لطفا منتظر باشید ...
امام فخر رازي
زاد و زندگي
5-1- امام ابوعبداللّه محمدبن عمربن حسين بن حسين تيمي بكري طبرستاني رازي ، ملقب به «فخرالدين » و معروف به ابن خطيب و خطيب ري يكي از حكيمان نامبردار و از جمله متكلمان و ناطقان زبردست ايران است . تولد امام روز 25 رمضان سال 544 در ري بود و وفاتش در سال 606 هجري ، روز اول شوال ، در هرات اتفاق افتاد . امام ابتداد نزد پدر مشغول تحصيل شد، پس از مرگ وي پيش مجدالدين گيلاني تلمذ كرد و آن گاه كه مجدالدين گيلاني جهت تدريس به مراغه دعوت شد فخرالدين نيز در مصاحبت او بود و زماني دراز علم كلام را پيش وي مي خواند و مي گويد: در اين مدت كتاب شامل امام الحرمين جويني (419-478 ه.ق ) را كه در علم كلام پرداخته ، حفظ مي كرد . چون فخرالدين قامت بركشيد و بباليد، رهسپار خراسان شد و در آنجا بود كه به آثار ابوعلي سينا (در گذشته 428 ه.ق ) واقف شد و به مطالعه آنها مشغول گشت . فخرالدين پس از تحصيل به ماوراءالنهر مسافرت كرد و در نزد غياث الدين و برادرش شهاب الدين كه از پادشاهان غور بودند، تقرب حاصل كرد، ليكن اين تقرب و منزلت ديري نپاييد. زيرا امام به واسطه اعتراضات و انتقاداتي كه در مسئله تجسيم و تشبيه بر كراميه مي كرد، كراميان در صدد قتل وي برآمدند و حتي زهر در طعامش كردند. كراميه كه پيروان ابوعبداللّه محمدبن كرام (در گذشته 255 ه.ق ) از اهل سيستان هستند . ابوعبداللّه اعتقاد داشت كه خدا بر عرش مستقر است و اسم جوهر بر او قابل اطلاع است و در كتاب عذاب القبر خود گويد كه ذات و گوهر خدا واحد است و به قسمت بالاي عرش مماس است و همو حلول و تناسخ را جايز مي دانست ( مقصود از بيان اين مطلب اين بود كه چون پس از اين در عقايد امام بحث خواهيم كرد، سابقه ذهني خوانندگان عزيز بيشتر شود ). داوود طيبي گويد : در اول كه امام به هرات بود، فقير و تنگدست بود و چيزي نداشت و من در يكي از مدارس مجهول و گمنام او را ديدم كه مريض بود. از تنگدستي خويش به من شكايت كرد. من از بازرگانان نامدار چيزي از زكوة مالشان بگرفتم و به وي دادم تا به خراسان برود . چون فخر رازي معروف شد و كم كم كتابهاي او به ظهور رسيد، مردم به تعليم و تعلم آن مشغول شدند و كتابهاي گذشتگان را فراموش كردند و اين بدان سبب بود كه امام در تأليف و تصنيف و شرح كتابهاي متقدمان روشي تازه داشت . در شهر هرات ارباب مذاهب به محضر درسش حاضر مي شدند و اشكالها و سؤالهاي خود را از او مي پرسيدند و او همه را به بهترين صورت ممكن جواب مي گفت . به سبب وجود او و نفوذ مواعظ و سخنان وي جمع كثيري از كراميان به مذهب تسنن برگشتند و امام در هرات به جايي رسيد كه او را شيخ الاسلام لقب دادند . چون امام در حكمت و كلام تبحر داشت و از ذوق شاعرانه هم بي نصيب نبود، آن گاه كه استدلال مي كرد، سخنش متين و استوار بود و زماني كه مقصودش ترغيب مردم بود به استادي مهارت بي نظيري خلق را به انجام مقصود برمي انگيخت و بدين جهت بود كه همه به مقام علمي او اعتراف داشتند، او را به انواع مي ستودند. از صفات مهم امام تكثير و توفير دليل است بر اثبات يك مدعا، در دفتر هفتم مثنوي كه منسوب به مولانا جلال الدين بلخي است چند بيتي آمده كه مؤيد اين مطلب است :
كوه و دريا و درخت و برگ و شاخ
شاهدي بر وحدت ذات خدا
فخر رازي رحمة اللّه عليه ...
غير اين جمله براهين و دليل
از كمال عقل فرد كم عليل
كرده اخراج او هزار و يك دليل .
جمله مخلوقات اين كاخ فراخ
ديده عقل اي برادر برگشا
آن امين اللّه موثوق عليه
بر كمال ذات خلاق جليل
كرده اخراج او هزار و يك دليل .
كرده اخراج او هزار و يك دليل .
مؤلفات امام فخر رازي
5-2- از امام آثار بسيار ذكر كرده اند كه ما مهم ترين آنها را در ذيل نقل مي كنيم : 1- تفسير قرآن معروف به تفسير كبير كه خود آن را « مفاتيح الغيب » ناميده است . اما تمام عجايب و شگفتيهاي علوم را تا روزگار خويش در آن گرد آورده است . در پايان گفتار، درباره اين كتاب سخن خواهيم گفت . 2- تفسير قرآن معروف به تفسير صغير كه خود آن را اسرارالتنزيل و انوارالتأويل ناميده است . 3- تفسير سوره فاتحه كه يك جلد جداگانه بوده ، ولي ابن القفطي گويد كه : در تفسير سوره فاتحه ، كتابي در 12 جلد به خط ريز و كوچك خود نوشته است . 4- المطالب العالية در علم كلام . ولي ابن القفطي گويد: المطالب العالية در حكمت است . ولي ظاهراً قول ابن القفطي اشتباه است چه اين كتاب در مطالب كلامي بحث مي كند و ما بعداً يك مسئله از آن را در همين بخش از لحاظ خوانندگان گرامي خواهيم گذرانيد . 5- نهاية العقول ؛ 6- كتاب الاربعين في اصول الدين ؛ 7- المحصل ؛ 8- البيان و البرهان في الردعلي اهل الزيغ و الطغيان ؛ 9 - المباحث العمادية ؛ 10- تحصيل الحق ؛ 11- تهذيب الدلائل ؛ 12- عيون المسائل ؛ 13- ارشاد النظار الي لطايف الاسرار ؛ 14- أجوبة المسائل البخارية ؛ 15 - المعالم در كلام ؛ 16- المحصول در اصول فقه ؛ 17- لباب الاشارات در فلسفه كه خلاصه اشارات شيخ رئيس ابوعلي سينا است و الحق امام در خلاصه كردن و پيراستن اين كتاب هنر كرده است . اين كتاب با اشارات شيخ در سال 1339 به كوشش استاد محمود شهابي در دانشگاه تهران چاپ شده است ؛ 18- شرحي بر مفصل علامه جاراللّه زمخشري (وفات 538 هجري ) 19- شرح وجيز غزالي ، كه آن را تمام نكرده و فقط فصل عبادات و نكاح را در سه جلد پرداخته است . 20- شرح سقط الزند ابوالعلاء معري فيلسوف و شاعر عرب (در گذشته 449 ه.ق ) 21- در طب شرح كليات قانون ؛ 22- الجامع الكبير الملكي ؛ 23- تعجيز الفلاسفه به فارسي ؛ 24- المباحث المشرقيه در فلسفه ؛ 25- الزبدة ؛ 26- جامع العلوم معروف به «ستيني » در تعريف و شرح 60 علم از علوم ؛ غير از كتابهاي مزبور ابن القفطي در تاريخ الحكماء 30 تأليف ديگر از امام فخر نام مي برد كه ما از نام بردن آنها تن مي زنيم . ابن خلكان كتابهاي امام را بسيار ستوده و گويد: «كتابهاي او در زمان حياتش در اغلب بلاد عالم منتشر شده بود و دانش پژوهان به تعليم و تعلم مطالب آنها مشغول بودند .» 27- شرح الاشارات ؛ 28- طريقة في الخلاف ؛ 29- كتاب في مناقب الشافعي ؛ 30- عيون الحكمة ؛ 31- شرح الاسماء الحسني . عقيده ابن خلدون درباره امام فخر
5-3- ابن خلدون ( در گذشته 808 ه.ق ) مورخ و فيلسوف نامدار تونسي در كتاب بسيار نفيس خود مقدمه تاريخ ، فصلي مشبع و مفيد در علم كلام آورده و پس از دقت و موشكافي و اظهار نظر درباره اين علم و مسائل آن مي گويد: تا دوره امام الحرمين ابوالمعالي جويني ، مباحث كلامي با مطالب فلسفي درهم آميخته بود تا اينكه امام ابوالمعالي در اين راه كتاب شامل خويش را املا كرد و سخن را در آن به نهايت رساند و شرح و تفصيلي هر چه تمام تر از اين علم بداد و فصول و مسائل آنها را مرتب و مدون كرد. سپس آن را در كتاب ارشاد خلاصه كرد و مردم در اصول عقايد خويش آن را به منزله امام و مستند خود قرار دادند. پس چون علوم منطقي انتشار پيدا كرد و در اطراف و اكناف ممالك اسلامي پراكنده گشت ، مردم به خواندن و فهميدن آن مشغول شدند. از اينجا بود كه كم كم ميان فلسفه يوناني و كلام اسلامي امتياز پيدا شد و مباحث و مسائل آن دو از هم ديگر جدا گشت . سپس مي گويد: و نخستين كس كه در اين راه ، به طور مستقل و با دقت نظر كتاب نوشت و توانست اصل بالا را در تأليفات خود رعايت كند، امام ابوحامد غزالي بود و تنها كسي كه پس از او به طرزي صحيح از او پيروي كرد امام فخرالدين رازي معروف به ابن خطيب بود .اما پس از وي باز چندي اين اختلاط و آميزش پيش آمد، چه بيش تر عالمان به فلسفه مشغول شدند و يا اصطلاحات كلامي را در فلسفه و اصطلاحات فلسفي را در كلام وارد ساختند. در صورتي كه مباحث اين دو علم از هم جداست . متكلم ، در حقيقت حارس و نگاهبان اصول عقايد مردم است و مي كوشد اصول عقايد را از نظر گاه دين و با اتكاء به عقل تحكيم كند، اما فيلسوف ب حقايق اشياء نظر دارد و صحبت از اين دارد كه ما كجا بوده ايم و كجا هستيم و چرا هستيم و به كجا مي رويم ؟ و هيچ الزامي ندارد كه از دين و مبادي ديني پيروي كند و چون اين مباحث مخلوط شده است از اين رو، رد نوشتن بر معارضان و مخالفان دين مشكل شده ، ليكن هر كس بخواهد بر فيلسوفان و مخالفان اسلام رد بنويسد، لازم است كه به كتابهاي امام محمد غزالي و امام فخر رازي بنگرد و در معناي كتابهاي اين دو تعمق كند. زيرا اگر چه در اين كتابها مخالفتهايي با اصطلاحات قديم دانشمندان كلام - كه مصطلحات و مسائل آنها محدود و قليل بوده - به چشم مي خورد اما از اختلاط مسائل و اقتباس موضوعات خبري نيست و مسائل كلامي به مطالب فلسفي آميخته است . مخالفان امام فخر رازي
5-4- گفتيم امام در سخنوري و ايراد خطابه بسيار زبردست بود و سخنان او از چاشني كلام و صوفيگري و فلسفه و اشعار شاعران بزرگ خالي نبود و نيز گفتيم كه وي در فروع دين ، مذهب شافعي داشت . از اين رو، روزگار او مجالي بود براي پيشرفت كار شافعيان و رواج عقايد ايشان . امام فخر با مايه فراوان علمي و نيروي بيان و وابستگي به ديوان براي ادعيان مذاهب ديگر مجالي براي عرض عقيده و بيان حقايق ايماني خود نمي داده است . ولي آنها نيز بيكار نمي نشستند و او را آزار مي رسانيدند. يكي از اين گروه ، كراميان بودند كه سرانجام از دست زبان او به تنگ آمدند و در طعامش زهر ريختند كه به نظر گروهي ، امام به سبب همين مسموميت درگذشت . از داستانهاي عجيب كراميان يكي اين بود كه : نامه هايي چند پر از دشنام و بدگويي نوشتند و بر منبر او نهادند و چندين بار اين كار را تكرار كردند. امام سرانجام از اين كار سخت برآشفت و نامه اي را بر فراز منبر براي شنوندگان خود خواند آن گاه در جواب كراميان گفت : در اين نامه ها به پسر من نسبت بدكاري داده و زنم را و غلامم را نيز بدكاره قلمداد كرده اند. اگر اين نسبتها درست باشد بايد بگويم : پسرم جوان است و جواني شعبه اي از ديوانگي است ولي اميدوارم از آن كار بد باز آيد و توبه كند؛ اما زنان و غلامان را امانت كمتر باشد مگر خداي آنها را از بدكاري نگاه دارد. با وجود همه اينها در اين نامه از پسر يا زن يا غلام من طلبي نيامده بود دال بر اينكه بگويند: خدا جسم است و يا او شبيه آفريدگان خويش است و يا خدا دست و پا و خواهش نفساني دارد، شما انصاف دهيد كه كدام يك از ما راه يافته تر است ! برهان قاطع بر گلوي فخر رازي !
5-5- اسماعيليان يا باطنيان از او دلخون بودند و از نيش زبانش به تنگ آمده بودند تا اينكه امام چند روز پيايي در درس خود اظهار كرد كه : اين ملاحده براي دسترسي عقايد خود برهان قاطعي ندارد. يك اسماعيلي مأمور شد و به حلقه درس و به گروه شاگردان امام پيوست و پيوسته در تقرب مي افزود. روزي به امام گفت : سؤالي محرمانه دارم و امام را به كتابخانه خصوصي برد و او را به چالاكي تا بالاي سر برداشت و بر زمين نهاد و كاردي از لاي كتاب بركشيد و بر گلوي پيرمرد امام نهد و گفت : اين برهان ماست ! ترا نمي كشم ، اما بايد قول بدهي كه پس از اين از اسماعيليان بدنگويي ... امام با منت پذيرفت و از فردا در بحث جانب احترام و مماشات پيش گرفت . روزي يكي از شاگردان از امام پرسيد : - مگر در اصول عقايد استادي در باب اسماعيليان تغييري حاصل شده است ؟ امام گفته : البته زيرا برهان قاطع آنها را در دستشان ديده ام ! اختلافات نظرها با فخر رازي بر سر چه بود؟ 5-6- كتابهاي امام در سادگي نظير ندارد و در استواري عبارات و صحت مطالب آنها نيز جاي شك نيست و در نظر محققان ارزش بسيار دارد . جز اينكه در اين كتابها بعضي عقايد ابراز كرده و مطالبي گفته كه هم خلاف عقايد جمهور مردم بوده و هم مخالف نظرات حكيمان بزرگ . ما در زير به طور اجمال به چند مسئله مهم كه معروف اهل علم هست و امام در آن با حكيمان ديگر اختلاف دارد اشاراتي مي كنيم : الف - يكي از آن مسائل ، مسئله علم است . پيش از همه بايد دانست كه «علم » در اصطلاح بيشتر حكيمان يونان و اسلام يكي از كيفيات نفساني است . اين گروه چون بخواهند از مطالب مذكور به حص كنند در دو مقام از آن بحث كنند : نخست در اينكه : علم از چه مقوله است و حقيقت آن چيست ؟ دوم : در اينكه علم چگونه حايل مي شود يعني چه طور مي شود كه صورت اشياء خارجي در ذهن آدمي ارتسام مي يابد. برخي از حكيمان اسلام را اعتقاد بر اين است كه علم از مقوله «فعل » است يعني علم زماني حاصل مي گردد كه نفس آدمي بر سبيل تدريج روي امور و اشياء خارجي تأثير نمايد و تأثير ذهن در شي خارجي حد و تعريف فعل است . جماعتي ديگر علم را از مقوله انفعال مي دانند و مي گويند: علم زماني در نفس ناطقه انساني حائل مي شود كه ذهن از امور خارجي و موجودات جهان بيرون متأثر شود و مي دانيم كه تأثر از شي خارجي حد و تعريف انفعال است . اما امام فخر، خلاف اين عقايد معروف ، گويد: علم ، از كيفيات نفساني نيست : نه مقوله فعل است و نه از مقوله انفعال ، بلكه علم از مقوله اضافه يا «نسبت » است . يعني علم براي آدمي وقتي دست مي دهد كه نفس ناطقه انسان با شي خارجي نسبتي پيدا كند. بحث در حقيقت علم و پيدا كردن قول واقعي و صحيح در اين مورد خود تحقيقي جداگانه مي خواهد و مقالتي دراز. صدرا هم در اسفار بحثي عميق در اين موضوع كرده و معتقد شده كه علم از اقسام وجود است و چون وجود تحت هيچ يك از مقولات جوهر و اعراض در نمي آيد. از اين رو، علم نه از مقوله جوهر است و نه از مقولات عرضي . فعلاً ما از اين مطلب مي گذريم . صحبت ما در اين بود كه امام فخر، علم را از مقوله اضافه مي داند، بايد دانست كه حكيمان اسلامي اين قول فخر رازي را به چند دليل نمي پذيرند و مخدوش مي دانند؛ زيرا اولاً : اگر علم از مقوله اضافه باشد يعني نسبت به نفس باشد با شي خارجي بايد علم شخص به نفس خود حاصل نشود، زيرا همان طور كه او معتقد است و ما هم مي دانيم اضافه نسبت ميان دو چيز است و در اين مورد بيش از يك چيز كه همان نفس آدمي باشد، چيز ديگري نيست ؛ دو ديگر آنكه اگر علم اضافه باشد علم به معدومات محال و ناممكن مي نمايد؛ سه ديگر آنكه اگر علم از مقوله اضافه باشد، بايد اول دو طرف حاصل باشد و حال آنكه در علم فعلي خلاف آن مشهود است . زيرا نخست علم و بعد از آن معلوم حاصل مي گردد. بعضي از محققان احتمال داده اند كه شايد مراد فخر رازي از اضافه ، اضافه اشراقي نفس به معلومات خارجي باشد كه در اين صورت راهي بدهي است و معقوليت دارد، اما به نظر اين جانب اين قول با روش تحقيق و مطالعات فخر رازي سازگار نيست ، با آنكه در تصوف و مباحث اشراقي نيز دستي داشته است . ب - يكي ديگر مسئله تصديق است . بدين معني كه علم يا تصوري است ساده يعني حكمي با آن نيست ؛ يا اينكه تصديقي است كه عبارت از حكم باشد به ايجاب يا به سلب . اما امام فخر گويد: تصديق عبارت از حكم تنها نيست ، بلكه مجموع تصور محكوم عليه و محكوم به و نسبت حكميه ، تصديق را ايجاد مي كند. به عبارت فني ، حكيمان ديگر اين تصورات سه گانه را شرط حكم مي دانند ولي امام آن را شطر حكم يعني جزو آن و از اينجا است كه مرحوم سبزواري در منظومه منطق مي گويد : الارتسامي من ادراك الحجا اما تصور، يكون ساذجا ... اوهو تصديق هوالحكم فقط و من يركبه فيركب الشطط يعني : آن چه از ادراك حجا ] = عقل [ در نفس انسان مرتسم مي شود يا تصور است كه ساده و بي حكم مي باشد و يا تصديق است كه فقط حكم است و آن كس كه تصديق را مركب از شروط سه گانه به اضافه حكمي دانسته مرتكب اشتباه شده است و از جمله اخير مراد او امام فخر رازي است . ج - حكيمان و عارفان و اهل تحقيق ] = صوفيان و اشراقيان [ بحث دارند در اين كه آيا: ملك افضل است يا انسان . غالب حكيمان و عارفان برآنند كه انسان افضل و اشرف از ملك است چنان كه خواجه نصيرالدين طوسي گفته : «الانبياء افضل لوجود المضاد = يعني : پيامبران برتر از فرشتگان اند به سبب آنكه در آنها هم عقل و هم شهوت است .» ولي با نيروي ايمان و اتصال به مبدأ، شهوت خويش را منكوب و سركوب كرده و به تمكين و جاه از ملك درگذشته اند. حال آنكه فرشتگان ، وجودشان مخمر از عقل و نور است و جز نيكي نتوانند كرد. حديثي هم از پيامبر نقل كرده اند كه مي گويد : « خداي بزرگ فرشتگان را آفريد و به آنها عقل عطا كرد و چهارپايان را آفريد و شهوت را در وجود آنها جايگزين كرد. سپس آدمي زادگان را آفريد و در وجود آنان هم عقل و هم شهوت گذاشت . حال اگر عقل او بر شهوتش غالب آيد، برتر از فرشتگان است و آن كس كه شهوت وي بر عقل او غالب آيد كه از چهارپايان پست تر است .» سر حلقه واصلان مولانا جلال الدين بلخي در اين معني گويد :
در حديث آمد كه يزدان مجيد
يك گروه خود جمله عقل و علم وجود
نيست اندر عنصرش حرص و هوي
يك گروه ديگر ز دانش تهي
او نبيند جز كه اصطبل و علف
اين سوم هست آدمي زاد و بشر
نيم خر، خود مايل سفلي
تا كدامين غالب آيد در نبرد
عقل اگر غالب شود پس شد فزون
شهوت ار غالب شود پس كمتر است
آن دو قوم آسوده از جنگ و حراب
وين بشر با دو مخالف در عذاب
خلق عالم را سه گونه آفريد
آن فرشته است و نداند جز سجود
نور مطلق زنده از عشق خدا
همچو حيوان از علف در فربهي
از شقاوت غافل است و از شرف
از فرشته نيمي و نيمي ز خر
بود نيم ديگر مايل علوي بود
زين دوگانه تا كدامين برد نرد !
از ملائك اين بشر در آزمون
از بهايم اين بشر ز آنك ابتر است
وين بشر با دو مخالف در عذاب
وين بشر با دو مخالف در عذاب
