نمايد. انسان در آن وضعيت به خود مىآيد و خود را تنها وابسته و بنده خداي خويش ميبيند و احساس آرامش از عدم بندهگي هر آن چيز ديگري غير از وي ميکند.هفت بار گشتن به دور خانه خدا (کعبه) با لباسي ساده و دلي پاک، آن هم در حالي که قلب انسان در نزديکترين مکان ممکن نسبت به کعبه قرار دارد، لحظه روحاني ديگري است که در آن وقت انسان متوجه ميگردد كه تعلقات او به موهومات و ماديات باعث و علت پسمانيهاي او از كاروان انسانيت است و تا لحظهاي كه پر و بال وى بسته است توان پرواز به سوي معبود برايش متصور نيست.قرباني کردن در منا که خود به گونهاي پاسداشت و يادآور قرباني کردن اسماعيل(ع) توسط حضرت ابراهيم(ع) به دستور پيامبر ميباشد، گذشت از اموال و هر آن چيزي است که انسان به آن تعلق خاطر دارد و به تعبير حضرت امام جعفر صادق(ع) حج اکبر. اين قرباني کردن گذشته از اين که اطاعت از دستور خداوند ميباشد، تمريني است بر اين که هميشه در راه خداوند از متعلقات خاطر گذشت و نتيجه آن خواهد شد که امام علي بن الحسين(ع) فرمودهاند: چون حاجي قرباني کند، قرباني او بهاي آزادي وي از آتش قيامت است. دويدن بين صفا و مروه که به تعبير امام جعفر صادق(ع) «هيچ مکان عبادتي نزد خدا محبوبتر از محل سعي نيست»؛ از ديگر اعمالي است که انسان را به خداوند و معبودش نزديکتر مينمايد. در آن سعي و تلاش است که انسان به هر اندازه که مغرور و خودپسند باشد، سر تسليم به درگاه الهي فروميآورد و به تعبير همان امام معصوم(ع) هر گردنکش و متکبري در آن جا خوار و ذليل ميگردد.در کل بايد گفت چه زيبا آوردهاند که از قول امام رضا(ع) که درباره فوايد حج فرمودهاند: ورود بهدرگاه پروردگار عزوجل و درخواست افزونى الطاف (مادى و معنوى) از آن درگاه، و بيرون شدن از گناهان گذشته و احساس اينكه اكنون بايد عمل را از سر گيرد و خويشتن را براى آينده عمر مهياتر و آمادهتر سازد، بر اثر صرف اموال و خستهگى بدن و خوددارى از شهوات و لذات (به جهت تمرين به تروك احرام) حالت فداكارى در راه اداي وظائف بندهگى به وى دست ميدهد، به بركت عباداتى كه در اين عمل انجام ميگيرد و چهره خضوع و مسكنت و ذلتى كه حاجى بر اثر تحمل گرما و سرما به خود مىگيرد، به خداوندگار خويش نزديك ميشود، و ديگر خدا دوستى و خداترسى كه در اين راه عايد شخص مىگردد، و ديگر برطرف شدن (بيماريهاى اخلاقى چون) قساوت قلب و گستاخى به خدا و غفلت از ياد حق تعالى، وى (در نتيجه صفاى باطنى كه از اين اعمال كسب ميكند) اميد و آرزو را از مخلوق ميبرد و همه اميد و آرزويش را به خدا منحصر ميسازد... و ديگر منافع مادى كه به تحرك بازار اقتصاد و رونق خريد و فروش نصيب بازرگانان و كسبه و مستمندان از شرق تا غرب عالم ميشود اعم از آنها كه در حج شركت كرده و آنها كه شركت ننمودهاند....(3)1ـ از حضرت محمد(ص) در حديثي نقل شده است که منظور از وجوب نماز، حج ، طواف و ديگر مناسک بپا داشتن ذکر و ياد خداست.2ـ در شرايط کنوني جهان، با وجود مراودات بسيار زياد در سطح جهان اين بعد از حج کمتر مهم جلوه مينمايد ولي درگذشته از مهمترين بازارهاي جهان پس از مراسم حج شکل ميگرفت که تأثير فراواني از نظر اقتصادي در بلاد اسلامي داشت.3- بحارالانوار، ج 6، ص 94.