امام محمد غزالي

زاد و زندگي

2-1- يكي از بزرگ ترين فيلسوفان ايران كه در ضديت با فلسفه مشاء قلم زد و نگرشهاي تازه اي را مطرح ساخت ، غزالي است . زندگي و آراي او را به روايت دكتر علي اصغر حلبي مرور مي كنيم .

غزالي در سال 450 هجري در طوس از مادر زاده و در جمادي الاخري سال 505 هجري در همان شهر وفات يافته است . اين دوران به طوري كه مي دانيد هم زمان با حكومت سلجوقيان در ايران است . روزگار سلجوقيان - كه از 429 هجري تا 552 هجري در ايران فرمانروايي كرده اند - يكي از درخشان ترين و تابناك ترين دوره هاي تاريخ كشور ايران است و بسياري از علمان و دانشمندان و شاعران بزرگ ما در اين دوره به ظهور رسيدند .

با به روي كار آمدن سلجوقيان بود كه ايرانيان به نحو بارزي توانستند خود را از زير بار تسلط تازيان به دور بدارند و ديگر فرمانهاي خليفه را گردن نگذارند. توضيح اين مطلب آن است كه تا ظهور سلجوقيان با اينكه پادشاهان مقتدري از قبيل سلاطين ساماني و آل بويه و حتي سلطان محمود در ايران حكومت مستقل مي كردند و اقتداري به تمام داشتند و از حوزه خلافت مجزا شدند وليكن كشور ما به چند قسمت منقسم شد و در حقيقت يك نوع حكومت ملوك الطوايفي بر آن حاكم بود و مثلاً سلطان محمود با آن همه شوكت و جلال پادشاهي به سبب لشكركشي به هندوستان و نزاع با تركان ماوراءالنهر و خوارزميان مجال آن را نيافت كه فتوحات خود را در تمام ايران بسط دهد و حكومت واحدي تشكيل دهد .

سلجوقيان در اندك زماني تمام ملوك الطوايف را از ميان برداشته بنيادشان را برانداختند و در تمام ايران رايت سلطنت برفراشتند و حتي ممالك مجاور آسيايي را تسخير كردند و از آن همه يك كشور پهناور، به وجود آوردند كه مركز آن ايران بود، به طوري كه در تواريخ مسطور است اين روش در زمان حكومت آلپ ارسلان و به ويژه پسرش ملك شاه سلجوقي (حكومت 485-465 ه .) - كه بي شك بزرگ ترين و مقتدرترين پادشاهان سلجوقي است - به منتهي درجه خود رسيد، چه از حد چين تا مديترانه و از شمال درياچه خوارزم و دشت قبچاق تا ماوراء يمن به نام او خطبه مي خواندند و امپراطور روم شرقي و امراي علوي گرجستان و ابخاز به او خراج و جزيه مي دادند و اصفهان در عهد او و خواجه نظام الملك ، از مهم ترين بلاد دنيا و يكي از آبادترين آنها بود و اين پادشاه و وزير و عاملان و بزرگان ديگر سلجوقي در آن شهر ابنيه بزرگي ساخته بودند كه هنوز هم آثار يك عده آنها برجاست . رونق عمده سلطنت ملك شاه هم مرهون كفايت و لياقت وزير دانشمند و كاردان او خواجه نظام الملك طوسي است . چه اگر كفايت خواجه نظام الملك و قدرت قلم او با شجاعت و صلابت شمشير آن دو سلطان سلجوقي يار و قرين نمي گرديد و مملكت داري خواجه ضامن و پشتيبان كشور گشايي ايشان نمي شد دوام و بقاي چنان دولت وسيعي محال مي نمود .

غزالي معاصر همين دولت بود و با بيشتر پادشاهان اين دودمان هم عصر بود. سلطنت اين دودمان كه با همت ركن الدين ابوطالب معروف به طغرل در سال 429 تأسيس شده بود و با كشور گشاييهاي الپ ارسلان و ملك شاه و درايت خواجه بنيادي استوار يافته بود، پس از روزگار خواجه و قتل او در روز دهم ماه رمضان 485 روز به ضعف نهاد و اگر چه فرزندان ملك شاه تا زماني در اين مرز و بوم حكومت كردند به ويژه سلطان سنجر - با اين همه ديگر آفتاب دولت سلجوقي در ايران به مغرب مي خراميد .

سنجر آخرين پادشاه سلجوقي است كه در خراسان مقر داشت و پس از او خراسان به دست آتسز خوارزمشاهي افتاد، بدين معني كه در سال 548 فتنه عظيم تركان غز مصادف با دوره حكومت استقلالي سنجر شد و او به دست غزان مدتي گرفتار و اسير شد و با اينكه دوباره استخلاص يافت ولي طولي نكشيد كه وفات كرد و با مرگ او دولت سلاجقه كبير در ايران به پايان رسيد .

غزالي با بيشتر سلاجقه معاصر بود، چه ولادتش در اواخر عهد «طغرل » واقع شد و وفاتش در زمان سلطان محمد و همين سلطان است كه غزالي كتاب «نصيحة الملوك » را براي او تأليف كرده است . غزالي نزد تمام سلاطين و بزرگان اين دودمان محترم و معزز بود. آنها امام را بزرگ ترين دانشمند زمان خود مي دانستند، غير از اينها غزالي نسبت به بعضي از آنها حق تربيت و خدمت داشت و نسبت به برخي از آنها عتابهاي شديد اعمال مي داشت و همانند پدري آنها را پند مي كرد و اين كار جز از وي از كس ديگري امكان نتوانستي داشت .

امتيازات دوران غزالي

2-2- حيات غزالي كه از نيمه دوم سده پنجم تا اوايل سده ششم هجري طول كشيد روزگار درخشاني بوده كه امتيازات مخصوص دارد :

نخست ، كثرت عالمان و دانشمندان و وفور تأليف و تصنيف كتب ، به خصوص كتابهاي مذهبي و معارف اسلامي مانند فقه و كلام و حديث و اين بدان سبب بود كه مدارس اسلامي در اين روزگار در بيشتر شهرها داير بود و ارباب ذوق و استعداد در هر فني از فنون دانش - به ويژه علومي كه در بالا ذكر شد - تأليف و تصنيف مي كردند و از اين رو، كمتر دوره يي در تمدن اسلامي مي توان سراغ داد كه اين چنين تابان و درخشان باشد .

دوم ، رواج بحث و جدل ميان ارباب مقالات ، به خصوص دانشمندان اهل تسنن ، كه كارشان سخت در رونق بود و سبب آن اين بود كه هم سلاطين سلجوقي و هم خواجه بزرگ نظام الملك طوسي سني بودند و اعيان و رجال دولت نيز به هر صورت تابع ايشان بودند و از اين رو، با تمام نيرو و ايمان خود نگاهبان اصول و عقايد اهل تسنن بودند .

سوم ، مرسوم شدن تبليغات مذهبي و مجادلات فرقه يي و غلبه و شدت يافتن احساسات ديني در تمام مظاهر زندگي مردم ، كه عالمان دين هر آن شعله آن را تيزتر مي كردند و هر فرقه خود را «ناجي » و ديگري را «ضال » مي پنداشتند چنان كه خود غزالي بدان اشاره كرده و گفته است كه : «اختلاف مردم در اديان و ملل و اختلاف پيشوايان مذاهب با آن همه فرقه ها و تباين راهها، درياي ژرفي شده است كه بسياري در آن غرق شده اند و جز اندكي رهايي نمي توانند يافت ! و هر فرقه يي گمان مي كند كه او ناجي است و ديگران گمراه و هر گروهي بر آنچه دارند شادند! و اين همان نكته است كه سرور جهان از آن خبر داد كه : به زودي امت من هفتاد و سه فرقه شوند؛ كه ناجي آنها يكي بيش نيست و آنچه او وعده كرده بود اينك به ظهور آمده ».

ميان فقيهان و عالمان مذاهب و ارباب مقالات در اين دوره مناقشات و مجادلات مذهبي شدت يافته بود و هر زمان كه جماعتي از آنها بهم مي رسيدند و يا در مجلسي حاضر مي آمدند مسائل علمي و مذهبي را مطرح مذاكره قرار مي دادند و برخي اوقات كار از مباحثه و مجادله به مشاجره مي كشيد و در اين ميان مردم عامه به طرفداري از اهواء و هوسهاي رياست طلبانه فلان يا بهمان برمي خاستند و گاه اين بحثها بزد و خورد و كشتار نيز مي انجاميد ! نمونه هاي پوچ و بلند بالاي اين مباحثات و مجادلات را در طبقات الشافعيه سبكي مي توان ديد .

فن خطابه و جدل و خلاف كه سه حربه برنده عالمان آن دوره بود، در اين دوره رونقي به سزا گرفت و در اين باب كتابها و رساله ها پرداختند و چه بسيار از دانشمندان كه كوشيدند: تمام مطالب آنها را حفظ و بازگويي كنند و همانند ابواسحق شيرازي مسائل خلاف را چنان از برداشته باشند كه يكي از مسلمانان سوره فاتحه را .

باطنيه يا اسماعيليه كه به «امام معصوم » دعوت مي كردند مبلغان و داعيان دانشمند داشتند و آنها را به بلاد و ممالك اسلامي ، خاصه ايران ، مي فرستادند. اين جماعت كه اغلب فداييان زبردست و دانشمند بودند داراي تشكيلات و سازمانهاي مرموز شگفت آوري بودند و بيشتر به ايمان و اخلاص پيروان و هواداران خود متكي بودند و چون خلفاي عباسي با اين گروه به شدت دشمني داشتند از سلاطين ايراني مدد مي گرفتند و سلاطين ايران هم يا بنا بر مصلحت يا از روي ايمان ، با اسماعيليان و داعيان آنها به سختي مخالفت مي كردند و آنان را قرمطي و خارجي و ملحد مي گفتند و چون يكي از آنها را مي يافتند، به انواع زجر و حبس و قتل مي كشتند! و از همه بيشتر در اين راه سلطان محمود غزنوي بود كه به تعبير بيهقي «انگشت ، گرد جهان كرده ، قرمطي مي جست !».

بازار گرم مكتوبات فلسفي

2-3- صاحب نظران و فيلسوفان دست در كار تأليف و تصنيف رسالات علمي و كتب فلسفي بودند و از مدتها پيش يعني از روزگار مأمون نيرو گرفته بودند و سخنان و مقالات خود را به گوش هوشمندان اقطار اسلامي رسانيده بودند و بدين جهت فقيهان و دانشمندان و مذهبي با آنكه خودشان در چندين جبهه مخالف مي جنگيدند مي بايست به اين جماعت هم كه بيش از همه فرق به افزار عقل و برهان مسلح بودند، جواب بگويند و اين بيش از همه كار را مشكل كرده بود و در نتيجه عوامل و علل خانمان سوز تأسف آوري از قبيل جنگهاي صليبي كه از سال 490 تا 690 به دشت يا ضعف دوام داشت و نيز اختلاف سني و شيعه ، يك خلجان و شورش و اغتشاش دروني در ميان اسلاميان برپا شده بود كه شايد در هيچ يك از اعصار اسلامي نظير نداشته باشد .

دوره اول زندگاني غزالي

2-4- نابغه بزرگ و حجت الاسلام ، امام زين الدين ابوحامد محمدبن محمدبن محمد غزالي (1) طوسي ، در سال 450 هجري از پدري كارگر كه پشم مي رشت و مي فروخت به شهر طوس به وجود آمد، پدر امام در اوقات فراغ به حلقه هاي درس دانشمندان و به مجالس وعظ واعظان و محافل درس فقيهان مي رفت ؛ سخن آنان را مي شنيد و بر دانشهاي آنان آگاهي مي يافت و آنچه بيشتر از روزي او بود، در راه آنان خرج مي كرد و همين آمد و شد و استماع مجالس وعظ و درس ، او را بر آن داشت كه از خدا بخواهد فرزندي به او عطا كند تا از اين گونه مجالس درس و وعظ بنياد گذارد و مردم را به امور دينشان دانا گرداند و به خير دنيا و آخرتشان بينا كند .

خدا هم اين خواهش او را پذيرفت و دو پسر به او داد: نخستين ابو حامد غزالي كه ما از او سخن داريم و دو ديگر برادرش احمد كه مشغول به وعظ شد و در آن به مقامي بزرگ رسيد. چون وفات پدر نزديك شد، ابو حامد و برادرش را به دوستي صديق سپرد نام او ابو حامد احمدبن محمد رادكاني و بدو گفت : از اينكه خود درس نخوانده بودم پيوسته غمگين بودم ، دلم مي خواست كه با تعليم اين دو پسرم آن را جبران كنم ، دريغا كه نشد! تو اين مهم را انجام داده و آن دو را تعليم كن و اگر در اين راه تمام آنچه را كه من باقي گذاشته ام صرف و خرج كني ، باك مدار .

به زودي مرده ريك پدر ته كشيد و آن دوست مجبور شد آن دو را به مدرسه يي كه در آن غذا و لباس دانشجويان را تأمين مي كردند بسپارد . اين كار در روح آن دو سخت تأثير كرد و آنان را به تحصيل تشويق نمود، چه گاهي فقر جوهر انسان را بروز مي دهد تا به امور كوچك سرفرود نياورد و از اين جا بود كه غزالي همواره از آن ياد مي كرد و مي گفت : «ما علم را به غير خدا خواستيم وليكن خدا نخواست كه جز براي او باشد !»

توبره اي دارم !

2-5- غزالي محمد كه بي اندازه با هوش و تند ذهن بود، علوم ديني و ادبي را نزد همين احمد راذكاني فرا گرفت ، پس از آن به جرجان نزد امام ابونصر اسماعيلي رفت و از گفتار او و در خدمت او تعليقه نوشت ، دوباره به ميهن خود برگشت . از او روايت مي كنند كه گفت : « در راه ، راهزنان ، راه بر من ببريدند و هر چه داشتم ببردند، در پي دزدان افتادم و به التماس گفتم : «هرچه دارم ببريد وليكن توبره اي دارم كه هيچ به كار شما نمي آيد آن را به من باز دهيد». چون بسيار الحاح كردم ، سردسته دزدان را بر حال من دل بسوخت و گفت : در توبره چيست كه اين قدر ناله مي كني و اين مايه بدان دل داده اي !؟ گفتم تعليقه هايي است كه يك چند براي شنيدن و نوشتن آن از وطن دور شده ام و رنج فراوان برده ام ! گفت : چگونه ادعاي علم مي كني در حالي كه چون ما اين پاره كاغذها را از تو بگيريم بي دانش مي ماني ؟ !»

امام مي گويد: اين سخن گويي الهامي بود از جانب خدا كه مرا به خود آورد، كه چون به طوس بازگشتم ، سه سال مشغول آن شدم تا آنها را از بر كردم و چنان شدم كه اگر دزدان راه بر من ببرند، از دانش خويش بيگانه نگردم !

غزالي ، دوباره از طوس به عزم تحصيل بيرون رفت و به نيشابور آمد در آن زمان نيشابور مركز دانشمندان خراسان بود، غزالي در اين شهر پيش امام الحرمين ابوالمعاني جويني (در گذشته 478 ه . ق ) به تحصيل خلاف و كلام و فنون جدل و مقامات حكمت پرداخت ، بدانسان كه در ميان تمام شاگردان امام الحرمين انگشت نما شد و امام بداشتن چنين شاگرد هوشمندي به خود مي نازيد و به قول برخي در باطن بر او رشك مي برد ! ،

غزالي بر مسند نظاميه

2-6- هنوز غزالي به سي سالگي نرسيده بود كه تمام علوم رسمي و فنون متعارف زمان خود را از ادب فقه و اصول و خلاف و كلام و مبادي فلسفه رسمي فرا گرفته بود و استاد كامل گشته ، با وجود اين باز در خدمت استاد خود به سر مي برد و در نيشابور كم كم به كار تصنيف و تأليف شروع كرده بود تا اينكه به سال 478 امام الحرمين درگذشت . غزالي پس از اين واقعه در مُعَسْكَرِ نيشابور به خدمت وزير نامدار سلجوقيان خواجه نظام الملك رسيد، خواجه كه نام و آوازه فضل او را از پيش شنيده بود مقدم او را گرامي داشت ، در خدمت غزالي با عالمان و فقيهان مناظره كرد و بر آنها غالب آمد چنان كه همگي يك دل و يك زبان و از بن دندان به فضيلت او معترف شدند .

روزبه روز بر مقام و تقرب غزالي در نزد خواجه و ملك شاه افزوده مي گشت تا اينكه منصب تدريس در نظاميه بغداد را به او مفوض كردند . خواجه به سال 484 بر كرسي تدريس نظاميه بنشست . مدت چهار سال در بغداد به تدريس و وعظ و تذكير و خطابه و مناظره و تأليف و تصنيف مشغول بود و صدها نفر شاگرد در حلقه درس او حاضر مي شدند و پيوسته مقام ظاهري و عزت و حشمت او در افزايش بود. نوشته اند مدت سه سال از چهار سالي را كه در بغداد بود مشغول كتابهاي فلسفه بود تا از دقايق و نكته هاي اين علم هم آگاه گردد .

دوره اول زندگاني غزالي كه مي توان آن را «دوران صوري حيات غزالي » نام گذاشت بدينسان كه اجمالاً گفتيم در سي و نه سالگي او پايان مي پذيرد كه موافق با سال 488 هجري مي شود .

دوره دوم زندگاني غزالي

2-7- چون مدت عمر غزالي از 39 روبه نشيب آورد، حالي پيدا كرد كه به كلي با احوال سابقش فرق داشت ، ديگر آن غزالي كه در سخن دلير مي آمد و راه كلام بر همگنان مي بست از جوشش افتاده بود مثل اين بود كه تمام دانشهاي رسمي در وجود او مرده بودند و جملگي فراموش شده بودند. همه شاگردان و دوستداران و هواداران از اين واقعه ناراحت بودند وليكن از درد پنهاني او آگاه نبودند، گروهي بر او تأسف مي خوردند و جماعتي ديوانه اش مي خواندند .

دگرگوني روحي غزالي

2-8- آري ، غزالي از سر همه تعلقات بگذشت و آنچه يك عمر در باطن داشت و به ظاهر نمي توانست آورد، سرانجام آشكار گشت . آن امر چه بود؟ عطش باطني به درك حقيقت !

غزالي علوم رسمي را خوانده بود اما در باطن مي ديد كه دردش با اين جملات و اين كلمات درمان نمي يابد. او در پي كيفيت و حال بود تا مگر راه به مقصود ببرد .

«.. دوستي و علاقه به تحقيق در طبيعيت من سرشته بود، از آغاز جواني تشنه درك حقايق بودم ، از مدتها پيش مي خواستم حقيقت را دريابم ، چه كنم اين عطش دروني در من اختياري نبود توگويي غريزي و فطري من بود، من از عنفوان جواني روح تقليد و تعبد را شكسته بودم ، چون مي ديدم كودكان يهود و نصاري و مسلمانان جملگي در مهد تربيت پدر و مادر پرورش مي يابند و به عقايد پدر و مادر و تلقينات نزديكان برمي آيند و مي بالند و حديث معروف را كه مي گويد: ] هر مولودي نخست به فطرت اوليه از پدر و مادر متولد مي شود. پس از آن پدر و مادر او را يهودي و ترسا و مجوسي مي كنند [ ، شنيده بودم از اين رو مي خواستم آن فطرت اوليه را بجويم و بيابم تا مگر عقايد عارضي را كه به تقليد از پدر و مادر و استادان در ذهن انسان پديدار مي آيد پاك سازم . پيش خود گفتم : مطلوب من علم به حقايق امور است ، پس بايد نخست بدانم كه حقيقت علم چيست ؟ و از اينجا بر من آشكار شد كه علم آن گاه يقيني تواند بود كه معلوم بر طالب چنان منكشف گردد كه شكي با آن باقي نماند و امكان غلط و پندار به هيچ وجه با آن مقارن نباشد و دل نيز به امكان آن گوايه ندهد .

علم يقيني و امام از خطا، شايسته است كه مقارن با يقين باشد بدان حد كه اگر كسي بر بطلان آن تحدي نمايد و مثلاً بگويد: كه سنگ را به زر و چوب دستي را به اژدها مبدل مي كند، در آن علم هيچ گونه شكي و انكاري حادث نگردد .

چه مثلاً وقتي من دانستم كه ده بيشتر از سه است ، اگر كسي بگويد: نه ، سه بيشتر از ده است به دليل آنكه من عصا را به اژدها مي گردانم و من نيز اين كار را از او ببينم ، در معرفت من شكي پديدار نگردد؛ شايد از كار او تعجب بكنم وليكن شك در معلوم خودم نتوانم بكنم . پس فهميدم كه هر علمي كه آن را من چنين ندانم و دوباره آن بدين پايه از قطع و يقين نرسيده باشم علمي است كه بر آن هيچ اعتبار نيست !

پس در پي آن شدم كه چنين علمي بيابم . از اين رو، گرم در كار آمدم و براي آنكه بدين مطلوب برسم ، شروع كردم تا دانشهاي خود را بررسي كنم ، پس دريافتم كه من علم ندارم كه بدين صفت موصوف باشد، مگر حسيات و ضروريات . چون از تمام دانشها اميدم بريده آمد بر آن شدم كه بدانم : آيا وثوق من به محسوسات و ضروريات از نوع آرامش و وثوقي است كه به تقليديات حاصل مي گردد يا نه ؟

چون باريك شدم ، ديدم كه بدبختانه در محسوسات هم آن امان و آرامش نيست زيرا شكم قوت گرفت و به من گفت : اطمينان تو به محسوسات از كجاست ؟ چه قوي ترين حاسه تو، بينايي است ، چون به سايه مي نگرد حكم مي كند كه ايستاده است و تحرك ندارد و بدينسان حركت را نفي مي كند! چون ساعتي مي گذرد مي بيني كه سايه متحرك بود منتهي يك مرتبه حركت نكرده است ، بلكه تدريجاً و كم كم .

ستارگان آسماني را مي بيني كه بانداره ، از يك دينار كوچك ترند، وليكن دلايل هندسي مي گويد: كه آنها از زمين بزرگ تر هستند ! اين مثالها و نظاير اينها اطمينان مرا از محسوسات هم ببريد، پيش خود گفتم : حال كه حاكم عقل احكام حس را تكذيب كرد، شايد جز به عقلياتي كه « اولياتشان » مي گويند بر هيچ امري اطمينان نشايد داشت مثل اينكه مي گوييم : « ده بزرگ تر از سه است .» و «نفي و اثبات جمع نمي شوند.» اما محسوسات هم به من گفتند: از كجا كه اطمينانت به عقليات همانند وثوق تو به محسوسات نباشد، چه تو پيش از اين بدان واثق بودي ، چون حاكم عقلي بيامد مرا تكذيب كرد و اگر حاكم عقلي نبود، تو همچنان مرا تصديق مي كردي و از كجا كه در فراسوي حاكم عقلي حاكم ديگري نباشد، از جواب درماندم پيش خود گفتم حاكم عقلي آمد خطاهاي حسي را آشكار ساخت ، آيا امكان ندارد كه حاكمي برتر از عقل باشد تا اشتباه هاي عقل را ظاهر نمايد!؟ چون بيشتر تأمل كردم به صحت اين شك دليلي يافتم و آن اين بود كه گفتم : در عالم خواب چيزها مي بيني و احوالي به نظرت مي آيد و گمان مي كني كه جملگي آنها ثبات و قرار دارد چون بيدار مي شوي مي فهمي كه آن همه اصل و ريشه يي ندارد و واقعي نيست پس از كجا كه اين امور كه در بيداري به حس يا عقل بدانها اعتماد پيدا كرده اي به نسبت با اين حالتي كه در آن هستي ، حق باشد و ممكن است براي تو حالتي دست دهد كه نسبت آن با بيداري تو همانند نسبت بيداريت با خوابت باشد و بيداريت نسبت با آن همچون خواب ! آري اگر به اين حالت بررسي يقين كني كه تمام آنچه به عقل خود دريافته اند خيالاتي است كه هيچ سودي ندارد! و باشد كه اين حالت همان باشد كه صوفيان آن را ادعا مي كنند چه آنان گمان مي كنند كه وقتي در اين حالت هستند در خويش فرو مي روند و از حوادث خود غايب مي شوند و احوالي را مشاهده مي كنند كه موافق اين معقولات نيست و شايد اين حالت همان مرگي باشد كه پيامبر گفت : «مردمان خفتگانند كه چون بميرند بيدار شوند!» (2) شايد زندگي دنيا هم به نسبت با آخرت خواب باشد كه چون انسان بميرد اشياء براي او خلاف آنچه اكنون مي بيند ظاهر مي شود و در اين حال است كه او را بگويند «پوشش چشم ترا برداشتيم و امروز به ديدگان تو تيزبين شده است » (3 ) .

« چون اين خواطر و خيالات بر ذهن من خطور كرد و بر نفس من راه يافت ، در پي چاره اي گشتم ، اما ممكن نشد، چه جز با دليل نمي شد آنها را دفع كنم و چون نصب دليل جز با تركيب علوم اوليه امكان نداشت و در آنها هم از پيش شك كرده بودم ترتيب دادن دليل ممكن نشد، اين درد سخت تر شد و نزديك به دو ماه طول كشيد و من در آن مدت وارد حالت سوفسطاييان شدم وليكن گفتن و به زبان آوردن نتوانستم تا آنكه خداي بزرگ مرا از اين مرض شفا داد و نفس به صراحت و اعتدال برگشت و چنان شد كه ضروريات عقلي دگرباره مقبول و مؤثوق افتاد! ليكن اين كار با نظم دليل و ترتيب مقدمات درست نشد، بلكه به نوري بود كه خدا در سينه من افگند و اين نور است كه كليد بيشتر دانشها و معارف است و آنان كه گمان كرده اند كشف حقيقت موقوف بر تحرير ادله و برهان است از وسعت رحمت الهي بي خبرند! از اين نور نمونه هاي بسيار وجود دارد، چنان كه وقتي رسول را از شرح و معَناي آن در آيه : فمن يرداللّه ان يهديه يشرح صدره للاسلام (س 6/آيه 125 ) پرسيدند، گفت : آن نوري است كه خدا در دل مي افگند. پرسيدند: علامت آن كدام است . فرمود: دوري از سراي فريب و روي آوردن به سراي جاويدان (4) و از اين راه بايد كه طلب كشف حقيقت كنند...» (5 )

مهاجرت غزالي

2-9- آري اين انقلاب بزرگ در روح غزالي به وجود آمد، زمام طاقت از دست او ببرد لذا بر مهاجرت از بغداد تصميم كرد. در باطن آهنگ رياضت و اقامت در شام داشت كه مركز بزرگ زاهدان و صوفيان بود، ولي از ترس خليفه و سلطان وقت و مردم آشنا. بيگانه سفر حجم را بهانه كرد و در ماه ذي القعده 488 به ترك همه چيز گفت و با ابوالقاسم حاكمي (در گذشته 529 ه . ق ) كه از آشنايان قديم او بود، به قصد سفر حج از بغداد بيرون رفت .

اين سفر غزالي ده سال طول كشيد و در اين مدت در بلاد شام و بيت المقدس و حجاز گردش كرد. اما به صورت و سيرت درويشان ، يعني به لباس درويشان ژنده پوش و ناشناس همه جا مي گشت . بنابر قول معروف از بغداد به دمشق رفت و حدود دو سال در شام اقامت نمود و پيوسته مواظب زهد و فكر و عبادت و خلوت و تصنيف و تأليف بود و در جامع «دمشق » معتكف شده بود .

غزالي براي شكستن نفي و پرهيز از خودپرستي در خانقاه «سميساطيه » اين شهر به رفتگري پرداخت . قضا را روزي در صحن «جامع اموي » نشسته بود و گروهي از فتوي نويسان و فقيهان در صحن راه مي رفتند.دهقاني سررسيد و در باب مسئله اي از ايشان فتوي خواست و غزالي در آنها مي نگريست . هيچ يك از فقيهان پاسخ به سزايي نتوانست بدهند. اين كار بر غزالي گران بود كه مسلماني بدون هدايت باز گردد. او را پيش خواند و پاسخي به سزا داد. دهقان او را ريشخند كرد و گفت : فقيهان بزرگ از جواب من درماندند، اين فقير عامي چگونه مرا جواب خواهد داد؟ چون از گفتار خويش با وي بپرداخت ، فقيهان آن دهقان را بخواندند و از وي پرسيدند: اين مرد عامي با تو چه گفت ؟ او شرح واقعه بگفت . مفتيان به خدمت او رسيدند و از احوال او بپرسيدند و گراميش داشتند و از وي به آرزو خواستند تا براي آنها حلقه درس تشكيل دهد. غزالي آنان را به فردا وعده داد و شبانه از آنجا فرار كرد !

همچنين گفته اند كه وي روزي به مدرسه «امينيه » دمشق برگذشت . مدرس را ديد كه مكرر مي گفت : قال الغزالي (غزالي چنين گفت )، غزالي از عجب و غرور بترسيد و دمشق را ترك گفت .

در همين سفر شام «ابوبكر بن وليد قريشي » (وفات 520) خواست با غزالي مناظره كند، غزالي گفت : «تركناه لصيبة في العراق !» يعني : مناظره و جدل را به كودكان عراق بازگشتيم و در گذشتيم . از اينجا بود كه غزالي در احياءالعلوم هم يك فصل بزرگ در مذهب علماي مجادل نوشت و عالمان و فقيهاني را كه منظورشان تحميق مردم و مباهان و مفاخره با اصطلاحات علمي و جذل است سخت نكوهيد .

خداحافظي با تعصبات

2-10- غزالي ديگر تعصب و سختگيري را ترك گفته بود، چنان كه در مكتوبي فارسي هم كه در پنجاه و سه سالگي براي عذر نرفتن خويش به دربار سلطان سنجر سلجوقي (وفات 552 ه.ق ) نوشته چنين مي گويد :

« بدان كه اين داعي پنجاه و سه سال عمر بگذاشت ، چهل سال در درياي علوم دين غواصي كرد تا به جايي رسيد كه سخن وي از اندازه فهم بيشتر اهل روزگار درگذشت ، بيست سال در ايام سلطان شهيد روزگار گذاشت و از وي به اصفهان و بغداد اقبالها ديد و چند بار ميان سلطان و اميرالمؤمنين رسول بود در كارهاي بزرگ و در علوم ديني نزديك هفتاد كتاب كرد پس دنيا را چنان كه بود، بديد و به جملگي بينداخت و مدتي در بيت المقدس و مكه مقام كرد و بر سر مشهد ابراهيم خليل عهد كرد كه پيش هيچ سلطان نرود و مال سلطان نگيرد و مناظره و تعصب نكند .»

پس از شام ، غزالي به بيت المقدس رفت و مدتي هم آنجا به رياضت و خلوت و زيارت مشاهده شريفه مشغول بود، تا از بيت المقدس به زيارت تربت خليل رفت . گويند: در آغاز اين احوال ، به ابوعلي فضل بن محمدبن فارمدي طوسي (در گذشته 479 ه.ق ) سر سپرده و كيفيت سلوك راه عرفان و راه دريافت معرفت صوفيانه را از وي فرا گرفت .

بعد از مسافرت به شام و بيت المقدس قصد عزيمت حجاز كرد و در سال 498 پس از آداي مناسك حج و زيارت مكه و مدينه و مشاهده مشرفه عزم مراجعت به وطن خويش نمود و در همين سال به طوس برگشت .

ارمغان سفر غزالي

2-11- ره آورد بزرگ غزالي از اين سفر ده ساله يا به تعبير بهتر از اين سير روحاني كتاب بزرگ احياء علوم الدين بود كه در ميان كتابهاي اخلاقي كمتر نظير دارد و هر كس پس از وي خواسته در اخلاق كتاب بنويسيد، اين اثر بزرگ را زير نظر داشته است .

غزالي از اين مسافرت الزاماً يكسره به نيشابور رفت و پس از اصرار و تأكيد زياد سلطان سنجر تدريس مدرسه نظاميه نيشابور را پذيرفت . اين وضع ديري نپاييد و شايد بيش از يك سال نكشيد و شوق زيارت و ديدار فرزند و عيال و يا امري ديگر او را به طوس كشانيد، در اين مدت يك ساله كه در نيشابور بود كتاب بسيار نفيس و عزيز المنقذ من الضلاح را، كه برخي از محققان آن را اعتراف نامه غزالي ناميده اند، نوشت و چنان كه در مقدمه المنقذ من الضلال به وضوح مي گويد: «در اين وقت عمر او از پنجاه در گذشته بوده است .»

غزالي از نيشابور به طوس وطن اولين خود باز آمد و در آن «خانقاهي » براي صوفيه بساخت و در جوار آن براي مشتغلان به دانش مدرسه اي درست كرد و اوقات خود را براي انجام وظايف خير از قبيل ختم قرآن و مجالست با اهل قلوب و تدريس تقسيم كرد .

اما تمام احوال روحي و طرز تدريس و تعليم او در آن زمان با دوره سابقش - كه در بغداد بود - فرق كرده بود. يكتا عالم متكبر و يگانه متكلم جدلي ، پس از اين مسافرت سراپا حال شده بود و جهاني از آرامش و سكون و تواضح بود .

به زبان عرفاني بايد گفت : كه سفر غزالي از بغداد سفر من الخلق الي الحق و آمدنش از بغداد به نيشابور و طوس تا آخر عمر نموداري از سفر من الحق الي الخلق بود .

آثار غزالي

2-12- غزالي از آن عده محققان و مؤلفان است كه آثارشان به كثرت معروف است چنان كه پيش گفتيم در يك جا مي نويسد: «چهل سال در درياي علوم غواصي كرد و در علوم دين نزديك به هفتاد كتاب تصنيف كرده پس دنيا را چنان كه بود بديد و جملگي را بينداخت ...»

شايد غير از موضوعات ديني درباره موضوعات ديگر هم كتاب نوشته باشد كه نام نبرده يا ما نمي دانيم . در هر صورت غير از خود او ديگران هم بيشتر از هفتاد كتاب و رساله از او نقل كرده اند. خوشبختانه بيشتر اين آثار بر جاي مانده است كه برخي از آنها را به ترتيب اهميت ذكر مي كنيم :

1- احياء علوم الدين ، كه مهم ترين كتاب عربي غزالي است در مواعظ و حكم و اخلاق و مسائل ديني ، كه آن را در سفر شام و بيت المقدس پرداخته است . در اهميت اين كتاب همين بس كه گفته اند: «لوذهبت كتب الاسلام و بقي الاحياء لاغني عماذهب = اگر تمام كتابهاي اسلامي از ميان برود و تنها احياء باقي بماند، مسلمانان از آنچه از ميان رفته بي نياز مي باشند .» اين كتاب بر چهار قسم تقسيم مي شود يكي در عبادات ، دو ديگر در عادات ، سه ديگر در مهلكات ، چهارم در منجيات . هر كدام از اين چهار قسم شامل ده كتاب است كه مجموعاً چهل كتاب يا چهل بخش مي شود. اين كتاب پيوسته مورد نظر اهل معرفت بوده و موافقان و مخالفان زيادي داشته است و درباره آن رساله ها نوشته و تلخيص و شرح كرده اند .

نخست خود امام اين كتاب را خلاصه كرد و آن را: «المرشدالامين الي موعظة المتقين » نام نهاد و نيز تلخيص برادرش را به نام «لباب الاحياء بايد نام برد. شايد مهم ترين شرحي كه بر « احياء» نوشته شده است همان است كه مؤلف تاج العروس سيد محمد حسيني معروف به مرتضي زبيدي (تولد 1145 / وفات 1205) نوشته و آن را اتحاف السادة المتقين ناميده است .اين شرح در سال 1302 هجري در 13 مجلد در فاس چاپ شده و باز در سال 1311 در مصر در ده مجلد چاپ گرديد .

زبيدي از طرفداران جدي امام بود و هماره از او دفاع مي كرد. از طرفداران ديگر امام زين العابدين ابوالفضل عبدالرحيم بن حسين عراقي است كه احاديث اين كتاب را بيرون آورد و در سال 751 كتابي در چند مجلد بپرداخت در صحت احاديث و سند آنها. پس از آن هم در سال 760 كتابي مختصرتر به نام المغني عن حمل الاسفار بپرداخت .

از مخالفان غزالي يكي : ابوالفرج بن الجوزي است ( در گذشته 597 ه.ق ) كه منهاج القاصدين را در شرح احياء علوم الدين غزالي نوشت و سپس به نظر خود كتابي پرداخت در اغلاط احياءالعلوم ، كه آن را اعلام الاحياء بأغلاط الاحياء = آگاهانيدن زندگان به غلطهاي احيا ناميد. پسر ابن الجوزي يعني ] ابوالمظفر ابن الجوزي [ هم غزالي را انتقاد كرد كه كتابش را بر مذهب صوفيان وضع كرده است . اما غزالي از پيش در جواب بعضي از اين گونه اعتراضات كتاب الاملاء علي مشكل الاحياء را نوشته بود .

2- المنقذ من الضلال ، پيش درباره اين كتاب صحبت كرديم . بايد گفت كه : اين كتاب از بهترين آثار غزالي است ، زيرا در نوع خود كم نظير است .

3- مقاصدالفلاسفه ، اين كتاب شايد يكي از بهترين و آسان ترين كتب حكمت مشاء است كه غزالي براي تفهيم مفاصد فيلسوفان نوشت تا پس از آن كتاب تهافت - الفلاسفه را براساس آن - در رد فيلسوفان - تأليف كند و نشان دهد كه بدون فهم و كوركورانه عقايد فيلسوفان را رد نكرده است . خود مي گويد :

« فينبغي أن نحقق مذهبهم اولا للتفهيم ، ثم نشتغل بالاعتراض ، فان الاعتراض علي المذهب قبل تمام التفهيم رمي في عماية = شايسته است كه نخست روش آنان را بررسي كنيم ، آن گاه به اعتراض بپردازيم . زيرا اعتراض بر مذهبي پيش از آنكه آن را به خوبي دريابند، سنگ انداختن در تاريكي است !» اين كتاب به سال 1888 با شروح در ليدن چاپ شد و در سال (1506) به لاتين ترجمه شده بوده است .

4- تهافت الفلاسفه ، غزالي در اين كتاب با سلاح خود فيلسوفان ، يعني برهان و استدلال و قواعد فلسفه ، به ابطال عقايد آنها پرداخته ، در بيست مسئله از مسائل مختلف تناقض آراء و لغزشهاي آنها را بيان كرده : در سه مسئله حكم به كفر فيلسوفان داده است و در هفده مسئله به بدعتشان منسوب داشته است . آن سه مسئله كه در آن فيلسوفان با تمام مسلمانان مخالفت كرده اند عبارت است از :

1- مي گويند: ابدان و اجساد محشور نمي شوند و آنچه پاداش مي بيند و عقاب مي يابد ارواح مجرده اند و ثوابها و عقابها جسماني نيست بلكه روحاني است ؛

2- مي گويند: خداي تعالي كليات را مي داند و به جزئيات عالم نيست و اين كفر صريح است و حق آن است كه : به اندازه ذره اي در آسمانها و زمين از دانش او بر كنار نيست ؛

3- مي گويند: عالم قديم و ازلي است و اين خلاف حدوث عالم است كه در شريعت آمده است .

و آن هفده مسئله كه در باب آنها فيلسوفان را به بدعت و انحراف و كجروي متهم و منسوب مي دارد عبارت است از: 1- عجز فيلسوفان از اثبات صانع ؛ 2- عجز فيلسوفان از اقامه دليل بر محال بودن دو خدا؛ 3- ابطال مذهب فيلسوفان در نفي صفات ؛ 4- ابطال عقيده فيلسوفان به اينكه مي گويند: ذات باري به جنس و فصل منقسم نمي شود؛ 5- ابطال قول فيلسوفان كه مي گويند مبدأ اول موجود بسيط بدون ماهيت است ؛ 6- عجز فيلسوفان از اثبات اينكه : خدا جسم نيست ؛ 7- در بيان اينكه قول به دهر و نفي صانع بر فيلسوفان لازم مي آيد؛ 8- عجز فيلسوفان از اثبات اينكه مبدأ اول عالم به غير است ؛ 9- در ابطال قول فيلسوفان كه گويند: خدا جزئيات را نمي داند؛ 10 - ابطال قول فيلسوفان كه گويند: آسمان حيواني متحرك بالاراده است ؛ 11 - ابطال قول فيلسوفان راجع به غرض محرك آسمان ؛ 12- در ابطال قول ايشان كه گويند: نفوس آسماني تمام جزئيات را مي دانند؛ 13- در ابطال قول ايشان راجع به محال بودن خرق عادات ؛ 14- درباره قول ايشان كه : نفس انسان جوهري است قائم به نفس و جسم و عرض نيست ؛ 15- قول ايشان درباره محال بودن فناي نفوس بشري ؛ 16- در ابطال انكار فيلسوفان به رستاخيز و حشر اجساد؛ 17- در ابطال مذهب ايشان در ابديت عالم . پس از بحث مستوفي درباره هر يك از اين مسائل و بيان عجز و تهافت حكيمان و تقرير ادله ايشان ، غزالي در آخر اين كتاب چنين مي گويد: اگر كسي بپرسد حال كه مذاهب اين جماعت را بيان كردي ، آيا به طور قطع حكم به كفرشان مي كني ؟! گويم : آري بي هيچ ترديد تكفير آنها در سه مسئله حتمي است . نخست : مسئله قدم عالم و اينكه تمام جواهر قديم اند؛ دوم قول ايشان كه خداي تعالي به جزئياتي كه از اشخاص حادث مي گردد عالم نيست ؛ سوم انكارشان به بعث اجساد و حشر آنها كه اين سه با اسلام سازگار نيست و معتقد آن تكذيب كننده انبياء است وليكن باقي مسائل چيزهايي است كه مذهبشان به معتزله نزديك است .

صاحب تاريخ الحكماء مي گويد: كه غزالي بسياري از مطالب اين كتاب را از تأليفات يحيي نحوي انتحال كرده است ، وليكن چون آن تأليفات به دست ما نيست ، اين قول را از او باور نتوانيم داشت .

قاضي ابوالوليد محمدبن احمدبن رشدالمالكي (در گذشته 595 ه.ق ) نيز به دفاع از فيلسوفان برخاست و كتاب تهافت التهافت را در رد تهافت الفلاسفه نوشت و گفت : هر چه غزالي در اين كتاب نوشته ، خالي از برهان و عاري از يقين است ، در آخر كتاب مي نويسد: «شكي نيست كه غزالي شريعت و دين هر دو را خراب كرد و راه خطا رفت » و سپس مي گويد: «اگر ضرورت طلب حق در ميان نبود اصلاً در اين باره سخن نمي گفتم ».

5 و 6 و 7 - بسيط و وسيط و وجيز ، در فقه ، كه اين كتابها را بسياري از دانشمندان شرح و تلخيص كرده اند .

8- جواهر القرآن ، كه مشتمل بر زبده قرآن است ، كتاب منقسم به علوم و اعمال است و اعمال هم به دو قسم : ظاهري و باطني تقسيم مي گردد، اعمال باطني نيز منتهي به تزكيه و تحليله مي شود .

9- المضنون به علي غيراهله ، كه در سال 1309 در ضمن مجموعه اي خطي در مصر چاپ شد، اما در انتساب اين كتاب به غزالي تأمل است . غزالي در كتاب جواهر القرآن نوشته كه : برخي كتابها نوشته ام كه به غير اهلش مضمون است . سبكي مي گويد: يقين دارم كه اين كتاب از آن غزالي نيست وليكن يافعي آن را از غزالي مي داند .

10- فضايح الباطنيه ، كه شامل تعاليم قرامطه و اسماعيليان و غير ايشان از طوايف باطنيه است . كتاب مذكور در موضوع خود سخت سودمند است . اين كتاب به سال 1968 م به كوشش عبدالرحمن بدوي چاپ شده است .

11- غرايب الاول في عجايب الدول ، كه در آن سلطان محمد پسر ملك شاه سلجوقي را مورد خطاب قرار مي دهد .

12- سرالعالمين و كشف ما في الدارين ، كه از نظام حكومتها و دولتها بحث مي كند .

13- تنزيه القرآن عن المطاعن ، كه به سال 1329 در مصر چاپ شده است .

14- المنخول ، در علم اصول است ، اين كتاب را غزالي در دوران نوجواني نوشت و همين كتاب بود كه دستاويز جماعتي غوغا قرار گرفت و از روي آن گفتند: غزالي در امام ابوحنيفه طعن كرده است .

15- المستصفي ، در اصول فقه و آن كتاب كلاني است در دو مجلد. در مقدمه اين كتاب مي گويد: «من لم يعرف المنطق فلاثقه له في العلوم اصلا = هر كس منطق نداند هيچ اعتمادي بدانسته هاي او نيست !»

16- بزرگ ترين و اصيل ترين كتاب فارسي غزالي كيمياي سعادت نام دارد، كه در اخلاق و مسائل ديني پرداخته و تلخيص گونه اي فارسي است از احياء علوم الدين غزالي و «نظير آن كتابي به فارسي در اين موضوع نوشته نشده » و تاريخ تأليفش ميان سالهاي 500 - 490 است و بعداً نمونه هايي از آن خواهيم آورد. ديگر از نوشته هاي فارسي غزالي نصيحة الملوك است كه آن را براي سلطان محمد بن سنجر سلجوقي نوشته و اين كتاب در ميان مردم دست به دست مي گشته و عموي شرف الدين مبارك بن المستوفي الاربلي آن را به تازي برگردانده است .

در حدود بيست تا سي جلد هم از رسائل و كتب غزالي چاپ شده و يا وجود آن در كتب خانه هاي بزرگ عالم سراغ داده شده كه ما از ترس اطاله كلام در آنها سخن نمي گوييم و اكنون مي پردازيم به اينكه مختصري از افكار او را بيان كنيم :

نگاه غزالي پس از طوفان فكري اش

2-13- پيش از اين مبلغي از انقلاب فكري غزالي را از زبان وي شنيديم حال ببينيم كار او به كجا انجاميد؟ آن جوشش باطني و اغتشاش دروني چه شد و از غزالي چه ساخت ؟ باز از خود او بشنويد :

« چون خدا به فضل خويش مرا از بيماري شك نجات داد، اصناف طالبان را در 4 فرقه يافتيم :

1- متكلمان ، كه ادعا دارند اهل رأي و نظر هستند؛

2- باطنيان ، كه ادعا دارند اصحاب تعليم هستند و حقايق علمي را از امام معصوم اقتباس مي نمايند؛

3- فيلسوفان كه گمان دارند اهل منطق و برهان هستند؛

4. صوفيان : كه ادعا دارند خاصان حضرت اند و اهل مشاهده و مكاشفه .»

درباره متكلمان

2-14- غزالي معتقد است كه خداي تعالي طائفه متكلمان را زماني به وجود آورد، كه فرقه هاي مختلف ديني ، با هم گلاويز شده بودند و دينها تعدد يافته و بدعتها زياد شده بود و در نتيجه ، ايمانها در نفوس مردم تزلزل پذيرفته بود، در اين زمان بود كه متكلمان به ياري دين و سنت قيام كردند و از آن محارست نمودند و از عقيده اي دفاع كردند كه تناقضات دشمنان را آشكار مي ساخت و حجتهاي مبتدعان را سست قلمداد مي نمود و اين از باب آن است كه غزالي به فضل متكلمان اقرار مي نمايد وليكن بر متكلمان نكته اي چند مي گيرد كه اهم آن از اين قرار است :

نخست اينكه : اين اهل رأي و نظر در بحثهاي خود، در مسائل جواهر و اعراض خوض مي كنند و براي دفاع از سنت و شريعت روشهاي دشمنان خود را مي گيرند و به مقدمات منطقي اعتماد مي كنند، در حالي كه طبيعت اين روشها و مقدمات ، با طبيعت دين متناقض است و از ادراك حقيقت ايمان عاجز .

دو ديگر آنكه : گفتگوهاي اين گروه ، اختلاف موجود در ميان مؤمنان را برطرف نمي سازد، از اين رو شايسته اين است كه در محدوده خاصي منحصر بماند و نيز بايد عوام را از علم كلام باز دارند، زيرا نياز جمهور مردم ، به داشتن ايمان است نه به علم جدل . وانگهي اگر علم كلام به مقصود كساني كه مي خواستند دين آوران را بكوبند و بدعتها را براندازند، كافي بود، باري به مقصود غزالي كه در جستجوي علم يقين بود وافي نبود .

درباره باطنيان

2-15- باطنيان اصحاب تعليم امام معصوم هستند، بزرگان هر گروه را كه پيش آنان برود متهم مي نمايند كه از تعاليم آنان بيگانه است ، از اين رو، همت كرد تا كتب آنان را بجويد و مقالاتشان را گردآوري كند و آنچه در مذهب اين جماعت آمده جمله را مرتب نمايد و غرض او از اين كار آن بود كه شبهات آنها را تقرير نمايد، سپس فساد آنها را آشكار گرداند و چنان كه از كتاب «المتقذ» برمي آيد اقوال اين جماعت را در كتابي غير از «المتقذ» رد نموده و مي توان گفت كه اغلب اين ردود در كتاب « القسطاس المستقيم » آمده است ؛ اما مهم ترين كار وي در اين باب فضائح الباطنيه نام دارد كه به كوشش عبدالرحمن بدوي چاپ شده است .

غزالي غائله اين تعليم را به سبب امر مؤكدي كه از حضرت خليفه آمده بود و خواسته تا غزالي حقيقت اين اعتقاد را كشف نمايد آشكار ساخت و تصادفاً اين امر با شوقي كه غزالي خود براي تحقيق تعاليم اين جماعت پيدا كرده بود مقرون گشت ، لذا مذهب آنان را تقرير، سپس آن را ابطال نمود كه خلاصه آن از اين قرار است :

باطنيان مي گويند وجود معلم معصوم ضرورت دارد و اوست كه داعيان را به شهرها مي فرستد و از علم بدانها بهره اي مي دهد تا آن را در ميان مردم منتشر نمايند و اگر امري برايشان مشكل شد، يا در چيزي اختلاف كردند، به او ملتجي مي شوند تا آنان را بدان چه حق است ارشاد نمايد. غزالي در رد آنها مي گويد :

الف - كه ايشان عوام و كم خردان را جسته به مذهب خود مي خوانند و دليلشان اين است كه به وجود امام معصوم ضرورت است ، وليكن واقع اين است كه اين جماعت از اقامه برهان براي تعيين امام عاجزند و اضافه مي كند كه معلم ما « محمد»(ص ) بود، كه تعليم او كامل تر و عميق تر بود و او داعيان را در بلاد مي فرستاد وليكن چون تعليم كامل شد، مرگ معلم ياغيات او زياني ندارد .

ب - اهل اين مذهب در تمام امورشان ، خواه اساسي و خواه غير اساسي ، به «امام » رجوع مي كنند، لذا اگر مثلاً: يكي از ايشان در وقت نماز خواست قبله را پيدا كند، تا به معلم خود دسترسي پيدا كند و از او استفاده نمايد وقت نماز مي گذارد! آري باطنيان اين چنين معلم را طلب مي كنند و عمري را در سر اين كار ضايع مي سازند و در نتيجه چيزي فرانمي گيرند !

ج - از طرفي همه علمي كه يكي از آنها، آن را ادعا مي نمايد مستند به مذهب فيثاغورس است و آن از ركيك ترين مذاهب فلسفي است و ارسطو آن را رد كرده و گفته : « مذهب فيثاغورثي حشو فلسفه است !»

درباره فلسفه

2-16- چنان كه پيش از اين گذشت غزالي فلسفه را بدون استعانت از استاد فرا گرفت و اين البته كار آساني نيست و شايد براي بعضي از مردم مشكل جلوه نمايد كه چطور شخصي بدون استعانت از استاد فلسفه بتواند ياد گرفت . ليكن فراموش نبايد كرد كه غزالي منطق را خوب خوانده و نيك ورزيده بود و آن را بحق ، مقدمه تمام علوم مي دانست . وانگهي چندين سال - شايد بيشتر از ده سال - در علم كلام كه مباحثش با مباحث فلسفه درهم آميخته بود و محشور و با اصطلاحات آن علم آشنايي تمام داشت . اين دو عامل همراه با عبقريت و تيزهوشي غزالي بود كه راه را براي غزالي هموار ساخت تا بدون ياري گرفتن از استاد و مدرسي در مدت زماني كه در بغداد تدريس مي كرد و شايد در مدت كمتر از 3 سال فلسفه را به نيكي فرا گيرد و چنين بفهمد كه فيلسوفان با وجود طبقات مختلف و تفاوت مراتبشان يا كافر و ملحد هستند و يا در گمراهي اند، از اين رو بر آن شد نشان كفر و لغزش را بر پيشاني ايشان بزند .

تقسيم بندي فيلسوفان از نظر غزالي

2-17- غزالي فيلسوفان را به سه گروه تقسيم كرد :

دهريان ، طبيعيان و الهيان ، سپس نظر خود را درباره هر يك از آنها بيان داشت :

اما دهريان ، غزالي اين جماعت را در عداد زنادقه مي شمارد زيرا كه خدا را انكار مي كنند و گمان دارند كه عالم به نفس موجود است .

و اما طبيعيان ، به وجود خالق حكيم اعتراف دارند، چون كه در طبيعت عجايب صنع او را مي بينند؛ جز اينكه آخرت را انكار مي كنند و عقاب و ثواب را باور نمي دارند، پس در شهوات دنياوي فرومي روند؛ اينان هم به نظر غزالي با وجود ايمانشان به خدا در شمار زنديقانند .

و اما الهيان كه در ميان ايشان سقراط و افلاطون و ارسطو هم هستند، خود بردهريان و طبيعيان رد نوشته اند و از جمله ارسطو بر تمام دهريان پيش از خود رد نوشت واز همه آنان بيزاري جست . «جز اينكه از رذائل كفر آنها و بدعتهايشان بقاياتي فروگذاشت كه از آن رهايي نيافت ، پس تكفير ايشان و پيروان ايشان از متفلسان اسلامي همچون ابن سينا و فارابي و ديگران واجب است (6 ) !»

غزالي ردود خويش را بر آراء فيلسوفان در سه باب مرتب كرد :

1- قسمي كه انكار آن اصلاً واجب نيست .

2- قسمي كه واجب است در آنها آنان را منسوب به بدعت كرد .

3- قسمي كه تكفيرشان در آن لازم است .

تقسيم بندي دانش فيلسوفان از نظر غزالي

2-18- غزالي دانش فيلسوفان را با نسبت به غرضي كه كسب مي شود به شش تقسيم كرد: رياضي ، منطق ، طبيعي ، سياسي ، اخلافي ، الهي .

غزالي و رياضي

2-19- اما رياضي ، متعلق به حساب و هندسه و هيئت عالم است و مبتني بر براهين استواري است كه برانكار آنها راهي نيست . جز اينكه علي رغم عدم تعلق اش به امور ديني دو آفت بزرگ از آن ايجاد مي گردد: يكي از آن دو آفت اين است كه هر كس اين علوم را مطالعه مي كند از دقت براهين و دليلهاي منطقي آن شگفت مي ماند، از اين رو، اعتقادش درباره فلسفه نيكو مي شود، گمان مي برد كه همه دانشهاي فيلسوفان در دقت و وضوح و استواري براهين ، همانند اين علم است ، از اين جهت هر چه را در الهيات مي گويند مسلم مي دارد و كفر و تعطيل و تسامح آنها را درباره شريعت مي پذيرد و غافل مي ماند كه اين گروه آنچه درباره رياضيات گفته اند برهاني و آنچه در باب الهيات گفته اند تخميني است !

و اين آفتي بس بزرگ است و لازم است كه هر كس را كه بدين علوم مشغول شود و در آنها خوض نمايد، از «آنها باز دارند... اگر چه كار او مربوط به امر ديانت هم نباشد.» آفت دوم ، زياني است كه از دوست نادان براي اسلام حاصل مي شود و آن وقتي است كه مدافع اسلام گمان مي برد كه دين به انكار هر علمي كه منسوب به فيلسوفان است حكم مي دهد، از اين رو تمام دانشهاي ايشان را رد مي كند و همو ادعاي جاهلانه مي نمايد و چنين مي پندارد كه هر چه فيلسوفان مي گويند خلاف شرع است . وليكن بايد دانست كه هر كس فكر مي كند كه با انكار اين علوم ، اسلام را نصرت مي دهد و ياري مي كند، بر دين جنايت مي كند: «زيرا در شرع به اين علوم نفياً و اثباتاً تعرضي نيست و در اين علوم هم براي امور ديني تعرضي وجود ندارد.» جز اينكه اگر مدافعي چنين كند مردم مي پندارند كه دين اين علوم و مدلولات مسلمه رياضي و برهاني را انكار مي نمايد و از اين رو زيان آن بر هوشمندان پوشيده نيست .

غزالي و منطق

2-20- اما منطقيات هم ، نفياً و اثباتاً با ديانت كاري ندارد و كار او آن است كه در دلايل و قياسات و مقدمات براهين و تركيبهاي آنها نظر نمايد و وضع حد كند و اين جمله از نوع مقدماتي است كه متكلمان در ادله براي تعريفات و اختلافات در عبادات و برخي اصطلاحات ديگر بدانها اعتماد دارند و از آنها استمداد مي كنند. جز اينكه نبايد فريب خورد كه آنچه فيلسوفان گفته اند جمله با چنين براهيني تأييد گشته است .

غزالي و طبيعيات

2-21- اما طبيعيات ، دين نبايد آن را انكار كند، چه آن در آسمانها و اختران آسمان و اجسام و استحالت و امتزاع آنها بحث مي كند. غزالي فقط نكته اي كه بر آنها مي گيرد اين است كه در كتاب «تهافت الفلاسفه » مي گويد: طبيعيت مسخر خداي تعالي است و به نفس خويش كار نمي كند (7 ) .

غزالي و سياست

2-22- در مورد « سياسيات » غزالي مي گويد: اين جمله مربوط به امور دنيوي و سلطان است و از كتابهاي آسماني و پيامبران و حكم مأثوره گذشتگان گرفته شده است .

غزالي و صوفيان

2-23- در باره صوفيان ، سرانجام به طريق صوفيان روي آورد و در آن طريقه آرام گرفت ، تا اينكه حقيقت تصوف بر او كشف گرديد به طريقي كه در زير مي آيد :

الف - به نظر غزالي طريقه تصوف و راه و رسم درويشي به علم و عمل تمام مي گردد، وليكن علم آسان تر از عمل است ؛ جز اينكه علم تنها سالك را به دريافت و درك حقيقت تصوف نمي رساند. چه مثلاً فرقي ميان كسي كه حقيقت زهد و شروط و اسباب آن را مي شناسد و ميان كسي كه حالت زاهدان دارد، همچون فرق ميان دو كسي است كه يكي اسباب سكرو مستي را مي شناسد و ديگري مست است و حالت سكر دارد. شگفت ترين ويژگي متصوفان اين است كه به درك احوال آنها از راه تعلم و فراگيري نمي توان رسيد بلكه اين مقصود تنها از راه ذوق و حال ، ممكن است و تبدل صفات ، چه او در نظر مي گيرد كه : « صوفيان ، ارباب احوال هستند نه خداوندان اقوال .»

ب - غزالي زماني به تصوف روي آورد «كه در باطن به خداي تعالي ايمان يقيني يافته و به نبوت و روز رستاخيز اعتقادي تمام داشت » و چون دقيق شد فهميد كه صوفيان سالكان راه خدا هستند و سيرت آنها بهترين سيرت هاست و اخلاقشان پاك ترين خلقها و هر آنچه در ظاهر و باطن آنها موجود است ، برگرفته است از «پرتو مشكوة نبوت و برتر از نور نبوت نوري سراغ نداشت كه بتوان از آن كسب نور كرد .»

ج - صوفيان در احوال خود مكاشفات و مشاهداتي دارند، كه بدانها، به مراتب بالا ارتقاء مي يابند و آنجا در حالت بيداري فرشتگان و ارواح پيامبران را مشاهده مي كنند و «از آنها صوتها مي شنوند و فايده ها اقتباس مي كنند.» اين حالتي است كه به لفظ تعبير نمي توان كرد و هر كس بدان حال رسيد جز اين نمي توان گفت :

- در آنجا عالمي بود كه من هرگز ياد آن نخواهم كرد .

تو گمان نيكو ببر، وليكن از خبر آن مپرس !

و آن كس كه نعمت اين ذوق روحي را نچشيده ، از حقيقت نبوت جز اسمي نمي تواند! و اين مكاشفات از جمله كرامات اولياء است و كرامات «بدايات انبياء» است سپس غزالي اضافه مي كند كه تحقيق درباره اين حال علم ناميده مي شود! و دارا شدن اين حال ذوق است و پذيرفتن آن از راه متداول و با حسن ظن ايمان است و همانند اين ذوق بر پيامبر بگذشت آن گاه كه به حراء رفت و از اينجا بود كه عرب گفتند: «محمد عاشق پروردگار خويش شده است !»

ج - جز اينكه غزالي براي تصوف نكته هايي مي گيرد و مثلاً مي گويد: برخي براي آن مبادي فلسفي مي تراشند و مي گويند: صوفيان در زمان قرب و مشاهده و پيدا كردن اذواق به مرحله «حلول و اتحاد و وصول » نائل مي گردند وليكن تمام اينها به نظر غزالي خطاست .

حاصل آنكه غزالي پس از اين درگيريها و كشمكشهاي فكري و روحي ، به تصوف مي رسد؛ وليكن به تصوف معتدل و آرام ؛ تصوفي كه مايه آن تنها ايمان به خدا و اعتقاد به نبوت است ، زيرا بارزترين مبادي فلسفي مذهب تصوف را انكار و حلول و اتحاد و فناء و وصول را رد مي كند و همچنين نظريه وحدت وجودي را كه بعدها امثال «ابن عربي » بدان رفته اند نفي مي كند .

غزالي و طبقات عالم

2-24- در نظر غزالي اين عالم سه طبقه دارد :

الف - عالم ملكوت يا امر و آن همچون عالم مثالي است نزد افلاطون ؛ كه در آن فزوني و كاهش راه ندارد و هر چه در عالم محسوس ما هست ، براي غزالي صورت و انعكاس و يا سايه اي است از آن عالم . همين عالم است كه مركز «لوح و قلم » است و هرگاه آن معرفت مدون در «لوح »، در قلب آدمي انطباع يابد، يقين او تمام است ؛ اما بايد بدانيم كه حصول اين يقين جز به معرفت صوفيانه ممكن نيست .

در اين عالم ملكوت گوهرهاي تابناكي وجود دارند و آنها فرشتگانند و اين فرشتگان در نورانيت و مرتبت متفاوتند: و وظايفشان جداگانه است و در هر امري كه مربوط به انسان باشد ايشان را تأثيري بس بزرگ هست .

ب - عالم جبروت و آن شبيه به كشتي است كه ميان خشكي و درياست و يا همچون برزخي است ميان ملكوت و عالم ملك ، كه اگر انسان از عالم ملك محسوس ما ارتقاء بايد از اين عالم به عالم ملكوت انتقال مي يابد و بنابراين ، اين عالم مرحله اي بينابين است نسبت به عالم زميني و عالم آسماني .

ج - عالم ملك يا محسوسات كه آن را عالم «شهادت » هم مي نامند، كه همين عالم است كه ما در آن هستيم .

اين مثلث در تقسيم خود مقابل سه ناحيه از جسد انساني است : ملكوت ، مقابل عقل است و جبروت مقابل نفس است و عالم ملك يا شهادت مقابل جسد .

و هر چه در عالم هست از پريان و فرشتگان نابود مي شوند و عالم ملكوت و جبروت و عالم ملك همه فاني مي شوند و جز روي كريمش چيزي نمي ماند كه «همه چيز هلاك شود جز ذات او .»

غزالي و نفس انسان

2-25- راجع به آنچه غزالي درباره نفس و قواي آن گفته ، زياد سخن نمي گوييم چه اغلب و بلكه تمام آنها را از فيلسوفان پيشين گرفته است : نفس نباتي ، نفس حيواني ، نفس ناطقه و حواس پنجگانه و حس مشترك و حافظه و مفكره و ذاكره و حس ششم كه عقل است و نفس فلكي و ديگر مطالب را همچنان كه آنان بحث كرده اند غزالي هم مورد بحث قرار داده است و چندان فرقي ندارد و ما فقط در مورد نفس ناطقه مختصر توقفي مي كنيم و چند جمله مي نويسيم :

نفس ناطقه در تصوف غزالي وايمان او اهميت شايان دارد، زيرا غزالي نفس ناطقه را مبدأ معرفت و شناسايي و اخلاق و خلاص از بندهاي جهان مادي مي داند. غزالي بيشتر از فيلسوفان ميان نفس و روح تميز قائل مي شود .

بنا بر رأي غزالي نفس مركز شهواتي است كه موجب هلاك آدمي است و باز همو مبدأ ترفع و تعالي است كه سبب سعادت ابدي است ؛ به منزله آيينه اي است زنگار گرفته كه بايد صيقلي بيابد، چون صيقلي گرفت صورت عالم بالا در آن منعكس مي شود .

نفس حجاب است ميان انسان و خدا و اگر ارتقاء يابد به اخگري از پرتو ذات حق خود بگيرد و بدان همه عالم را ضميمه خود كند و در تمام آنها انعكاس يابد .

ليكن با اين وضع جايگاه «عقل » كجاست ؟ غزالي ، عقل را «بصيرت » و «نور الهي » و «ضياءالايمان » و «محط يقين » نام مي دهد و مي گويد كه : عقل در نزاع خويش با «نفس اماره »، نصير پادشاهي است كه دشمن پادشاهي است كه دشمن مي خواهد به جايگاه او دستبرد زند !

غزالي درباره دل آدمي ، اشارتهاي لطيف و كنايتهاي زيبا و نغز آورده و كتابي جداگانه در آن پرداخته چنان كه يك جا مي گويد: «اگر كسي زيادت شرحي بخواهد، در كتاب عجايب القلب گفته ايم : و بدن هم آدمي ، خويشتن شناس تمام نگردد، كه اين همه شرح بعضي از صفهات دل است .»

درباره سرانجام انسان

2-26- به نظر غزالي «حقيقت آخرت هيچ كس نشناسد؟» وليكن اين سؤال پيش مي آيد كه آيا پس از اين زندگي ما را زندگي ديگري هست ؟ يا باز نمي آييم و چون رفتيم ، ديگر برنمي گرديم ؟ مي دانيد كه برخي از حكيمان و صاحب نظران منكر «اعاده معدوم » شدند و جماعتي آن را بدون قيد و شرط ممكن شمردند و جماعتي هم بدو معاد جسماني و روحاني معتقد شدند، اكثر حكيمان اسلام گفتند: معاد جسماني از راه عقل قابل اثبات نيست و از اين رو فهم آن را موكول به شريعت دانستند؛ مانند ابن سينا و جماعتي هم به راههايي ديگر رفتند كه اينجا مجال بحث و در آنها نيست .

غزالي در اين راه ، فكري ديگر دارد، او مي گويد: چون وجود آدمي به تن يا جسد بسته نيست ، از اين رو، با متلاشي شدن آن ، روح را هيچ آسيب نمي رسد و معدوم هم نمي شود: «و معني مرگ نه آن است كه جان آدمي هم نيست شود، بلكه معني آن ، انقطاع تصرف ويست از قالب و معني حشر و نشر و بعث و اعاده ، نه آن است كه وي را پس از نيستي به وجود آورند، بلكه آن است كه وي را قالب دهند، بدان معني كه قالبي را مهياي قبول تصرف وي كنند ...»

« و شرط اعادت ، آن نيست كه هم ، آن قالب كه داشته است با وي دهند، كه قالب مركب است و اگر چه اسب بدل افتد، سوار همان باشد ...»

وانگهي «مرگ » جفت « خواب » است ، زيرا در هر دوي آنها حجابها به كنار مي روند، پس مرگ بيداري است ! از اين رو همچون «زايش دوباره » يا «ولادت ثانيه » است كه غزالي آن را « حشر اصغر» نيز مي گويد، كه با آن مؤمن به مرحله اي از كمال روحي مي رسد كه هيچ وقت در عالم اجسام بدان نرسيده بود و از همين جاست كه گور در چشم مؤمن «حديقه » يا بستاني است از باغهاي بهشت كه در آن با محبوب ازلي به هم مي رسند. از سخن گويي بيشتر تن مي زنيم و چون مولانا مي گوييم :

تعصبهاي غزالي

2-27- غزالي در برابر فيلسوفان و انديشه هاي فلسفي آنان ايستاد تا آن را تباه كرد و همه مشتغلان بدان را تكفير كرد و بعدها تعقيب و شكنجه بيشتر فيلسوفان و دانشمندان براساس گفته هاي او قرار گرفت ... تا اينكه فلسفه از مشرق به مغرب يعني اندلس انتقال يافت و در اين باره بر غزالي خرده اي نمي توان گرفت جز اينكه مردي ديندار و تنگ نظر بوده است .

براي نمونه چند مورد از تنگ نظريهاي او را نقل مي كنيم : «طبيعيان قومي هستند كه درباره عالم طبيعت و شگفتيهاي جانوران و گياهان بحثهاي بسيار مي كنند و در علم تشريح حيوان فرومي روند و در آنها شگفتيهاي آفرينش خدا و بدايع دانش او را مي بينند. از اين رو ناچار به وجود آفريدگاري حكيم كه بر همه ي غايات كارها آگاه است ، اعتراف مي كنند و هيچ پژوهشگري در علم تشريح و منافع اندامها مطالعه نمي كند جز اينكه وي را اين علم ضروري دست مي دهد كه مدبر بنياد جانوران كمال تدبير را به كار برده است ، به ويژه در آفرينش انسان . اما بر اثر كثرت مطالعه و پژوهش از طبيعت ، اين گروه ، اندك اندك براي اعتدال مزاج تأثير بزرگي در قواي حيواني ، معتقد مي شوند و گمان مي برند كه نيروي انديشه (قوه عاقله ) تابع مزاج است و با تباه شدن مزاج آن نيز تباه مي شود و نابود مي گردد. آن گاه وقتي مزاج تباه گشت بازگشت چيزي كه نابود گشته ، نابخردانه است و پذيرفتني نيست (8 ) ، چنان كه همين گروه نيز چنين گمان دارند و بدين عقيده رفته اند كه جان انسان مي ميرد و برنمي گردد. پس از اين رستاخيز را ناباور مي شوند و انكار مي كنند و اين نيز زنديقان هستند زيرا مبناء ايمان عبارت از گرويدن به خدا و پيامبر و روز آخرت است .» (9 )

و از همين قطعه خوانند مي تواند دريافت كه غزالي آنچه را مي گويد به نيكي درمي يابد و با استواري ، مخالفان رأي ديني خود را به زندقه نسبت مي دهد و در حكم خويش پا برجاست و فاصله ميان حكم به زنديقي و حكم به قتل ، سخت نزديك است .

تكفيرهاي غزالي

2-28- غزالي حدود هزار و چهارصد سال پس از ارسطو مي زيسته و با اين همه از تكفير وي و پيروان او از فيلسوفان اسلامي دريغ نورزيده است و كافي است كه اين قطعه را خواند كه مي گويد « آن گاه ارسطو بر افلاطون و سقراط و ديگر فيلسوفان الهي پيش از خود رد نوشت و از همه آنان و عقايدشان دوري جست ، جز اينكه از بقاياي كفر آنها چيزهايي در ذهن او بازمانده واز اين رو، نتوانست كاملاً از آن افكار باطل ذهن خود را بپيرايد... پس تكفير او و تكفير همه پيروانش از فيلسوفان اسلامي چون ابن سينا و فارابي و امثال آنها واجب است .»

ضديت با زيبايي شناسي

2-29- از اين مختصر، آشكار مي گردد كه اخلاص غزالي و هوشياري وي نتواسنته اند او را از تنگ نظري رها سازند و اگر زمام حكم مردمان در دست او بود احتمالاً از كشتار كساني كه زنديقشان مي ناميد. باكي نمي داشت . اكنون نظر ديني او درباره آنچه ما «زيبايي شناسي » مي ناميم در نظر مي آوريم . مي گويد :

« و بايد مسلمان از صناعت نقاشي و صورتگري و رنگ آميزي و گچ بري و همه كارهايي كه دنيا بدان زينت يابد، بپرهيزد، زيرا همه اينها را اهل دين مكروه شمرده اند!» و همچنين «صورتهايي كه بر در گرمابه ها يا در اندرون آنهاست ، پاك كردن آنها بر هر كسي كه به حمام درمي آيد واجب است اگر بتواند و اگر آن صورتها در جاي بلندي باشد كه دست وي بدآنجا نرسد، دخول در آنجا جز در مقام يا زمان ضرورت جايز نيست ! و بايد كه برگردد و به گرمابه اي ديگر رود زيرا ديدار صورت بد نارواست و اگر تواند بايد صورت آنها را زايل سازد و نشانه هاي آنها را از ميان ببرد !»

اكنون در مي يابيم كه علت عقب ماندن مسلمانان در هنرهاي زيبا و موسيقي و غيره چه بوده است و زماني كه غزالي با اين همه فهم و اخلاص خود اين قول را درباره هنرهاي زيبا و فلسفه بگويد، قياس توان كرد كه ديگر ارباب ديانت كه هيچ وقت به درجه وي در علم و فرهنگ و تيزهوشي نرسيده بودند: چه ها مي گفتند؟! زيرا غزالي شخصاً خود را مردي بي تعصب مي پنداشت و در جواب يكي از مخالفان كه او را سست ايمان خوانده بود، نوشت «من در عقليات ، مذهب برهان دارم و در شرعيات ، مذهب قرآن ؛ نه ابوحنيفه بر من خطي دارد و نه شافعي براتي .» (10 )

1. غزالي را گروهي به تشديدزاء و گروهي به تخفيف آن درست مي دانند، ولي امروزه بيشتر پژوهشگران قول «ابن اثير» را كه غزالي را با تشديد درست مي دانسته ، معتبر مي شمارند و نيز قول سمعاني را كه مي گويد : از اهل طوس درباره قريه ي بنام غزاله پرسيدم و آنها وجود آن را انكار كردند ( رجوع كنيد به ابن خلكان : وفيات ترجمه 5، شرح حال احمد غزالي ؛ و ابن اثير: البداية و النهاريه ، 12/4-173، مصر، 1358 ه.ق ).

2. حديث منسوب به حضرت رسول است كه گفته : «الناس نيام و اذا ماتوا انتبهوا». (سيوطي : الجامع الصغير، 2، 281، چاپ مصر، 1925 ).

3. فكشفاناعنك غطاوك ، قبصرك اليوم حديداً» (قرآن ، سوره 50، قاف / آيه 22 ).

4. التجافي عن دارا الغرور و الانابة الي دارالخلود. (نجاري ، مستملي ، شرح تصرف كلا با ذي 1/63، چاپ هند، 1328 ه.ق ).

5. غزالي ، محمد: المنقذ من الضلان ، 4 تا 12، چاپ محمد - محمد جابر .

6. غزالي ، تهافت الفلاسفة ، 14 دكتر سليمان دنيا، چاپ مصر؛ والمنقذ من الضلال ، 86 .

7. غزالي ، تهافت الفلاسفة ، 8-196. در اين بحث غزالي در واقع مبدأ سبيت را انكار مي نمايد و تمام مظاهر طبيعي را به مشيت الهي بازمي بندد .

8. حاجي ملاهادي سبزواري در منظومه حكمت اشاره به اين مطلب كرده ، گويد: اعادة المعدوم مما امتنعا و بعضهم فيه الضرورة الدي .

9. طالبان براي اطلاع بيشتر، المنتقذ من الضلال ، 21-19 .

10. حلبي ، دكتر علي اصغر، تاريخ فلاسفه ايراني ، تهران ، زوار، 1376 .