مروري بر چالشهاي آيين بودايي

بودا به پرسشهاي متافيزيكي به خاطر نامفيد بودن ، بي توجه بود و هيچ امر ثابتي را نمي پذيرفت و آتمن را نيز تأييد نمي كرد، با اين همه آيين بودا، به دليل نياز به جنبه هاي متعالي و متافيزيكي نوع بشر، اندك اندك مواجه با تغييراتي شد و به آنجا رسيد كه گروههايي از بوداييان سخن بودا را حقيقت ازلي و ابدي دانسته و حتي شماري به پرستش او دست يازيدند. در واقع مي توان گفت كه بوديسم در سير تحول خود مواجه با دو پديده گرديد، يكي تحجر رهبانيت بودايي (كه با طرح مسائل بي ارزش و فرمال ، از آموزه هاي بودا فاصله گرفتند) و ديگري به دليل خالي بودن بوديسم از توجه به پرسشهاي متافيزيكي و بنيادي ، عملاً زمينه دوري مردم از بوديسم پديد آمد و همان طور كه خواهيم ديد يكي از دلايل برچيده شدن بوديسم از هندوستان ، همين موضوع اخير بود .

در تشريح نكته اخير بايد گفت كه اساساً انسان چون هم با انديشيدن و ژرفنگري ، و هم به آزمون و آزمايش ، دريافته كه دانش عقلاني و تجربي نارساست ، هرگز نمي تواند دست يافته هاي خردپسند را مطلق و پايدار دانسته به آنها ايمان آورد. به عبارت ديگر، انسان نياز به تكيه گاههاي مطلق و پايدار دارد. مقدس براي انسان همان تكيه گاههاي پابرجاست كه مي توان ايمان را بر آن استوار ساخت .

در يك گروه از اديان بزرگ نَبي و پيامبر نقش ميانجي و بيان كننده گفتار مقدس و بنيانگذار آيين را داشته است ، ولي در هند از دوران كهن نشاني از نبي و پايه گذار دين نيست ، بلكه به باور آنها حقايق جاوداني در فضاي ناپيداي روحاني پراكنده اند و انسانهاي بينشمند و پيش بين ، گيرنده و دريافت كننده و بيننده اين حقايقند، كه همان وداها، دانشهاي مقدسند .

ازهمين رو بودا هم كه به يك خداي انسان گونه سرنوشت ساز باور نداشت ، و تقدس وداها را نيز نمي پذيرفت ، هرگز نه مدعي پيمبري شد، نه سخن خود را گفتار خدا و مقدس دانست . او چون انسانهاي ديگر بود، (1) ولي با بينشي بسيار ژرف كه انگيزه تنوير يا آگاهي و بيداري او شد. او راه درنگ رنج و آشفتگي ، و دستيابي به آرامش و خوشبختي و رضاي دروني را دريافت و به ديگران آموزش داد. او نه درباره اسرار گيتي و حقايق پنهان ، چگونگي پيدايش و نابودي جهان ... سخن گفت و نه دستورهاي پزشكي و خانه داري و قوانين اقتصاد و دانشهاي طبيعي و روش شهرداري و دولت داري ... را بيان كرد، تا نياز به فرمان مقدس براي جاودان ساختن آنها داشته باشد. بودا نه خود را مطلق دانست ، نه درباره مطلق سخن گفت ، نه سخنگوي مطلق بود؛ پس نيازي به ايمان و كورباوري نداشت . او پيوسته از بُدهي (2) يا آگاهي و بيداري و خرد سخن مي گفت و دين او نيز بودي درمه (3) بود، آموزشي كه با بينش و خرد دريافت شده و به بيداري و آگاهي مي انجامد؛ آگاهي به راه اصيل هشتگانه . ولي همان گونه كه بيان شد، انسان نياز به تكيه گاه مقدس و مطلق دارد، و در آييني كه بر خرد و بينش استوار است ، اين تكيه گاه را نمي يابد. ديني كه گفتار خدا نباشد، يا مقدسين آن را به نام آيين جاودان و مقدسي كه با رمز و راز وراي دنيا پيوند دارد، اعلام نكنند مردم را به سوي خود نخواهد كشاند، كه آنها پيرو راه دلپسندند، نه آموزش خردپسند. در دنيايي كه پيوسته همه چيز با شتاب در حال دگرگوني است و هيچ وجودي پايدار نيست ، دستور پايدار و جاودان را تنها مي توان از وجود مقدس و مطلق پذيرفت . پس بوداييان نيز از يك سو به گرايش توده مردم به ستايش و پرستش ، و از سوي ديگر براي افزودن بر پشتوانه گفتار بودا، او را نه تنها برتر از انسان ، كه استاد خدايان ساختند، و رفته رفته وجود مطلق همه دان را پذيرفتند تا كلام او هم جاودان و مقدس گردد. از زبان همان بودايي كه در آخرين دم زندگي به شاگردان خود سفارش مي كرد كه بر خرد خويش تكيه كنند نه بر گفتار بودا، سخن او را حقيقت مطلق خواندند .

1. همه داني بودا برخلاف آنچه در بوديسم كنوني پذيرفته مي شود در زمان خود او اصلاً مطرح نبود، نخستين پيروان بودا در فرمانبري از دستورهاي استاد يكپارچگي و يگانگي نداشتند و ازهمين رو شاكياموني حتي در دوران زندگي خويش با ناهمسوييها و ناسازيهاي فراواني رو به رو شده است . ناسازگار با آنچه امروز تبليغ مي كنند، بودا را در زمان حياتش انسان لغزش ناپذير و همه دان و وجودي مطلق نمي شناختند و ازهمين رو به خودپرواي جداراهي و خرده گيري مي دادند. ما نشانه هايي از اين برخوردها را، حتي در گزارشهايي كه مي كوشند بودا را واجب الاطاعه بشناسانند، به روشني مشاهده مي كنيم . در اين گزارشها سخن از شاگرداني است كه دستورهاي او را ناديده مي گيرند و يا در برابر او به ايستادگي مي پردازند. براي نمونه در گزارشي از رساله مهاوگا (mah ج vagga) ي (انضباط ) كه رويه هاي بسياري را دربر گرفته است ، سخن از كشمكشي است كه در خانگاهي به نام گوسيتا (Ghosita) در كوسامبي (Kosambi) روي داده است . در اين خانگاه دو استاد، هر يك با 500 شاگرد، به سر مي برند، كه يكي خبره در پرسشهاي سازماني و ساماني (vinayadhara) بود و ديگري استاد كاردان اصول عقيدتي (dhammakathika) . اين دو با يكديگر به نزاع برمي خيزند... . پس برخوردها تا جايي بالا مي گيرد كه بودا ناگزير به ميانجيگري مي شود و آنها را پند مي دهد با هم آشتي كنند. ولي اين اندرزها نيز به جايي نمي رسد. بودا از كوشش باز نمي ايستد و از اين گروه به آن گروه و از اين دسته به آن دسته روي مي آورد اندرز مي دهد... ولي باز هم براي چند چكه آب كه در آفتابه به جاي مانده ستيز و پرخاشگري پيگيري مي شود. سرانجام كار به جايي مي رسد كه بودا برآشفته شده پشت به همه شاگردان كرده و خانگاه را ترك و از همه پيروان كناره گيري مي كند. رداي زعفراني بر تن مي پوشد و در كنار يك فيل و يك ميمون به جنگل پناه مي برد، و چند فصل را در جنگل به مراقبه مي پردازد. نگ : آشتياني ، عرفان بودايي ، تهران ، انتشار، 1377، ص 90 .

2. bodhi

3. bodhidharma