وقايع نگاري تاريخي هنرهاي ايراني *

• فهرست مطالب

بخش اول : دوران پيش از تاريخ

1-دوران نوسنگي

2- هزارهء هشتم قبل از ميلاد

3- هزارهء ششم قبل از ميلاد

4- هزارهء پنجم قبل از ميلاد

5- هزارهء چهارم قبل از ميلاد

6- هزارهء سوم قبل از ميلاد

7- هزارهء دوم پيش از ميلاد و تمدن مادها

8- نيمهء دوم هزارهء دوم قبل از ميلاد

9- هزارهء اول قبل از ميلاد

بخش دوم : دوران تاريخي

10- تمدن هخامنشي

11- دوران حکومت هاي سلوکي ،پارتي (اشکاني)

12- حکومت ساسانيان (642 تا قبل از ميلاد )

بخش سوم: دوران اسلامي

1- حکومت خلفاي اموي (661 تا 750 ميلادي )

2- حکومت خلفاي عباسي (750 تا 1258 ميلادي )

3- حکومت طاهريان (820 تا 862 ميلادي) در خراسان

4- حکومت صفاريان (862 تا 903 ميلادي)

5- حکومت سامانيان (900 تا 999 ميلادي ) در ماوراء النهر

6- حکومت آل بويه (932 تا 1055 ميلادي ) و غزنويان (962 تا 1040 ميلادي )

7- حکومت سلجوقيان (1037 تا 1194 ميلادي )

8- حکومت خوارزمشاهيان (1077 تا 1231 ميلادي )

9- حکومت خوانين مغول (1206 تا 1251 ميلادي ) و ايلخانان مغول (1256 تا 1353 ميلادي)

10- حکومت تيموريان (سلسله گورکانيان) (1370 تا 1502 ميلادي )

11- پادشاه صفوي (1502 تا 1736 ميلادي )

12- حکومت افشاريان (1730 تا 1748 ميلادي)

13- حکومت زنديه (1750 تا 1779 ميلادي )

14- حکومت قاجاريه (1786 تا 1925 ميلادي )

بخش اول: دوران پيش از تاريخ

1- دوران نوسنگي : (10000 سال قبل از ميلاد )

آغاز کشاورزي در ايران، در تپه گوي وجود نشانه هايي مبني بر شروع دوره اي بسيار مهم و تاريخي در سرنوشت انساني و تفکر وي براي خارج شدن از حالت انفعالي و دستيابي غريزي به منابع غذائي است که اولين بارقه هاي آن استفاده از دانه ها و کاشتن آن براي به دست آوردن محصولي که خود در رشد و توليد آن دخيل بوده است مي باشد. بشر مذکور از اين طريق مي تواند براي مدت طولاني تري در يک محل باقي مانده و مدام در جستجوي غذا ناچار به کوچ و تغيير مکان نخواهد بود. در اين دوران اولين نشانه هاي سفال سازي مربوط به اين زمان ظاهر مي شود.

2- هزارهء هشتم قبل از ميلاد: (8000 تا 6500 سال قبل از ميلاد )

قديمي ترين آثار و نشانه هاي خانه سازي اوليه در ايران مشاهده مي شود. رديابي آثاري از شروع صنعت ساده بافندگي

3- هزارهء ششم قبل از ميلاد: (6500 تا 5000 سال قبل از ميلاد)

وجود نشانه هايي از نوع بسيار ابتدائي کورهء پخت گل. اسناد قديمي مبني بر وجود دريانوردي ايرانيان در چغامش.

4- هزارهء پنجم قبل از ميلاد: (5000 تا 4000 سال قبل از ميلاد)

اقوام بومي پيشين ايراني که تا آن زمان سراسر زمستانها را پناهگاه هاي طبيعي و درون غارها مي زيستند، در تابستان ها به کلبه هاي ساده اي که از شاخ و برگ درختان ساخته مي شد مي رفتند.، سپس شروع به ساختن خانه هاي گلي نموده و علاوه بر صيد ماهي و شکار حيوانات به کشاورزي نيز مشغول شده بودند. ابزار و آلات سنگي که با دسته هائي از استخوان ساخته شده بود و ظروف گلي با نقوش سياه بر روي زمينه اي از گل قرمز نقاشي شده و با آتش خام پز مي شد.

5- هزارهء چهارم قبل از ميلاد: (4000 تا 3000 سال قبل از ميلاد)

ساکنين فلات ايران و اطراف رشته کوه هاي زاگرس با کنار هم بنا نمودن چند خانه ساده گلي، دهکده هاي کوچکي به وجود آوردند و زندگي جمعي و اجتماعي خود را آغاز نمودند. کشاورزي در کنار نگهداري چند دام اهلي نيز رواج يافت. در تل باکون بقاياي يک کلوني کوچک خانوادگي مربوط به اين زمان به دست آمده. هنر معماري و خانه سازي با استفاده از گل بي شکل به صورت چينه در اين زمان معمول مي شود. در ميان ظروف و کاسه هائي که از قشر سوم تپه سيلک، از تپه حصار و تپه گيان و شوش به دست آمده نشانهء رونق صنعت سفال ديده مي شود. استفاده از مباني فکري و هنري به شکلي کاملاً ساده در ساخت فرم و نقاشي ظروف. سلاح ها و ابزارها هنوز سنگي باقي مانده اند.

ويژگي هاي اين هزاره

- تمدن هاي اوليه سيلک کاشان، شوش، تپه حصار و تپه گيان (تپه ژيان)

- استفاده از چينه در ساختن خانه هاي گلي

- استفاده از رنگ مشکي و قرمز در رنگ کاري ديواري و نقاشي سفالينه ها

- قديمي ترين خانه هاي گلي با پوشش شاخ و برگ و در غالب دهکده هاي کوچک شکل مي گيرد.

- در اواخر اين دوره از مس به صورت طبيعي استفاده شده و ابزار مسي نيز ساخته مي شود

- پيکره هاي کوچک کاربردي و از جنس سفال ساخته مي شود

- تأثير نسبي از تمدن و هنر بين النهرين و تأثير از تمدن هاي شکوفائي بابل و مصر

6- هزارهء سوم قبل از ميلاد: (3000 تا 2400 سال قبل از ميلاد)

عيلام که مرکز آن آوان است شروع به رقابت يا تمدن سومر مي نمايد. استفاده از انواع فلزات نرم توسعه بيشتري مي يابد و آلياژهاي اوليه تهيه مي شوند. روابط شمال و جنوب، نزديک تر شده و سفال هايي مشابه در مراکز شوش ، گيان و لرستان به دست مي آيد.

- مرمر و سنگ سفيد و قير طبيعي و بعضي از سنگ هاي ديگر در ساختن اشياء هندسي و کاربردي به کار مي روند

- انواع سلاح هاي بهتر فلزي ساخته مي شوند

- در قشر دوم شوش ظروف ارغواني و زينت آلاتي از طلا و عقيق و سنگ لاجورد کشف مي شود

- پيدا شدن تعداد زيادي قطعات صدفي، حاکي از ارتباط ساکنين تپه سيلک با ساکنين سواحل درياي خزر و ساير مناطق خوش آب و هوا است

- آجر مستطيلي و صاف قالبي در سيلک ساخته شده است

- صفحه سادهء گردنده به چرخ سفالگري تبديل مي شود تا چرخ سفالگري اختراع شود

- کوره آجرپزي اختراع مي شود

- کشف آثاري از کوره هاي ذوب مس

- ساخت پيکره هاي کوچک و متوسط تأثير گرفته از اعتقادات مذهبي

- رشد قابل توجه هنر سفالگري از نظر فرم، اندازه و طرح

- جايگزين شدن و همراه شدن طرح هاي ملهم از طبيعت به جاي طرح هاي ساده هندسي بر روي ظرف

- تأثير نسبتاً شديد تمدن و هنر و فرهنگ بين النهرين

7- هزارهء دوم پيش از ميلاد و تمدن مادها: (2400 تا 1500 سال قبل از ميلاد)

عناصر ياد شدهء بالا از هزارهء چهارم ، سوم و دوم ابداع شده و رشد و توسعهء آنها به مرور صورت گرفته و به دليل عدم وجود اسناد تاريخي کاملاً گويا تقدم و تأخر آنها تا حدودي به صورت نسبي بيان گرديده است.

- استفادهء بهتر از انواع آلياژهاي مسي

- اختراع چرخهاي ساده اوليه و چرخ ارابه

- احداث اولين برج هاي فانوس دريايي در خليج فارس و درياي عمان

- ورود توده هاي آريايي به بخش هاي شمالي و مرکزي فلات ايران

- جداسازي و استفاده از فلزات سرب، نقره و طلا

- اختراع خط

- توسعه قابل ملاحظه تسليحات و افول ساخت قطعات سفالي در مقابل رونق هنر مفرغ کاري

- احداث طاق ها و گنبدها در آرامگاه هاي منطقه اور

- اختراع ساختمان هاي خرپايي در شوش

- پيدا شدن آثار و اشياء زرين و مفرغي تمدن هاي مارليک، زيويه، حسنلو

- ايجاد دولت هاي آريايي

- اولين نشانه هاي ساخت قطعات سراميکي و سفالينه هاي کاملاً پخته شده

- سفال آبي صاف در البرز و نواحي مجاور آن رواج يافته

- استفاده از گچ

- نشانه هايي مبني بر وجود و استفاده از آهن در ساخت قطعات و ابزارهاي ساده به جاي اشياء مسي

- نشانه هايي از وجود اولين قوس هاي هلالي در معماري شوش

- احداث ساختمان هاي با شکوه و بزرگ که بدنه و نماي آنها با آجر منقوش و نقوش آجري و گل پخته با اشکالي از موجودات دو جنسيتي (دو نوعي) و اشکال انساني و حيواني و گياهي، درخت، اشکال نباتي

- ايجاد کشور بزرگي به نام عيلام در زمان اون تاش هوبان شهبانوي نپيرازو و توسعهء شهرنشيني

- هنر حکاکي و تراش قطعات نقش برجسته و مجسمه هاي سنگي نظير هنر بين النهرين در شوش که باعث زيبايي و عظمت دو چندان بناها و اماکن مسکوني و زيارتکده ها گشته

- مهاجرت دومين گروه از آرين ها به ايران شامل: مادها و پارس ها که در حوالي رشته کوه هاي زاگرس و در امتداد آن مستقر شدند

- ورود خدايان بيگانه و جديدي به نام سوريا، بوريا و ماروت به فلات ايران

- از حدود هزاره هاي چهارم قبل از ميلاد تا سده هاي انتهائي اين هزاره، سه تمدن بزرگ سومري ها_ آشوري ها_ کلداني ها

8- نيمهء دوم هزارهء دوم قبل از ميلاد: (1500 تا 1000 قبل از ميلاد )

- کشف آثار و نشانه هايي از يک طاق ضربي و نيمه دايره در شوش که با آجر زده شده

- نشانه هايي از ساختن اولين آسياب هاي بادي

- وجود آثاري از ساخت سراميک هاي بهتر و استفاده از لعاب بر روي سفالينه ها در دوران حکومت کاسيت ها در ايران

- ساخت و احداث يکي از عجيب ترين و زيباترين معابد باستاني به نام زيگورات چغازنبيل در منطقه شوش در خوزستان و استفاده از قوس در اين بنا

- احداث ساختمان هايي با سقف شيب دار يک طرفه و دو طرف در مناطق باران زاي ايران

- پيدايش و بکارگيري وسيع مصالح آجري و قطعات خشتي بزرگ و پخته شده

- احداث ساختمان هاي خشتي

9- هزارهء اول قبل از ميلاد: (1000 تا 884 سال قبل از ميلاد)

- طبق گفته باستان شناسان مراحل تاريک و سرد پيش از تاريخ تمدن ايران در تمامي قسمت هاي اين هزاره همچنان باقي بود اما هيچگونه مدرک مستندي از اين زمان به دست نيامد. در اين دوران دامنه هاي کوه هاي البرز در ميان دره هايي که در پناه آن قرار دارند، قبرستان هاي زيرزميني کشف گرديد که در آنها سفالينه هاي آبي رنگ ذغالگون به وفور وجود داشت.، اين کشفيات حاکي از حضور گروه هايي از جماعات دام دار و کشاورز نسبتاً مرفه است که در آن زمان در اين حوالي مي زيسته اند. در اين قبور همچنين اشياء تزئيني و ظروف مفرغي بسيار زيبايي کشف مي گردد.

- ساختمان هاي خشتي عظيم و بزرگ بنا مي شود.

- در قبرستان هاي زير زميني خروين معروف به گنج تپه در حوالي قزوين آثار مفرغي زيبايي کشف مي شود.

- آثار مشابهي از مفرغ به شکل مجسمه هاي کوچک، بتها و ظروف در نواحي مسکوني کوهستان هاي لرستان به دست مي آيد.

- کشف تمدن مارليک که مربوط به همين دوران است. در دخمه ها و نهانگاه هاي مارليک اشياء قديمي به دست مي آيد که قدمت آنها با اشياء مکشوفه در زيويه و حسنلو برابري مي کند.

- وجود آثاري از بکارگيري شِفتهء گل آهک

- وجود آثاري از ساختمان سازي بر روي سايت ها و صُفه هاي مرتفع

- هکمتانه به صورت تمدني شهري نمايان شده است.

- در قرون هشتم و نهم پيش از ميلاد بر اثر تراکم مهاجرت هاي جديد در ايران اختلالاتي از اقوام سيت، سيبري، اورارتوري، مانائي (مانوي) کاسيتي، مادي و پارتي به وجود مي آيد که تقريباً در غالب نقاط فلات ايران گسترش مي يابد

- وجود نشانه هاي اوليه اي از ساخت و ابداع رشته چاه هايي متوالي به نام قنات

- احداث بناها و اماکن صخره اي در دل کوه ها و صخره هاي بزرگ در پناهگاه هاي طبيعي دره ها

- سدسازي و ساخت کانال هاي پيشرفته آبرساني در منطقه خوزستان که با روي کار آمدن حکومت هاي هخامنشي پيشرفت و توسعهء بيشتري مي يابد.

- و بالاخره انحطاط حکومت ها و فرمانداري هاي غير متمرکز قبلي و سقوط يکباره يکايک حکومت ها و قوميت ها در نتيجهء ظهور امپراطوري عظيم و سازمان دار هخامنشي

بخش دوم: دوران تاريخي

10- تمدن هخامنشي: (860 و 825 تا 331 سال قبل از ميلاد)

- بالاخره بر اثر اختلاف ها و اختلالات قومي، تمدن ها يکي پس از ديگري رو به زوال و اضمحلال نهادند و در نتيجه پيدايش امپراطوري هخامنشي و به وجود آمدن سازماني متمرکز از دولت و نيروهاي نظامي، ايران وارد دورهء تاريخي جديدي گرديد. کتيبه هاي بزرگ هخامنشي که در سه زبان پارسي، عيلامي و آکدي از آن زمان باقي مانده است چگونگي حکومت هاي اوليه هخامنشي را در زمان سيروس و داريوش نمايان مي کند.

الف- حکام و سلاطين هخامنشي

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي تمدن هخامنشيان

در سال 860 قبل از ميلاد مقابله با حکومت شام صورت گرفت.

- در حوالي 825 ق.م مادها در ناحيه درياچه اروميه مستقر شدند.

- سال 825 ق.م پارس ها نيز در شمال خاوري شوش نزديک خوزستان در منطقه اي که به پارسوماش مشهور بود مستقر شدند.

- در سال 728 ق.م ديوسه امپراطوري ماد را در اکباتان (هکمتانه) تاسيس نمود.

- در سال 700 ق.م هخامنش يا کمنس سر سلسله دودمان هخامنشي شد.

- حدود 675 ق.م هرا آرت، پارس ها را تحت سيطره و اطاعت خويش در آورد. در آغاز همين قرن هجوم سيمري ها در کوه هاي زاگرس، تِئيس پِس کشور پارسا را تسخير نمود.

- در 653 تا 625 ق.م آريا رامانا پادشاه بزرگ کشور پارسا بود و سپس در مقابله با سياگزار مغلوب شد و ايالت پارسوا به تسخير وي درآمد. سياگزار بعداً اين ايالت را به کامبيز اول واگزار نمود. در کنار آن همزمان با هجوم سيت ها سياگزار دوباره قدرت را به دست گرفته و بر پارس ها مسلط مي شد.

سيروس اول پادشاه ديگر پارسوماش است که بعد از وي اروکو و بعد از او نيز کامبيز اول پادشاه بزرگ ناحيه پارسوماش و پارسا مي شوند. در اين زمان اين دو کشور زير نفوذ و فرمان مادها قرار داشت. وي به دلايل سياسي ماندانا يکي از شاهزاده هاي مادي را به همسري برمي گزيند.

- در طول 614 تا 612 ق.م سياگزار ناحيه آسور را نيز تسخير نموده و با نابوپولاسار متحد مي شود، انهدام کامل نينوا در اين زمان صورت مي گيرد.

- سال 610تا 585 ق.م هران فتح مي شود. ماندانا دختر آستيتاژ به همسري پادشاه پارسوماش يعني کامبيز اول درمي آيد.

- در سال 559 ق.م وقتي سيروس دوم با نابونائيد متحد مي شود اکباتان را اشغال کرده و سلسله واقعي هخامنشي را تاسيس مي کند. (559 تا 550 ق.م)

- سال 550 تا 546 ق.م وقتي سيروس کبير عنوان پادشاه بزرگ ايران را مي يابد، ليدي را ضميمهء ايران مي کند.

- 539 ق.م سيروس پاشاه، بابل را تسخير مي کند و کشور را به ساتُرپي هاي مجزا تقسيم مي کند. سپس پاسارگاد و بعد تخت جمشيد تأسيس مي شود.

- 529 ق.م کامبيز دوم جانشين فرعون مصر در دره نيل مي شود. آتوسا دختر سيروس کبير با داريوش ازدواج مي کند، ثمرهء اين ازدواج تولد پسري بسيار باهوش و خوش اقبال است که بعدها عنوان پادشاه بزرگ ايران را بر خود مي نهد.، پادشاه بزرگ ايران، او خشايار شاه است.

- در سال 521 ق.م وقتي داريوش اول با دختر پادشاه ايران ازدواج مي کند، سرکوبي شورش هاي عيلامي ها، ماد، پارت ها ادامه يافته و امپراطوري از سند تا مصر و دانوب وسعت مي يابد.

- 490 ق.م اولين جنگ ايران با يونان که منجر به شکست نيروهاي ايراني در منطقه ماراتن گرديد.

- 486 تا 446 ق.م خشايار حاکم است و طغيان هاي مصر بر عليه ايران شکل مي گيرد و در حدود هشت سال بعد در سال 480 ق.م دومين جنگ ايران و يونان در سالامين به وقوع مي پيوندد که در نهايت جنگ مغلوبه شده و منجر به پيمان صلح و متارکه بين نيروهاي ايراني و يوناني مي شود.

- از 424 تا 331 ق.م که مصادف با انقراض حکومت هاي هخامنشي و تمدن آنها مي شود، اتفاقاتي چند رخ مي دهد، خشايار دوم سرگرم جنگ هاي خانگي مي شود.، داريوش دوم و اردشير دوم با مصر درگير مي شوند و در زمان اردشير سوم دوباره مصر تسخير مي شود. جنگ با مقدونيه در زمان داريوش سوم و نهايتاً سقوط امپراطوري عظيم و بسيار پيشرفته هخامنشي پس از اشغال پايتخت هاي ايران، به دست اسکندر کبير.

ج- هنرها، فنون و اختراعات تمدن هخامنشي

در طي مدتي بيشتر از چندين سده، در حکومت هخامنشي در زمينه علوم و فنون مختلف ابداعات زيادي صورت گرفت و هنرهاي زيادي دورهء اوج و شکوفايي تمام تاريخ خود را شايد در اين زمان سپري کردند.

- مهندسين ايراني موفق مي شوند کانال هاي پيشرفته اي بسازند و در زمينه سد سازي نيز موفقيتهاي زيادي کسب نمايند.

- استفاده از فلز روي

- تعدادي جاده از جمله جاده شاهي احداث مي شود.

- به دستور کوروش کبير ساختمان بناي پاسارگاد آغاز مي شود و مدتها بعد ساختمانهاي قصور پادشاهان در شوش به دستور داريوش آغاز مي شود.

- در حوالي 518 ق.م دستور ساخت و احداث مجموعه عظيم تخت جمشيد توسط داريوش کبير صادر مي شود.، اين کار بعد از مدتها مطالعات و محاسبات مختلف توسط معماران و مهندسان ايراني صورت مي گيرد .

- از سال 520 ق.م که داريوش اول کانال سوئز را بين دره رود نيل و درياي سرخ مي سازد تا در حدود 350 ق.م ايران در غالب زمينه هاي فني و مهندسي و خصوصاً معماري و تزئينات سنگي خلاقيت فوق العاده اي از خود نشان مي دهد. در ابتداي اين زمان از لعاب مينايي استفاده مي شود. سکه هاي داريک ضرب شده اند و ديگر اقدام مهم اين دوره بجز احداث کانال سوئز، ساخت کانال آتوس و احداث پل بر روي هلس پونت است که به دستور خشايار شاه انجام مي شود.

- در نوشته هاي تاريخي مربوط به اين زمان از ساخت و احداث حلقه چاههاي قنات در خرگه و کشف چاه هاي نفت، از وجود هنر و صنعت قالي بافي سخن به ميان آمده است.

- اما مهمترين و نبوغ آميزترين هنرهاي هخامنشي مربوط به ساخت و تزئينات نقش برجسته سنگي تخت جمشيد، شوش و پاسارگاد است، تخت جمشيد را در واقع وجه تسميه ي اين هنرها مي دانند. در همين زمان ظروف و اشياء بسيار زيباي فلزي و زرّين ساخته مي شود.

- اطلاعات کافي و مهارت فراوان صنعتگران در ساخت ظروف و اشياء فلزي و زيورآلات و اسياء فلزي گرانقيمت

11- دوران حکومت هاي سلوکي، پارتي (اشکاني)

(از 323 تا 224ق.م) ابتداي اين دوره با مرگ اسکندر و تقسيم امپراطوري هاي تحت فرمان وي ميان جانشينانش شروع مي شود. سلوکوس اول که اولين حکومت يوناني را در ايران برقرار کرد توانست ايالت بابل را نيز از آنتيگون فرمانرواي مناطق شرقي امپراطوري پس بگيرد.

الف- حکام و سلاطين سلوکي و اشکاني

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دورهء سلوکي و اشکاني

وقتي که در سال 323 ق.م اسکندر از جهان رفت امپراطوري وي بين جانشينانش تقسيم شد و به سال 312 ق.م سلوکوس اول اولين حکومت يوناني ايران را بنا گذارد. وي سپس ايالت بابل را از آنتيگون فرمانرواي بخش شرقي امپراطوري اسکندر پس گرفت.

- سلوکوس براي تثبيت حکومت خود با آپامه يکي از نجيب زادگان ايراني ازدواج نمود. (311 ق.م)

- سلوکوس تعدادي فيل جنگي را در قبال واگذار کردن افغانستان به چاندراگوپتا فرمانرواي هند دريافت کرد.

- در 301 ق.م انطاکيه و سلوکيه در ساحل دجله مرکز حکومت سلوکيان شد و به استثناي دولت هاي پونت ، کاپادوک، پرگام و بايتان، قسمت هاي اعظمي از آسياي غربي در تصرف اين سلسله قرار گرفت.

- سلوکيان سعي داشتند کشوري يوناني در ايران بنا کنند و در تمامي زمينه هاي هنري، زبان، شهرسازي و نحوهء کشور داري اقداماتي صورت دادند. در همين دوره ها به دليل منابع قابل ملاحظه در آمد يک راه تجاري به نام جاده ابريشم که ايران را از طريق ترکمنستان به چين متصل مي نمود احداث گرديد.

- از 281 تا 212 ق.م دولت باکتري از کشور سلوکي مجزا شد و دولت هاي اشکاني پارت ها شکل گرفت و به ترتيب آنتيوکوس، سکوکوس دوم، سکوکوس سوم و آنتيکوس سوم بر اين مناطق حکومت کردند. ساتراپيهاي پارس و مادي به برادر اسکندر ((وِملن)) واگذار شد و در همين زمان آنتيکوس سوم به طرف مرزهاي شرقي لشکرکشي نمود. در نهايت عقد پيمان مصالحهء سکوکيان با اردوان اول پادشاه اشکاني

- در سال 261 ق.م پارت هاي مقيم خراسان که خود را سربازان ايراني و وارثان حکومت هاي هخامنشي معرفي مي کردند به دليل مهارتشان در سوارکاري و تيراندازي بر عليه حکومت هاي سلوکي قيام کردند و اشک اول سلسله اشکانيان را در حدود سال هاي 248 ق.م و بعد از او تيرداد در ايران بنا گذاردند.

- از 188 تا 180 ق.م حکومت رم سلوکيان را به نفع دولت پرگام از آسياي صغير بيرون راند و قتل آنتيکوس سوم به دست شورشيان و ضعف درون سازماني حکومت آنتيکوس چهارم، ضعف کلي و سراسري بر حکومت هاي سلوکي حادث شد.

- 180 ق.م فرهاد اول از 174 تا 136 ق.م ، مهرداد اول توانست غرب ايران را تا خليج فارس گسترش دهد و عنوان پادشاه ايران را بر خود نهاد.

- 180 تا 136 ق.م بابل فتح شد و پارت ها پايتخت خود را در تيسفون نزديکي بغداد مستقر کردند.، بعد از فرهاد دوم در سال 129 ق.م طي جنگ هاي متمادي و هجوم و گريزهاي پياپي ايرانيان بر سلوکيان پيروز شدند.

- 129 تا 127 ق.م امپراطوري ايران که توسط اسکندر مقدوني واژگون شده بود، دوباره توسط پارت ها اما با وسعتي کمتر از حکومت هخامنشيان بنا گرديد. پيدايش حکومت هاي دست نشانده پارت ها مثل پارس، عيلام و آشور.

- جاده بزرگي که از دورا و پالمير شروع شده و پس از عبور از ايران به جادهء ابريشم متصل مي شد ، در زمان اردوان دوم تحت سيطرهء کامل ايران بود درآمد و در سال 91 ق.م مهرداد دوم ايران را به صورت يک قدرت بزرگ جهاني درآورد. حکام بعدي عبارت بودند از : گودرز اول، ارد اول، سينوتروکس، فرهاد سوم، مهرداد سوم و ارد دوم که بعد از حملهء روم از ايران دفاع کرد.

- از حوالي سال 37 ق.م که فرهاد چهارم آنتوان را در لشکرکشي به آتوروپات در آذربايجان فعلي شکست داد تا حدود 224 بعد از ميلاد که در نتيجهء جنگ هاي درگرفته بين اردوان پنجم و اردشير فرمانرواي پارس و کرمان سلسله اشکاني سقوط کرد، شورش ها و قيام هاي متعددي در مناطق فلات ايران رخ داد و اقوام سامي و ايراني توانستند اولين فتوحات خود را در مناطقي از شرق به جز ارمنستان به دست بياورند.

- تيرداد دوم،ارد سوم، اردوان سوم، تيرداد سوم، گودرز دوم، بلاش اول، وارناش و پاکوروس دوم، اردوان چهارم، مهرداد چهارم و پنجم، بلاش سوم و چهارم و اردوان پنجم (آخرين پادشاه حکومت هاي سلوکي و پارتي از جمله پادشاهان بعدي بودند که بر ايران حکومت کردند مناطق عمده حکومتي سلاطين سلوکي و اشکاني در ايران در کوه خواجه سيستان، ري و شوش است و در بين النهرين در شهرهاي آشور، هاترا، سامره، کيش، نيپور ، بابل، تيسفون و دورا در کنار فرات تا سرحد بغداد است

ج- هنرها، فنون و اختراعات سلوکيان و اشکانيان

پس از سقوط اسکندر و شروع فرمانروائي حکام سلوکي و پارتي عمده فنون و علوم و هنرها دستخوش دگرگوني هاي زيادي گرديد. بدين طريق اعتقادات، آداب و رسوم، طرز زندگي، هنر و فرهنگ فاتحان تغييرات اساسي را بر عرصه هاي مختلف تمدن ايراني بر جاي گذارد.

- ساخت مجسمه ها، نقوش برجسته و تصاويري به سبک يوناني، در معابد ساخته شده توسط سلوکيان در ايران اولين نمونه هاي برخورد فرهنگ و هنر ايراني تلقي مي شود. معبد ديانا در نزديکي کرمانشاه، همچنين معابد آتنا و آرتميس که حاوي مجسمه ها، ستون و سرستون هايي کاملاً يوناني است.

- خط ميخي در اين زمان جاي خود را به خط پهلوي اشکاني مي دهد.

- ساخت کلني هاي زيستي و شهرهاي کوچک و بزرگ از جمله شهرهاي تيسفون و هترا در دارابگرد و گور. طرح عمومي بناها و شهرهاي مدور احتمالاً از اصول شهرسازي آسياي غربي اقتباس شده باشد.

- نقوش روي ديوارها نقوش تزئيني هندسي است. تصاوير گل و برگ هاي رنگين ، تصاوير انساني و تصاوير رب النوع، پادشاهان و ملکه ها دستمايهء ساخت مجسمه ها و نقاشي هاي ديواري عهد اشکاني شدند.

- قانون تقابل و نقش از رو به رو قابل مشاهده در مفرغ هاي لرستان

- رونق و رواج انواع مصنوعات فلزي و جواهرات، زيورآلات و آثار زرين و سيمين با نقوش و طرح هاي بيگانه

- کارهاي سفالي با نقوش ساده عموماً غربي صورت مي گيرد و بهترين نمونه هاي سفالي اين دوره ساخت انواع تابوت هاي سفالي مي باشد. به طور کلي انحطاط نسبي هنر سفالگري.

- ضرب سکه هاي بسيار زيبا و جذاب فلزي منقوش به تصاوير سلاطين و فرمانروايان سلوکي و پارتي و شمايل رب النوع ها

- رونق نسبي و کم شونده و زياد شونده در هنرها و فنوني از قبيل: فلزکاري، معماري و تزئينات ساختماني، گچ کاري، حجاري و مجسمه سازي. نقش برجستهء سنگي ، آرايش و زينت آلات، نقاشي ديواري. مهمترين و زيباترين نمونه هاي هنري اين دوران مهره و سکه هاي اشکاني است.

- بکار گرفتن پيکره سازي در معماري و پديد آمدن پيکره هاي عظيم از پادشاه و رب النوع

- نقاشي هاي ديواري در کوه خواجه و دورا اروپوس

- آثار فلزي زينتي و رشد جواهر سازي و مرصع کاري فلزي

- تغييراتي در روش هاي رنگرزي الياف و همينطور در شيوه هاي بافت قالي ايراني

- احداث شهرهاي گور، دارابگرد، هترا و تيسفون

- سيستم طاق با قوس عرضي ابداع مي شود.

- استفاده از کاغذ ((پارشمن)) در نوشتن

- ابداع و تکامل روش گنبد سازي بر روي قاعده هاي چهارگوش

- تقابل و داد و ستد فنون و روش هاي لعابکاري بين چين و ايران

12- حکومت ساسانيان (642 تا 224 قبل از ميلاد)

الف- حکام و سلاطين ساساني

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي عهد ساساني

در 224 بعد از ميلاد اردشير اول که خود را از تبار ساساني مي دانست بر اردوان پنجم آخرين فرمانرواي پارتي پيروز شده و تيسفون را به تصرف خود درآورد.

- در سال 227 ب.م وقتي که خسرو اول پادشاه ارمنستان قصد بازگرداندن حکومت هاي اشکاني را داشت، توسط اردشير اول شکست خورد و اردشير مناطق وسيعي از رود فرات تا مرو و هرات و سيستان را به تصرف خود در آورد.

- بعد از سال 237 ب.م اردشير نصيبين و کرخه را دوباره تصرف کرد که بدين ترتيب امپراطوري ساساني وسيع تر شد.

- در فاصلهء سال هاي 241 تا 269 شاپور اول توانست پيشاور را به تصرف خود درآورده و بين النهرين و ارمنستان را که توسط فيليپ اشغال شده بود تسخير نموده و انطاکيه را نيز به منطقهء تحت سيطرهء خود بيافزايد. وي در جنگي که در 260ميلادي بين ايران و روم در گرفت والرين امپراطور روم را اسير نموده و به شورش آورد.

- 272 تا 276 ميلادي حکومت هرمز اول، بهرام اول و بهرام دوم.، فرد اخير ارمنستان و بين النهرين را در جنگي تازه به روميان واگذار کرد.

- 293 ميلادي بهرام سوم توسط نرسس پسر شاپور اول سرنگون شد.

- 302 ميلادي هرمز دوم پادشاه شد وي هجوم هاي اقوام چيني و هياطله از متحدين کوشانها و همينطور تجاوز قبايل عرب را متوقف نمود. (302 تا 379 ميلادي)

- 383 شاپور سوم، 388 بهرام چهارم، 399 يزدگرد اول که براي متحد کردن اقوام مختلف زني يهود اختيار نموده بود به ترتيب حکومت کردند، 421 بهرام پنجم به کمک شاهزادگان عرب به پادشاهي رسيد. 438 يزدگرد دوم 457 هرمز سوم، 457 ميلادي فيروز اول، 484 بلاش، و 488 قباد اول که جاماسب برادر خود را از حکومت خلع کرده و به جاي وي نشست. 531 خسرو اول و 540 فتح انطاکيه توسط وي و عقد پيمان عدم تعرض پنجاه ساله بين ايران و روم.

- 578 اوج شکوفايي تمدن ساساني در سال هاي انتهايي اين سلسله

- در فاصلهء سال هاي 579 ميلادي هرمز چهارم به سلطنت رسيد، خسرو دوم بعد از وي بهرام چوبين را به سلطنت دعوت نمود. خسرو پرويز دوباره به سلطنت رسيد و اراضي بين النهرين، ارمنستان و آناطولي را تسخير نمود.

- 628 قتل خسرو پرويز، و حکومت اردشير سوم

- از زمان خسرو پرويز و يزدگرد سوم در 632 ميلادي منطقهء بين النهرين توسط ابوبکر از ياران پيامبر اشغال شد و حدود دوازده پادشاه يکي پس از ديگري بر مناطق تحت سيطره ايران حکومت کردند.

- در طي سال هاي 634 تا 644 بعد از اينکه عمر به جاي ابوبکر به خلافت رسيد جنگ هاي قادسيه که به سقوط پايتخت ايران يعني تيسفون و امپراطوري ساساني منجر شد. جنگ نهاوند موجب پيروزي اعراب شد و تقريباً سراسر نواحي فلات پهناور ايران توسط عثمان خليفه سوم تصرف شد.

- 656 ميلادي خلافت علي ابن ابيطالب(ع)

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء ساساني

فارس و استخر که مهد تمدن هخامنشي بود همچنان مهد تمدن باقي ماند، اما تمدني جديد با ظهور سلسلهء ساساني شکل گرفت.

- ظهور ماني نقاش ايراني که آثارش تاثير زيادي بر تفکرات برخي افراد داشت، نقاشي هايش نيز بر تصوير سازي هاي بعديِ دوره هاي اسلامي ايران تأثيرات بارزي بر جاي گذارد.

- معماري و شهرسازي ساساني با تفاوت ها و تحولاتي دنبالهء هنر اشکاني بود، از جمله تفاوت ها استفاده از روش طرح مستطيل در شهرسازي ساساني را مي توان ذکر نمود.

- مصالح ساختماني شامل سنگ هاي عظيم، قلوه سنگ، گل، آجر پخته و خشت بود و بر روي سنگ ها و ستون ها همچون هخامنشيان نقوش را حجاري مي شد.

- استفاده از طاق هاي هلالي و گنبد در معماري ساساني خصوصاً در بناي آتشکده ها معمول گرديد.

- هنر نقش برجسته دورهء ساساني در زمان بهرام اول به اوج اعتلاي خود رسيد و موضوع عمده نقوش برجسته و حجاري ها و حتي نقاشي هاي عهد ساساني پادشاه، اهورا مزدا، فرشتگان و دربار و تشريفات درباري بود.

- به دليل وجود راه هاي ارتباطي بين ايران و بيزانس و روم قديم و وجود جاده ابريشم صنعت نساجي و بافندگي در اين عهد به نهايت کمال و زيبائي رسيده است.

- ظروف نسبتاً زيادي از جنس فلز و غالباً فلزات گرانبها با نقش برجسته و حکاکي شده از ويژگي هاي بسيار بارز اين دوره است. (رشد فوق العاده ظروف سيمين)

- با سقوط سلسله هاي هخامنشي هنر و تمدن آنها به طور کامل از بين نرفت و گويا دوباره هنرهاي هخامنشي در عهد ساساني زنده مي شد.

- آثار و نقاشي هاي ديواري و کتاب آرايي سبک مانوي

- بکار بردن موزائيک در نقاشي و بنا

- نقوش برجسته در نقش رستم فيروزآباد، دره بيشابور، طاق بستان، مجسمهء عظيم شاپور و ... به طور کلي حجاري هاي اين دوره مشتمل بر بيست حجاري است که علاوه بر موارد ذکر شده، نقوش ديگري نيز وجود دارد از قبيل: نقش برجسته اي در نزديکي تخت جمشيد در مشهد و حجاري سلماس در شمال غربي درياچه رضاييه

نمونه هاي بسيار زيبايي از گچ بري دورهء ساساني طي اکتشافاتي که در ري انجام مي گيرد از يک قصر قديمي به دست مي آيد.

- سبک چهار طاقي در بنا به دست مي آيد.

- سد قوسي با شکلي کامل تر و پيشرفته تر ابداع مي شود.

- شهرها و کاخ هايي همچون بيشابور، تالار کسري، کاخ شيرين و هوش کوري، کاخ سروستان بنا شده اند.

بخش سوم: دوران اسلامي

1- حکومت خلفاي اموي( 661 تا 750 ميلادي)

الف- حکام و سلاطين اموي

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دوران اموي

آغاز و ابتداي رواج و توسعه فرهنگ اسلامي در ايران در اين زمان و با روي کار آمدن خلفاي اموي

- در سال 660 ميلادي معاويه در دمشق خود را خليفه خواند و بر تخت نشست. از 680 به بعد حکامي مانند يزيد اول 684، معاويه دوم 685، عبدالملک 705، وليد اول 717، سليمان و عمر دوم 720، يزيد بومد 724، هشام 743 و وليد دوم 774، که مصادف با شورش شيعيان در ايران بود.، يزيد سوم و مروان دوم نيز از سلاطين بعدي بودند که در ايران خلافت نمودند.

در طي سال هاي 747 تا حدود 50 سال بعد از آن که با قيام ابومسلم خراساني همراه بود جنگ ذاب در ايران به شکست مروان دوم انجاميد.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دوران اموي

با غلبه و استيلاي اعراب بر ايران و ظهور دين جديد الهي دورهء جديدي در تاريخ صنعتي و هنري ايران شروع گرديد.

- قبل از اين دوره در زمان عمر، شهرهاي کوفه و بصره توسط يک مهندس و معمار ايراني به نام روزبه احداث مي شوند.

- 675 زمان ساخت اولين مسجد به شکل ساختمان در ايران و در شهر دامغان بنا شد و به نام مسجد تاريخانه (تاريک خانه) دامغان شهرت يافت.

- صنعت ساخت و استفاده از کاغذ در ايران رواج يافت.

- نقاشي هاي ديواري درون کاخ ها و قصرها به دستور سلاطين اجرا شده و نقوش غربي شامل انساني و حيواني و گياهي به کار مي رود.

- در بناها از گچ بري و آجر کاري استفاده مي شود.

- ادامهء شيوه ها و فنون دورهء ساساني در نساجي و بافته هاي پشمي و ابريشمي که عموماً به همراه نقوش و طرح هاي تجريدي ساساني مي باشد.

- نشانه هايي بر ترويج و تکامل خط کوفي که به خطوط متنوعي تبديل مي شود.

- آثاري از ابداع خط نسخ

- منسوخ شدن ظروف فلزي طلايي و نقره اي و شيوه هاي تزئيني اين ظروف به دليل ممنوعيت مذهبي در استفاده از طلا و نقره

- سفال بعد از اسلام مانند ساير صنايع از روي اصول و نمونه هاي قديمي ساخته مي شود اما تزئينات و نقوش بسيار با احتياط اجرا مي شود.

- پيدا شدن ظروف ساده سفالي با لعاب آبي متمايل به سبز

- استفاده از حروف کوفي در تزئينات ظروف، تحريرات و کتاب آرايي و استفاده در تزئينات بنا به شکل کاملاً ساده و ابتدائي

- مفرغ اصلي ترين فلز مورد استفاده در ساخت و توليد آثار هنري و اشياء مصرفي است.

- در مشاطه ماوراء اردن خرابه هايي از يک قصر سنگي آجري کشف گرديد که آرايش بسيار زيبايي داشت و عناصر هنري ايراني در آن به وفور ديده مي شد، اين آثار از تأثرات مهم هنري ايراني در دورهء اموي مي باشد.

2- حکومت خلفاي عباسي(750 تا 1258 ميلادي)

الف- حکام و سلاطين عباسي

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دورهء عباسي

شهر کوفه که در زمان عمر احداث شده بود توسط صفاع به عنوان پايتخت موقت برگزيده شد.( 750 ميلادي)

- در سال 754 ميلادي بعد از خلافت رسيدن منصور و به دستور وي ابومسلم به قتل رسيد، وي همچنين مرکز خلافت را به بغداد انتقال داد.

- خلفاي بعدي 775 المهدي- 785 الهادي- 786 هارون الرشيد- 809 امين- 813 مأمون

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء عباسي

همچون دورهء امويان بسياري از هنرها و صنايع قبل از اسلام دست نخورده باقي مي ماند و تنها در صورت و ظاهر تغييراتي حاصل گرديد.

- مهمترين ويژگي هنرهاي اين دوره وجود نقاشي ها و تزئيناتي است که بر در و ديوار و سقف کاخ ها و قصور خلفاي عباسي مشاهده مي شود.، از جمله نقاشي هاي کاخ جوسق الخاقاني

- مکتب نقاشي عباسي شکل مي گيرد.

- خط کوفي و انواع جديدتر آن در هنرهاي تزئيني، معماري و کتاب آرايي و تحرير وارد مي شود.

- ترجمهء کتاب هاي مختلف علمي، پزشکي، زيست شناسي و غيره از زبان هاي پهلوي، هندي، يوناني و سرياني

- آثار تاريخي و عناصر معماري از قبيل سرستون ها و محراب ها باقي مانده از اين دوره نشان دهندهء مهارت و عظمت حجاري ها و ترکيب و همراهي آن با گچ بري هاي تزئيني مي باشد.

- اسلوب و تکنيک هاي حجاري، گچ بري و منبت چوب که در دورهء اموي رايج بود به شيوه هاي غني تري در اين زمان ادامه يافت.

- ساخت منبرهاي بسيار زيبا و بزرگ چوبي با تکنيک هاي کنده کاري و منبت و معرق و مشبک چوب رواج ويژه يافت.

- حکاکي عاج و استخوان نيز از هنرهاي رايج اين دوران بود.

- رواج شيوه، جديدي از طرح ها و تزئينات سفالي با رنگ آميزي مخصوص

- ظروف مصرفي عمومي و ظروف خاص درباري از جنس شيشه و با تزئينات مُهري، بدون تزئين و با رنگ هاي خاص از قبيل ارغواني توليد گرديد.

- منسوجات اوايل دورهء اسلامي و دورهء عباسي به سبک و اسلوب دورهء قبطي ها و ساسانيان بود اما به تدريج يک روش خاص اسلامي به وجود آمد که در تمامي کشورهاي اسلامي انتشار يافت.

- توليد پارچه هاي ابريشمي و پارچه هاي توري شکل که براي عمامه و شال به کار مي رفت، پارچه هاي ابريشمي و کتان سياه با حواشي تزئيني، پارچه هاي طراز عباسي به همراه کتابت انواع مختلف خط کوفي و بکارگيري نقوش و تزئيينات ترنجي و گياهي ساده، استفاده از طرح هاي هندسي و گلدوزي با ابريشم چند رنگ در منسوجات

- استفاده از خطوط کوفي و نقوش بسيار ساده اسليمي در قاليبافي

- بکار بردن جلالي فلزي و ساخت ظروف لعابي با جلاي معدني

- دانشمندان زيادي در زمينه هاي علوم و اختراعات پا به عرصهء ظهور مي گذارند از جمله: ابوريحان بيروني، بو علي سينا، خجندي((سازندهء اولين استرلاب ايراني))، ابوالوفا بوزجاني، نوبخت مهندس ايراني((طراح شهر بغداد))، ابوسهل کوهي(( بنا کنندهء رسدخانه بغداد))، محمد خوارزمي، موسي بن شاکر و فرزندان او که در زمينه وسايل مکانيکي تحقيق مي نمودند، زکرياي رازي و غيره...

- گنبد قابوس در گرگان با سبک و اسلوبي زيبا ساخته مي شود.

- ساخت گنبد سرخ در مراغه و مقبره بايزيد در بسطام

- توسط المظفر دانشمند ايراني اولين استرلاب خطي اختراع مي شود.

3- حکومت طاهريان (820 تا 862 ميلادي) در خراسان

الف- حکام و سلاطين طاهري

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دورهء طاهريان

در سال 820 ميلادي طاهربن حسين سردار لشکر مامون خليفه عباسي، سر به شورش برداشته و به فرمانروايي خراسان رسيد، وي پايه گذار حکومت طاهري بود. حکومت سامانيان و طاهريان به طور موازي با آخرين خلفاي حکومت عباسي ادامه داشت، زمان اين وقايع بعد از استقلال طاهر خليفهء بعد از المعتصم بود. در اين زمان سامره پايتخت خلفاي عباسي شده و بعد از روي کارآمدن المتوکل تعدادي سرباز ترک (ترکان سلجوقي) مامور نگهباني و حفاظت از سلطان گرديدند و همانها عاقبت سلطان المتوکل را به قتل رساندند. آغاز اولين دولت هاي ايراني اسلامي

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء طاهريان

- در غالب هنرها از جمله فلزها کاري و نساجي، شيوه ها و روش هاي دورهء ساساني و عباسي با ظرافت و دقت بيشتري ادامه يافت، اين امر به دليل تجربه و مهارت بيشتر صنعتگران و هنرمندان ايراني بود که تکنيک ها و فنون قبل از اسلام را حفظ نموده بودند و از سوي ديگر کاملاً با روحيات و حوائج اسلامي نيز آشنا گرديدند.

- ظروف سيمين به يادگار مانده از دورهء ساساني و بکار رفته در زمان اموي و عباسي جاي خود را به ظروف مسي، برنجي و مفرغي داد.

- بافته هاي پشمي، کتاني، نخي و ابريشمي با تزئينات نخي ابريشمي رنگارنگ ادامه يافت.

- در زمينهء سفال پيشرفت هايي حاصل شد و انواع نقوش رنگين و خطوط کوفي در تزئينات ظروف سفالي و لعابدار بکار رفت.

- اولين نمونه هاي خط کوفي ايراني نمايان گرديد. خطوط کوفي بنايي ساده در معماري و خطوط کوفي تزئيني در تجليد و کتاب آرايي مورد استفاده قرار گرفت.

- غالب فنون و صناعاتي که در طي دورهء حکومتي عباسيان از 750 ميلادي به بعد رواج داشت، در دوره هاي حکومتي کوتاه طاهريان از 820 ميلادي تا روي کارآمدن ترکان سلجوقي و در دوره هاي حکومتي کوتاه طاهريان از 820 ميلادي تا روي کارآمدن ترکان سلجوقي و در دوره هاي طاهري، صفاري، ساماني، آل بويه و غزنويان ادامه يافت.

4- حکومت صفاريان ( 862 تا 903 ميلادي) در ايران و ماوراء النهر و علويان (864 تا 1032 ميلادي) در مازندران (طبرستان)

الف- حکام و سلاطين صفاري و علوي

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دورهء صفاري و علوي

المستعين از خلفاي هم عصر صفاريان بود. يعقوب ليث صفاري بر سيستان و بلوچستان مسلط شد. سربازان مزدور ترک المستعين را نيز از خلافت خلع نموده و برادر او المعتذر را به جاي او بر تخت نشاندند.

- 867 يعقوب ليث صفار هرات را نيز به تصرف درآورد.

- بعد از الموفق در 869 ، يعقوب در سال 871 به حکومت تخارستان رسيد. او در سال 873 حکومت طاهريان را برانداخت و بدين ترتيب بر نيشابور و مناطقي از خراسان تسلط کامل يافت.

- بعد از مغلوب شدن يعقوب در بغداد به سال 876، برادر او عمروليث صفاري در 879 جانشين وي گرديد. با فرمانروايي وي بر بين النهرين تجزيه و انقراض کامل خلفاي بيگانه در حال انجام بود.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء صفاري و علوي

- گروه ايراني اخوان الصفا آثار زيادي در زمينهء علوم و مهندسي به وجود آوردند و همانطور که گفته شد اتمام شاهنامه، احداث گنبد قابوس، ساخت استرلاب، ارتفاع ياب، زاويه ياب، انواع تراز و بسياري از فنون و اختراعات همزمان در مناطق مختلف ايران در دوره هاي حکومتي صفاري، علوي، طاهري و ساماني شکل مي گرفت.

- ساير هنرها با خصوصياتي عمومي در مناطق ايران انجام مي شد و با توجه به شهر و منطقه تحت حکومت هر دوره، هنرها بيشتر در خدمت خلفاي آن ناحيه قرار مي گرفت.

5- حکومت سامانيان (900 تا 999 ميلادي) در ماوراء النهر

الف- سلاطين و حکام ساماني

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دورهء ساماني

سامانيان توانستند بعد از خلع نمودن عمروليث صفار از حکومت، قلمرو تحت سيطره او را ضميمه حکومت خود در ماوراءالنهر نمايند. در اين دوره به مرور خلفاي عباسي از حکومت خلع شده و يا به قتل مي رسيدند.

- در 928 ميلادي آل زيار نواحي وسيعي از سواحل درياي خزر را به تصرف خود درآوردند.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء ساماني

پراکندگي جغرافيايي و وجود تعداد زيادي حکومت هاي مرکزي و محلي مانع از نتيجه گيري يکپارچه و کلي از هنرها و فنون اين دوره ها مي شود. به طور کلي تا قبل از حکومت گسترده تر و با ثبات تر سلجوقي، سلسله هاي متعددي به صورت پراکنده در مناطقي معدود حکومت نمودند.، در اين زمان ها غالب هنرها و فنون رايج در حاشيه مسائل سياسي به رشد و رواج خود ادامه مي داد و بعضاً در خدمت حکام و خلفا و سلاطين هر منطقه نيز قرار مي گرفت.

6- حکومت آل بويه ( 932 تا 1055 ميلادي) و غزنويان ( 962 تا 1040 ميلادي)

الف- حکام و سلاطين آل بويه و غزنوي

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دورهء آل بويه و غزنوي

در سال 935 ميلادي قيام آل بويه بر عليه خلفاي عباسي صورت گرفت.، سپس خوزستان، شيراز، کرمان و اراک به تصرف اين طايفه درآمد.

- معزالدوله احمدابن بويه وقتي وارد بغداد شد به لقب اميرالامرا نايل گرديد و به سمت وزير و نايب خلافت منصوب شد.(946 ميلادي)

- عضدالدوله از ديگر امراي بويه دست به اصلاحاتي اجتماعي و عمراني زد که بدين طريق طرفداران بسياري را جلب نمود. (949 ميلادي)

- نگارش شاهنامه توسط حکيم ابوالقاسم فردوسي شاعر نامدار ايراني به سال 1010 ميلادي پايان مي يابد.

- کرجي دانشمند و مهندس ايراني توانست ابزارهاي مکانيکي زيادي اختراع و ابداع نمايد که از آن جمله ترازها، انواع ارتفاع ياب و تعدادي زاويه ياب دريايي را مي توان ذکر نمود.

- در 1044 ميلادي حکيم عمرخيام علاوه بر شعر در زمينهء فلسفه و رياضي مطالعات و تحقيقات فراواني را انجام داد.

- ادامهء شيوه هاي ساخت و تزئين ظروف و اشياء فلزي به سبک دوره هاي قبلي و رواج دوباره ظروف و قطعات فلزي نقره اي و طلايي که با تکنيک هاي حکاکي، برجسته کاري و مشبک کاري و با تزئينات گياهي و استفاده از خط کوفي ساخته شده بود.

- در زمينه منسوجات و بافندگي نيز روش هاي دورهء عباسي و ساماني ادامه يافت و بافته هاي پشمي و ابريشمي با نقوش تزئيني گياهي تهيه گرديد.

- انواع نقش ها جديدتر و متکامل تر شده و به همراه نقوش قبلي مانند ترنج، سرترنج، محرابي، لچکي و حواشي و همينطور نقوش هندسي در تزين و آرايش صنايع دستي بکار گرفته شد.

- تعدادي آسياب بادي با روش هاي جديد ساخته شد.

- دورهء جديد تحقيقات و مطالعات بوعلي سينا در زمينهء علوم زمين شناسي، خواص مواد و مکانيک . (980 تا 1037 ميلادي)

- در نهايت شرح و طرح انواع اوليهء چرخ دنده ، توسط ابوريحان بيروني که بسيار هم کارآمد بودند و عمدتاً توسط ساير صنعتگران و مهندسين در ساخت وسايل مکانيکي مورد استفاده قرار گرفت.

7- حکومت سلجوقيان (1037 تا 1194 ميلادي)

الف- حکام و سلاطين سلجوقي

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دورهء سلجوقي

در حدود سالهاي 1000 ميلادي قبايل چادر نشين و صحراگرد ترکمن که از نواحي قرقيزستان واقع در آسياي مرکزي يا به قولي از نواحي دشت قيچاق به ايران آمده و به صورت پراکنده مستقر شده بودند، توانستند در سراسر فلات ايران به مسير خود ادامه دهند. سلاجقه که از پيروان مذهب سنت بودند غالباً در مناطق شرقي رحل اقامت گزيدند و در دهه هاي اوليه قرن يازده ميلادي با تصرف قسمت اعظمي از ماوراءالنهر حکومت خود را استقرار بخشيدند. در اين زمان يکي از امراي خاندان سلجوقي و از سرداران بزرگ اين طايفه که به اتابک معروف بود،به قدرت رسيد. اينان غالباً از اتابکان آذربايجان ، لرستان فارس و کرمان بودند

- در 1031 ميلادي طغرل بيک رئيس قبايل ترک سلجوقي موفق شد مرو را از چنگ سلطان مسعود غزنوي خارج نمايد.

- شش سال بعد يعني در 1037 ميلادي نيشابور را نيز از حکام غزنوي گرفت

- تنها بعد از 3 سال ديگر تمامي نواحي تحت اشغال غزنويان در خراسان ضميمه متصرفات حکام سلجوقي گرديد.

- طغرل بيک سلجوقي در 1055 ميلادي بغداد را نيز به تصرف خود درآورده و حکومت بويهان (آل بويه ) را نيز برانداخت

- در سال 1063 ميلادي يکي ديگر از اتابکان سلجوقي جانشين طغرل بيک شد، نام وي آلب ارسلان بود

- وقتي که در سال 1071 ميلادي ديوجانس رومانوس امپراطور بيزانتين توسط نيروهاي ايراني به اسارت درآمد..، ملکشاه سلجوقي که از سرداران رشيد اين قوم بود توانست حکومت را در سال بعد (1072 ميلادي) به دست آورده و به جاي آلب ارسلان بر تخت نشست، امپراطوري سلجوقيان در اين زمان از مرزهاي چين تا روسيه و از حدود ماوراءالنهر تا شبه جزيره عربستان وسعت يافته بود

- در سال 1091 ميلادي فيلسوف و دانشمندي به نام حسن صبا بر عليه حکومت مرکزي قيام نمود و با حوارّيون خود در قلعهء الموت در نزديکي قزوين مستقر شد. وي با عوامل نفوذي خود توانست ضربات مهلکي بر پيکره حکومت هاي وقت وارد نمايد

- در آخر حوالي سال 1118 .م سلطان سنجر آخرين پادشاه سلجوقي وقتي بر تخت نشست حکومت سلاجقه صحرا گرد در طي حدود يک قرن قسمت اعظم نواحي تحت سيطره ايران را به اطاعت خود درآورده بودند، در اين وقت رو به افول مي گذارد و زماني که آخرين خلفاي اين قوم در حدود سالهاي 1190 تا 1194 ميلادي توسط سلسله هاي بعدي سرنگون شدند تنها در مناطق معدودي از خراسان فرمانروايي مي کردند.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء سلجوقي

سلاجقه بعد از به قدرت رسيدن و گسترش دادن امپراطوري خويش در ايران، آسياي صغير ، ماوراءالنهر و عراق ، پيوسته حامي و مروج هنرمندان و صنايع و فنون منطقه بودند. در اين دوره به دليل حمايتهاي گسترده سلاطين سبک و روش خاصي در هنرها و صنايع ايجاد شد که بعدها نيز با همين نام ( روش سلجوقي) معروف گرديد. سبک سلجوقي داراي ويژگي هاي خاصي بود از جمله عظمت و بزرگي و بلندي بناها ، تزئينات خاص حيواني و تقليد از نقوش طبيعي و استفاده از تزئينات و نقوش برجسته بر سطح غالب مصنوعات دستي و همينطور در بناي ساختمان ها هنرها و ابداعات زيادي مربوط به اين دوران در کتب تاريخي ثبت شده است.

- سال هاي اوليهء حکومت هاي محلي سلاجقه در 1006 ميلادي، گنبد قابوس در گرگان با معماري زيبا و خاص خود ساخته شد.

- از ويژگي هاي دورهء سلجوقي ساخت بناهاي زيبا و عظيم مدارس و مساجد است که غالباً با نماهاي دلفريب و خوش نقش و با تزئينات آجري و معقلي تکميل شده اند.

- خواجه نظام الملک وزير دانشمند اين دوره با حمايت هايي که از علما و ادباي همچون خيام و فردو سي مي نمود، همچنين با احتمامي که در ساخت مدارس بزرگ در شهرهاي ايران از خويش نشان مي داد، خود را به عنوان سرداري فهيم و دوستدار علم و دانش نشان مي داد. در زمان او حکيم عمرخيام توانست در همين مدارس به تدريس و تحقيق اشغال ورزد و مطالعات فراواني در علوم مختلف انجام دهد.

- تأثير زياد ساختمان مساجد از بناهاي مدارس در اين دوره به اوج خود رسيد و استفاده از صحن حياط مستطيل در مدارس به اضافه گنبدهاي عظيم، جزو لاينفک مساجد زيباي اين دوره شد.

- همانطور که قبلاً ذکر شد بناهاي مقبره بايزيد در بسطام به سال 1120.م و گنبد سرخ مراغه در سال 1147.م ساخته مي شود.

- در همين دوره ها ساختمان يکي از زيباترين و عظيم ترين مساجد جهان ساخته شود. ساخت اين بنا که مسجد جامع اصفهان است در حدود سال هاي 1157.م شروع شد.

- در اين زمان شکل و فرم گنبد و شبستان پيشرفت زيادي کرد. اين پيشرفت در بخشي از مسجد جامع اصفهان که در دورهء ملکشاه سلجوقي و به امر او ساخته شده به خوبي نمايان است.

- از ديگر مميزات و ويژگي هاي هنر سلجوقي تزئين ديوارها و نماي ساختمان ها با آجرهاي ساده و با اشکال هندسي و استفاده از کاشي هاي رنگي، قطعات موزائيک کاشي و آجر مي باشد.

- ابداع محراب هاي مسطح بدون فرورفتگي اين محراب ها داراي اشکال و نقش هايي خاص بود و محرابي را مجسم مي کرد که دو ستون در طرفين آن قرار گرفته باشد.

- استفاده از خشت کاشي هاي ستاره صليب (شمسه و چهارپرصليب) با نقوش انساني، حيواني و گياهي بسيار زنده و جاندار

- استفاده از لعاب غازمغازي (زرين فام) در کاشي، ظروف معمولي و ظروف مينايي و غالباً با طرح هايي الهام گرفته از نقاشي هاي سبک چيني

- از ديگر مميزات سبک و هنر سلجوقي، ساخت و استفاده از ظروف و قطعات زينتي و تزئيني زرين و سيمين بود که با شيوه هاي برجسته کاري و مشبک کاري و غالباً با نقوش گياهي و خط کوفي تزئين مي گرديد.

- تحول و ابداع خطوط جديد منتزع شده از خط کوفي به اشکال مختلف گلدار و استفاده از اين خطوط در تحرير و تزئين و تجليد کتاب ها و نقاشي ها، همينطور استفاده از آنها بر سطح اشياء دستي و بکارگيري آن به شکل کوفي بنايي در آجرکاري و معقلي بناها

- استفاده از حروف کوفي متصل شده به يکديگر و بکارگيري خط نسخ در کتاب آرايي.

- استعمال و شيوع کامل کاغذهاي چيني و ايراني در کتابت

- استفاده از نقوش ترنجي بسيار متنوع شده و پرکار در قالي و استفاده از خط در حاشيهء قالي ها و قاليچه ها

- بکارگيري جلدهاي چرمي با تأسي از هنر مصر و مصور نمودن کتب با اختلاتي از شيوه هاي جديد و شيوه هاي سبک عباسي

- ابداع نوع جديدي از سفال به نام گبري که از زيباترين و اصيل ترين نمونه هاي صنعت سفال ايران محسوب مي شود. در اين تکنيک نقوش بر ديوارهء خارجي ظروف کنده شده و زمينهء آن نيز با شاخه و برگ و گل تزئين شده است و همراه آن اشکال هندسي، اشکال حيواني و پرندگان که با مهارت و زيبائي خاصي حک شده است. اين تزئينات نقوش برجسته و ممتاز فلزات دورهء ساساني را تداعي مي کند.

- از جمله زيباترين مصنوعات دستي متعلق به اين دوره مي توان انواع آبگينه و خزف را ذکر نمود که با تکنيک و طرح هاي جديدي به دست مي آمد.

- و استفاده از قالب جهت نقش اندازي بر کوزه ها و سفال به جاي تزئينات مهري در اين دوره مرسوم گرديد.

8- حکومت خوارزمشاهيان (1077 تا 1231 ميلادي)

الف- حکام و سلاطين خوارزمي

ب- وقايع تاريخي و فرهنگي دورهء خوارزمشاهيان

در فاصلهء سال هاي 1209 تا 1155 ميلادي طوايفي از ترکان غور که اصلشان از کوهستان هاي غور در افغانستان است و به شکل پراکنده با جنگ و گريز عليه حکام و سلطين به مبارزه بر مي خواستند، توانستند در سال 1149 .م غزنه را تصرف نموده و با تصرف غوريه ي غزنين، براي هميشه به سلطنت غزنويان درايران پايان دهند. سپس بر سيستان، باميان و خراسان شرقي مسلط شدند، اما در حوالي سال هاي 1170 تا 1172 ميلادي که طوايف خوارزم و خيوه داغبه حکومت و سلطنت داشتند نواحي متصرفه غوريان را پس گرفتند آنها توسط يکي از سرداران خود به نام علاءالدين تکش به قدرت رسيده و اولين حکومت خود را در اوايل نيمه دوم قرن دوازدهم ميلادي در شهرهاي اصفهان و خراسان برپا نمودند.

- در سال 1199 ميلادي سلطان محمد خوارزمشاه بر تخت نشست.

- بعد از اينکه سلطان علاءالدين محمد، افغانستان را تصرف نمود در سال 1218 ميلادي چنگيزخان مغول با سپاه عظيم خود از نواحي شمال به ايران حمله ور شد و خراسان و غالب نواحي شمالي را به تصرف خود درآورد.

- قبل از مرگ چنگيزخان درسال 1227 ميلادي سطان جلال الدين پسر سلطان محمد خوارزمشاه توانست به فاصله يک دهه از هجوم مغول، ايران را از چنگ قبايل وحشي مغول آزاد نمايد.

- بعد از مرگ سلطان جلال الدين خوارزمشاه، مغول ها دوباره به ايران حمله کرده و آن را تسخير نمودند،بدين ترتيب دوره هاي جديدي از حکومت ايلخانان مغول براي چندين دهه در ايران دوام يافت.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء خوارزمشاهيان

در خراسان بعد از مرگ سلطان سنجر خوارزمشاهيان که جايگزين سلاجقه شده بودند به سرعت حيرت آوري امپراطوري عظيمي تشکيل داد و علاوه بر سرکوبي مخالفين و تحت فرمان درآوردن حکام محلي دست به بازسازي و ساخت و ساز ويراني هاي حاصل از جنگ هاي چندساله با اقوام غور، غزنوي و مغول زد. اما به دليل تشنجات زيادي که در مناطق مرزي ايران حاکم بود هيچگاه نتوانستند امنيت لازم براي رشد و گسترش علوم و هنرها و صنايع را فراهم آورند، بدين ترتيب غالب توليدات، بناها و هنرها در چنبره اي از کندي و رکود فرو رفتند و بعضاً با شيوه هاي حکومت هاي قبلي آثار هنري ساخته مي شدند.

9- حکومت خوانين مغول (1206 تا 1251 ميلادي) و ايلخانان مغول (1256 تا 1353 ميلادي)

الف- حکام و سلاطين مغول

ب- وقايع تاريخي و سياسي دورهء خانها و ايلچيان مغول

مغول ها که از قبايل بيابانگرد تاتار و از نواحي فلات گوبي بودند توانستند در مدت زمان کوتاهي زمام حکومت کشور چين را به دست بگيرند. پس از ظهور چنگيز و با سرداري او، مغول ها شروع به تسخير ساير ممالک و حصول فتوحات جديد نمودند و کشورهاي شرقي را يکي بعد از ديگري به تصرف خود درآوردند.، در نتيجه امپراطوري عظيمي در سراسر نواحي آسيا تشکيل شد که حتي به مناطقي از اروپا نيز حمله گسترش يافت. ( البته حضور در نواحي اروپايي بيشتر به صورت جنگ و گريز و رخنه هاي ناپايدار صورت مي گرفت.)

- در سال 1218 ميلادي وقتي مغول ها به ماوراءالنهر و مشرق ايران حمله بردند بعد از جنگي که بين سپاهيان مغول به سرداري چنگيز و سپاه ايران به اميري سلطان علاءالدين محمد خوارزمشاه واقع شد، شهرهاي بسياري به تصرف مغول ها درآمد آنها تمامي نواحي حکومتي خوارزميان در ترکستان را به دست آورده، آنگاه وارد ايران شدند و مناطق وسيعي در خراسان و شمال ايران تا آذربايجان را نيز تسخير نمودند.

- در سال 1256.م هولاکوخان يکي از نوادگان چنگيز توانست بغداد را فتح نموده و المعتصم آخرين خليفهء عباسي را به قتل برساند و با مرگ اين خليفه براي هميشه به حکومت چندين ساله خلفاي عرب در ايران، عراق و بين النهرين پايان بخشد. هولاکو سپس به عنوان سر سلسلهء پادشاهان مغول مقر حکومت خود را مراغه تعيين کرد.

- در 1258 .م هولاکو بعد از فتح بغداد با اينکه خود بودايي بود اما به خاطر احترامي که به مذهب همسرش دوقوزخاتون (مسيحي) مي گذاشت، مسيحيان و يهوديان را مورد حمايت خود قرار داد.

- بعد از وي قازان خان يکي از نبيره هاي هولاکو دين اسلام را پذيرفت و مسيحيان و بودائيان و يهوديان دوباره مورد آزار قرار گرفتند اما قبل از قازان، آباقا پسر هولاکو شيوه پدرش را دنبال کرد، او آيين بودايي مسيحي داشت.

بعد از وي ارغون شاه پسر آباقا نواده هولاکو به سلطنت رسيد اما وي نيز در اثر دسيسه مسيحيان نفوذي دربار به مرگ مهلکي به قتل رسيد. ارغون قبل از مرگ قصد داشت اتحاد با کشورهاي غربي را به وجود آورد تا بر حکام مملوکي مصر بتازد.

- دوباره در 1295.م قازان خان به قدرت رسيد. به دليل اسلام آوردن وي که طي مراسمي بسيار باشکوه و تشريفاتي پر خرج صورت گرفت موجبات پيروزي و تسلط اسلام فراهم شد.

- بعد از قازان برادرش سلطان اولجايتو محمد خدابنده نيز مذهب تشيع را پذيرفته سلطانيه را مقر حکومت خود قرار داد ، او با دربار فرانسه و انگلستان نيز پيمان صلح و دوستي منعقد نمود.

- الجاتيو مقبره زيبا و با شکوه کوهي در سلطانيه بنا کرده بود و قصد داشت پيکر ائمه و معصوميني که در بين النهرين و ساير مناطق به صورت پراکنده دفن گرديده بودند را در اينجا دفن نمايد، اما بعد از مخالفت اعراب نجف و کربلا اين بنا تنها مدفن خود او شد. پس از مرگش او را در اين مقبره با شکوه دفن نمودند.

- بعد از مرگ سلطان ممد خدابنده فرزند او ابوسعيد بهادرخان در سال 1317 ميلادي بر تخت نشست و در همين دوره ها بود که قدرت قدرت اسماعيليان و وضعيت رو به تلاشي ايلخانان ايران بيش از پيش نمايان گرديد.

- بعد از مرگ سلطان ابوسعيد که براي حفظ، يکپارچگي کشور رنج فراوان برده بود، سلسله خوانين و ايلچيان وحشي رو به اضمحلال گذارد. چرا که در 1334 .م انقراض سلسله مغولي هولاکوخان ، ايران بين چندين طايفه و خانواده اي محلي تقسيم گرديد

- در اين زمان با روي کار آمدن حکوتهاي ملوک الطوايفي و انقراض حکومت مغولي حکومت هاي کوچک محلي از جمله آل مظفر در فارس و کرمان ، آل کرت در هرات، جلايريان در عراق، از بغداد تا آذربايجان و حکومت سربداران در خراسان هر کدام براي مدت کوتاهي پا به عرصه حکومتي گذاردند اما به قول مورخين خوشبخت ترين آنها امراي آل مظفر بودند که تقريباً از سال هاي 1340 تا 1392 ميلادي در حدود 50 سال يعني تا زماني که به دست امير تيمور گرگاني دستگاه حکومتشان برچيده شد در جنوب ايران بر فارس و کرمان و اندکي هم در عراق و آذربايجان حکومت نمودند.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء خوانين و ايلخانان مغول

- توسعه هنر مغول در عرصه سرزمين هاي ايراني به دو دليل صورت گرفت ابتدا تخريب، تعديل و تغيير آثار و عوامل فرهنگي ايراني و اسلامي از قالب و روح هنر اصيل، که از اهداف مغولان بود. دوم نزديکي قومي و فرهنگي که بين ملل مغول و سرزمين هاي چيني وجود داشت .

- سلاطين مغول به منظور مسخ هنرمندان ، صنعتگران و انديشمندان ايراني سعي در جابجايي کليه عناصر فرهنگي داشته و با جايگزين کردن عناصر به عاريت گرفته شده از سرزمين هاي زرد قصد تحکيم پايه هاي حکومتي خود را داشتند که اين امر علاوه بر حوزه هاي نظامي و سياسي در عرصه هاي فرهنگي و اجتماعي نيز مدنظر بود . گو اينکه روح و طبع بلند و والاي ايراني همواره در طول تاريخ به خوبي نشان داده است و اگر چه براي مدت کوتاهي تحت نفوذ و تأثير عوامل بيگانه قرار بگيرد ولي در نهايت ايران با درايت و غناي فکري و فرهنگي خود آن عناصر خارجي را در تمدن خويش حل نموده و با تلفيقي از آمال عاطفي و احساسي خودي و خواسته هاي اجباري بيگانگان حاکم، در واقع روح و جلاي فکري ايراني را بر تمامي عرصه ها غالب مي کند گواه اين مسأله تاريخ پرفراز و نشيب ايران و حفظ و سيانت چندين و چند هزار ساله آثار اين تمدن کهن در خلال تاريخ مي باشد.

- در عهد مغول علي رغم بلايا و ويراني بيش از تصوري که توسط قواي مغول بر ايران فرود آمد اما خيلي زود زندگي عادي در همه جا شروع شد و اگر چه به طور مثال، نقاش و مذهب ايراني ناچار بود شمايل و موتيف هاي مورد نظر مغولان را ترسيم کند با اين حال نقاشي سبک مغولي ايراني به طور کلي حاوي ويژگي هاي خاص ايراني شد، به نحوي که با مينياتورهاي سبک مغولي ساير ممالک قابل مقايسه نيست.

- تبريز، سلطانيه، بغداد، تبريز و قزوين مراکز شکل گيري اولين سبک نقاشي ايراني مغولي محسوب مي شوند.

- متأثر شدن مکتب نقاشي مغولي ايراني از هنر چيني، در تصاوير چهره و سيماي اشخاص، نقوش حيوانات، گياهان، ابر چيني، ترسيم حيوانات خيالي و بعضاً اژدها مشاهده مي شود.

- موضوعات نقاشي ها و تزئينات ساير هنرهاي دستي مانند ظروف فلزي و سفالي بر محور جنگ ها، رزم ها و بزم هاي سلاطين و ايلچيان بود. همينطور موضوعاتي بر اساس مطالب کتب تاريخي و حکايات جنگي و مناظري که امراء و ايلخانان مغول در ميان سپاهيان يا افراد خانواده خود ديده مي شوند، از ديگر موضوعات تصويرگري اين دوران بود.

- ساخت خزف ها و ظروف شيشه اي اين دوره به غايتِ زيبايي و فن آوري مي رسد.، البته سنت هاي تکنيکي تا حدودي از دوره هاي قبلي به يادگار مانده است و از اين موارد در ساخت مصنوعات دستي و تزئينات بناها نيز استفاده مي شد.

- انواع خزف نقاشي شده، مذهب شده با رنگ هاي روشن، استفاده از آب طلا و لعاب صدفي بر روي آنها و حکاکي و تراش ظروف از ويژگي هاي اين زمان است. از جمله خزف هاي سفيد رنگ بسيار نازک و کم وزن که با اشکال زيبا با کمي برجستگي و برگ هاي درختان، ساقه نباتات و به همراه خطوط کوفي آرايش شده اند نيز در زمرهء همين توليدات است.

- در يک تکنيک ديگر خزف سوراخ و محل سوراخ با لعاب مينايي رنگي پر شده است.

- به احتمال قريب به يقين ساخت خزف هاي گبري که اوج زيبايي و اصالت اين هنر است مربوط به همين دوره باشد و به دليل استعمال مهرپرستان گبر از اين قطعات گبري ناميده اند.، چون حاوي نقوش و اشکالي است که مد نظر مسلمين نبوده مورخين مي پندارند که با توجه به نقوش، اين آثار يا توسط غيرمسلمين ساخته شده اند و يا به شباهت بعضي از نقوش منسوب به دورهء ساساني ساخته مي شوند.

به هر حال قطعات خزف گبري حاوي خطوط کوفي، اشکال پرندگان و حيوانات حقيقي و افسانه اي است مانند شير، گاو، شتر، ابوالهول، باز، طاووس و سيمرغ طبقهء سفيد رنگ نازک بالايي فرو رفته و به سطح قرمز رنگ نفوذ کرده يعني قسمتي که ظرف از آن ساخته شده، رسيده است (بدنه) بعد روي اين خميره و قسمت سفيد رنگي که آن را پوشانده با يک مادهء زجاجي شفاف که غالباً به رنگ زرد و سبز و يا قهوه اي است پوشيده شده است.

- صنعت فلزکاري به دليل جنگ ها و ناآرامي هاي چندساله دچار رکود شده بود و تنها در اواخر دورهء ايلخاني و بيشتر در عهد تيموري بود که اين هنرها به اوج و شکوه دوران گذشته بازگشت.

- استفاده از تکنيک مرصع کاري فلز با شيوه هاي جديد و بديعي پيگيري مي شود.

- دگرگوني کامل در زمينهء استفاده از الياف (غالباً الياف ابريشمي) و طرح هاي البسه که ملهم از هنر نساجي چيني ميباشد.

- در غالب زمينه هاي کتاب آرايي و تجليد، پوست، چرم و معرق چوب تأثير هنرچيني و مغولي به وضوح ديده مي شود.

- در زمينهء معماري و هنرهاي وابسته نيز کارهايي چند صورت مي گيرد که مهمترين آنها ساخت مقبره اولجاتيو سلطان محمد خدابنده مي باشد.

- سد قوسي کوبار در نزديکي قم احداث مي شود.

- استرلاب هاي بهتر با تآسي از استرلاب خطي که توسط يک دانشمند ايراني الاصل به نام المظفر اختراع شده است، به دست مي آيد.

- رصدخانه مراغه توسط خواجه نصيرالدين طوسي و تني چند از دانشمندان هيأت و رياضي ساخته مي شود و مطالعاتي توسط وي در زمينهء نجوم و ستاره شناسي و نورشناسي صورت مي گيرد.

- ديوارهاي شهر يزد برپا مي شود.

- سفال موزائيک و سفال معرق معمول مي شود اين تکنيک بيشتر در زمان تيموري رشد نموده و مورد استفاده قرار مي گيرد.

- گنبد دو پوسته توسط معماران ايراني ابداع مي شود و براي اولين بار در گنبد مقبره الجاتيو بکار مي رود.

10- حکومت تيموريان (سلسله گورکانيان) (1370 تا 1502 ميلادي)

الف- حکام و سلاطين تيموري

ب- وقايع تاريخي، سياسي دورهء تيموري

در حدود سال هاي 1389 تا 1392 ميلادي يعني زماني که نواحي آذربايجاني بين سران سلسله جلاير بغداد و يکي از ايلچيان مغول که بر جنوب روسيه حکومت مي کرد تقسيم و تصرف شد. در اين زمان شرق ايران تا مدتها بين فرمانرواي هرات (تنها شهري که از هجوم مغولان در امان مانده بود) و طوايفي از مغولان که فرمانروايي سبزوار را در اختيار داشتند تقسيم شده بود تا اينکه در اواخر قرن چهارده ميلادي قبايل ديگري از قوم مغول به نام گورکانيان به سرداري تيمور لنگ دوباره ايران را مورد تهاجم و تاخت و تاز ستوران و سپاهيان خويش قرار دادند. اگر نگوئيم وحشي ترين، بي گمان يکي از خونخوارترين سرداران طول تاريخ تيمور لنگ گورکاني لقب دارد.، وي که خود را از اعقاب چنگيز مغول مي دانست در مدت کوتاهي بين سال هاي 1367 تا 1380 ميلادي مناطق وسيعي از فلات پهناور به ايران شامل بلخ، خراسان، سيستان و مازندران را به تصرف خود درآورد . سپس تنها به فاصلهء دو تا سه سال بعد توانست قسمتهاي اعظم نواحي آذربايجان، عراق عجم ، اصفهان و فارس را نيز ضميمه مفتوحات خود نمايد.، طبق گفته مورخين وحشيانه تر و سبوعانه ترين واقعه اين کشورگشايي ها و لشکر کشي ها قتل عام مردم به دفاع اصفهان بود که در طي آن بيشتر از هفتاد هزار نفر زن و مرد و کودک و پير و جوان را سر بريده و گردن زدند .

حملات وحشيانه تيمور موجب خرابي و ويراني بسياري از مناطق تحت تصرف او شد. سپاهيان تيمور با سنگدلي تمام مخصوصاً در شهرهاي شيراز و اصفهان ايران و دمشق و بغداد و همينطور هندوستان و آسياي صغير به کشتار و قتل و غارت پرداختند، تيمور تمامي اين شهرها را خراب کرد تا شهر مورد علاقه اش سمرقند را آباد کند.

- تيمور که هرگز براي مدت طولاني در ايران اقامت نداشت، غالباً اداره امور ممالک را به اطرافيان خود مي سپرد. فرزند ارشد او شاهرخ در 1379 ميلادي پادشاه خراسان و سيستان گرديد و ميرانشاه پسر ديگر تيمور حکومت آذربايجان را در دست گرفت. بعد از مرگ تيمور در سال 1405 ميلادي شاهرخ بر تخت شاهي نشست و بر قلمرو ايران و ماوراءالنهر حکومت نمود. وي سپس هرات را به عنوان پايتخت خود انتخاب نمود.، از اين تاريخ به بعد شاهرخ که قصد داشت آثار و نتايج لشکرکشي ها و ويراني ها را از چهرهء شهرهاي ايران بزدايد،اين محل را يکي از آبادترين شهرهاي آن روزگار نمود.، بدين ترتيب هرات به عنوان شهر علم و ادب و دانش منزلگاه بسياري از انديشمندان و هنرمندان رشته هاي مختلف گرديد.

- به طور کلي تاريخ سلسله تيموريان به دو دورهء متمايز تقسيم مي شود. دورهء اول مشتمل بر امپراطوري وسيع و گسترده تيمور و فرزندان و نوادگانش مي شود، در اين دوره سهم ميرانشان پسر کوچک تر حکومت غرب بود و شاهرخ در شرق مستقر شد، اما پس از اطمينان از قدرت خويش ابتدا خراسان سپس ماوراءالنهر را به فاصلهء کوتاهي ضميمهء متصرفات خود نمود و چون برخلاف پدر قصد آباداني و عمران ايران را در سر داشت از هنرها و صناعات حمايت مي کرد با توجه به کارهاي انجام شده و حمايتهايي که از فرزانگان و هنرمندان و اديبان مي نمود اين دوره را بهترين حکومت تيموري مي نامند.، چرا که بعد از آن يعني به فاصله چند سال از درگذشت شاهرخ تيموري مرحلهء دوم يا مرحلهء زوال و انحطاط کشور شروع گرديد. اين مرحله زمان عرض اندام و تاخت و تاز شاهزادگان و امراي محلي تيموري و مغول بود. اما همين نيز زياد دوام نيافت و چند سال بعد از مرگ شاهرخ يکي ديگر از اعقاب تيمور به نام سلطان حسين بايقرا زمام امور را به دست گرفت. او نيز به دليل اينکه مردي صاحب انديشه و اهل ذوق بود بعد از مساعي بسيار براي ايجاد امنيت و حفظ وحدت و يکپارچگي ايران شهرهاي مهم را به مراکز ترويج علم و هنر تبديل نمود.

- تاريخ جهان گشايي تيمور از سال 1370 ميلادي که بلخ را تصرف نمود تا سال 1502 .م يعني چيزي در حدود 1/5 قرن ايران به مراتب عرصه اوج و حضيض قرار گرفت.

- تيمور در 1370 .م بلخ را و در 1380 .م خراسان و هرات را فتح نمود و به فاصله 3 سال مناطق وسيعي از آذربايجان و اراک را نيز به تملک خود درآورد.

- در سال 1386 .م تيمور در حال عزيمت براي فتح فارس و استخر بر سر راه خود، اصفهان را تسخير نمود و مردم آن ديار را قتل عام کرد. بعداً اين کشتار را در شيراز و بغداد نيز ادامه داد.

- در سال 1405 ميلادي پس از مرگ تيمور فرزند ارشد او شاهرخ ميرزا در هرات به تخت نشست و دو سال بعد يعني در 1407 ميلادي توانست تمامي ماوراء النهر را نيز تسخير کند.

- در اثر اختلافات درون قبيله اي و تشتت و رقابت بين امراي تيموري در 1407 ميلادي ايل صحرانشيني به نام طايفهء قراقويونلو توانست آذربايجان را از قلمرو تيموريان خارج نموده و حکومتي مستقل در آن سامان برپا نمايد. اين طايفه سه سال بعد در سال 1410 ميلادي بغداد را نيز ضميمه متصرفات خود نمود. بعداً دو تن از سرداران اين ايل به نام هاي جهانشاه اميرقراقويونلو در سال 1435 ميلادي و اميرالغ بيک در 1447 ميلادي در سمرقند مستقر شد.

- در سال 1450 ميلادي سلطان ابوسعيد ابوالخير بر تمامي نواحي خراسان، کابل و ماوراءالنهر چيره گرديد و ديگر سردار ترک به نام قراقيونلو توانست قسمت اعظم فارس، اصفهان و اراک را متصرف شود.

- در طي سال هاي 1453 تا 1500.م به موازات کاسته شدن قدرت تيموريان، سرداران ترک و ايراني به قيام هاي خود ادامه دادند و با يکديگر و همينطور با حکومت هاي تيموري در جنگ و گريز بودند تا اينکه سال 1461 ميلادي نقطهء اوجي بر اين درگيري ها شد.، در آن وقت سلطان اوزون حسن رئيس طايفه آق قويونلو به دست ترکان عثماني مغلوب شد. خود اوزون حسن نيز در سال 1467 ميلادي توانسته بود سلطان جهانشاه قراقيونلو را از غرب ايران بيرون نمايد.

- زماني که سلطان حسين بايقرا آخرين مرد پادشاهي سلسله تيموري در هرات حکومت مي کرد، يک سردار ايراني به نام اسماعيل صفوي که نيايش شيخ صفي الدين اردبيلي بود، در سال 1491 ميلادي ابتدا آذربايجان را از امير آق قيونلو گرفت سپس در 1500 .م توانست باکو را به تصرف خود درآورد و به مدت دو سال با وجود تصرفات و مفتوحات بسياري که نموده بود، در سال 1502 ميلادي به عنوان اولين پادشاه از يک دوره جديد سلطنتي در ايران به تخت نشست و عنوان شاه اسماعيل صفوي برازندهء وي گرديد.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء تيموري (گورکاني)

- در زمان تيمور و عمدتاً در عهد زمامداري پسرش شاهرخ شهر هرات از آبادترين شهرهاي آن زمان و مرکز تجمع دانشمندان علوم و اديبان و هنرمندان و صاحبان حِرَف قرار گرفت.

- به گفتهء تقي الدين مقريزي مورخ مشهور مصري با اينکه جنگ ها و خرابي هاي فراوان، غالب هنرمندان و صنعتگران را ناچار به جلاي وطن نموده و عموماً به مناطقي در آسياي صغير و بيشتر به مصر مهاجرت کرده بودند، اما اين نکته باعث اوج و رونق بيش از حد حرف و فنون ايراني در کشورهاي ذکر شده خصوصاً مصر مي گرديد. با اين حال در زمان هاي آرامش و اوقات مسکوت اين دوره حکومتي بسياري از ارباب و صاحبان حرف به خلق و ابداع آثار بديع همت مي گماردند، همين آثار بود که بعدها با نام و سبک تيموري نضج و دوام يافته و توانست تاثيرات انکار ناپذيري بر غالب هنرها و صنايع دوره هاي بعدي خصوصاً مکتب و عهد صفوي بر جاي گذارد.

- ظاهراً در همين دوره ها بود که نقاشي ايراني به مرور از زير نفوذ آثار مسيحي و چيني آزاد مي شود و تعداد زيادي نسخ خطي و مينياتوري تهيه مي گرديد، از جمله يکي از آنها به دستور شيخ رشيدالدين براي کتاب جوامع التواريخ ترسيم شده بود به تحول هنري در دورهء صفوي بسيار کمک نمود.

- جزو برجسته ترين نسخ شاهنامه فردوسي و کليله و دمنه نقاشي و مذهب شده تاريخ نقاشي و تذهيب ايران دو نمونه بسيار ارزشمند مربوط به اين دوره است که تاريخ 1394.م دارد و در موزه کتابخانه ملي پاريس محفوظ است. همينطور نسخه اي از کتاب خواجوي کرماني 1308 ميلادي با خط ميرعلي تبريزي و نقاشي هنرمند معروف جنيد در بريتيش موزيوم و آثار ديگر شمس الدين و شاگرد او است که به قول کارشناسان مجموعهء اين آثار براي سلطان احمد جلاير تهيه شده بود و تمامي آنها مقدمه بسيار گرانبهايي از هنر تيموري و منشا و سرمشق بسيار ارزشمندي براي الهام و الگو برداري هنرمندان دوره هاي بعدي قرار مي گرفت.

- از خصوصيات نقاشي هاي اين دوره حفظ و رعايت همزمان سبک هاي چيني در کنار سبک هاي جديد است.

- از ديگر ويژگي ورود فرم ها و طرح هاي آرايشي و تزئيني جديد در قالب آثار قبلي مي باشد.

- تصاوير شخصيت ها و انسان ها داراي فيگوري در حال زهد و رهبانيت و آرامش مطلق هستند. مناظر از قيد اصول و مقررات قبلي وارد عالم رويا و خيال مي شوند، زمين به سوي آسمان سبکبال مي شود و آسمان با نقاط طلايي ستاره باران مي شود. از شاهکارهاي کتب مصور شده با اين روش ها دو منظومه حماسي و عشقي ليلي و مجنون و هماي و همايون است.

- دورهء تجلي و رشد هنرمند بزرگي به نام بهزاد و شاگردان او فرا رسيده است آنها در هرات دست به ابداع و ترکيبات تازه در غالب سبک هاي کاملاً ايراني و جديد مي زنند.

- به طور کلي در زمان تيموري معماري و تزئينات و هنرهاي وابسته به آن و صنايع کوچک دستي دوره هاي افت و حضيض و رونقي چندباره مي يابند، اين هنرها بويژه در نواحي شرقي و شمال شرق و غرب و سواحل خزر توسعه مي يافت.

گروه ديگري از هنرها و فنون شامل نقاشي، مينياتور خط و تذهيب و کتاب آرايي و تجليد و ساير هنرهاي تزئيني و فرهنگي در رابطه با ادبيات و شعر که مروجان آن نيز دو سلطان هنردوست اين دوران يعني سلطان حسين بايقرا و وزير او امير عليشيرنوايي بودند شايسته اي داشتند.

- در اين ساختمان ها مخصوصاً قبور و مزارهايي برج مانند و رفيع ساخته مي شد که ادامهء سبک هاي دورهء سلجوقي در معماري بود. نمونهء آن مقبرهء يکي از درختران هولاکو در مراغه است که به شکل برجي با قاعده هشت ضلعي است و بالاي آن هرمي قرار گرفته و ديواره هاي آن کاشيکاري و معرق کاري است.

- مقابر گنبددار(به خصوص گنبد دوپوسته) ساخته مي شود که معروف ترين و زيباترين آنها مقبره سلطان محمد خدابنده الجاتيو در سلطانيه است.

- استفاده از ستون ها در اطراف پايه هاي گنبد درست مانند مناره هاي بلند در مقابر و بناهاي يادبود آن زمان، ويژگي و سبک خاص اين دوره است.

- در اين دوره بر صلابت، زيبايي و لطافت سطوح ديوارها، ازاره ها و اسپرها تاکيد زيادي شد.

- ابداع و شيوع ساختمان مساجد با گنبد بسيار بزرگ (مانند مسجد کبود در تبريز) .

- استفاده کامل تر و فني تر از انواع مقرنس آجري و کاشي لعاب دار در نماي بناي مساجد و سر در مدارس

- ابداع و بکارگري انواع ظروف، قطعات و کاشي ها با اشکال هندسي و لعابهاي پر طاووسي

- ابداع چند خط جديد از جمله زيباترين و در واقع ايراني ترين نوع آن که از ترکيب دو خط نسخ و تعليق به دست آمد و نستعليق نام مي گيرد. مبتکر آن نيز ميرعلي تبريزي بود پس از او سلطانعلي مشهدي آن را به کمال رساند.

- آغاز دوباره و رشد و تکامل مرصع کاري فلزي و جواهر نشان با دقت و ظرافت بسيار

- دگرگوني کامل در شيوه هاي طراحي لباس و نقوش پارچه ها و استفاده از روش هاي ابريشم دوزي، زري دوزي و گلدوزي و غيره با نقش هاي چيني و ايراني در اواخر حکومت هاي گورکاني

- استفادهء بهتر و بيشتر از نقوش تکامل يافته ترنج، سرترنج، شمسه، محرابي، لچک، کتيبه، نقوش هندسي و نقوش حيواني و انساني و همينطور نقوش اسليمي و ختايي با سبک و اسلوب تک رنگ ايراني و چيني.

- استفاده از کاشي کاري معرق، مشبک و معقلي

- تاثير و نفوذ باقيمانده از هنر چيني در آثار سفالي و ظروف چيني

- استفاده از جلدهاي چرمي با نقوش ضربي و سوختي و نقاش شده با طرح هاي چيني و بعضاً با تقوش ايراني در غالب کتاب هاي اين دوره

- ساخت مقبره تيمور لنگ در سمرقند باشيوهء جديد برج سازي در سال 1405 ميلادي توسط معماران و مهندسين ايراني، اين مقبره که مدفن عده زيادي از افراد خاندان تيمور است با يک قاعدهء صليبي شکل و قرار گرفته بر يک سکوي هشت ضلعي بنا شده و بر روي آن استوانه اي نهاده شده که روي آن نيز يک گنبد ترک دار بنا شده است.، اين مقبره از شاهکارهاي معماري آرامگاهي ايراني محسوب مي شود.

- طرح ساخت بناهاي مسجد گوهرشاد در مشهد و مدارس خرگرد و هرات توسط معمار ايراني قوام الدين شيرازي معمار برجستهء ايراني

- ابداع طرح نساجي تافته

- زمان شروع و تکوين صنعت قالي بافي ايراني با استفاده از نقش ترنج مرکزي در اين عهد. بعدها در قرون شانزده و هفدهم ميلادي در زمان صفويه با ابداع انواع جديدتري از ترنج و شمسه، لچک ترنجي و گل شاه عباسي و بکارگيري رنگ هاي بسيار شاد و الوان، عصر طلايي صنعت قالي بافي ايراني فرا مي رسد.

- نقطهء اوج هنر و فن ساخت اشياء فلزي و بکارگيري قطعات فلزات رنگين و جواهر بر فولاد با تکنيک هاي مرصع در اواخر دورهء تيموري و تمامي دوران صفويه

- تمامي روش ها و مراحل تکميل هنر و فن خزف سازي دوره هاي مغول در زمان تيموري به خوبي ادامه مي يابد.

- استفاده از نقوش جديدتر هنر چيني (قبلاً به صورت محدود در زمان مغول ها استعمال مي شد) مانند اژدها و عنقا، حيوانات افسانه اي، گل لوتوس چيني (متفاوت با نمونه هخامنشي) چليپاي پيچ پيچ و ابري و ابرهاي چيني که در ظروف و اشياء تزئيني و عمدتاً بر روي لباس و رداي حکام، امرا، شاهزادگان، بزرگان و سلاطين تيموري به وفور مورد استفاده قرار گرفت.

11- پادشاه صفوي (1502 تا 1736 ميلادي)

الف- حکام و سلاطين صفويه

ب- وقايع تاريخي و ساسي دورهء صفوي

حوادثي که سبب روي کار آمدن سلسلهء جديد حکومتي در ايران گرديد در واقع در آذربايجان فراهم شد. در اين ايالت ترکان قراقيونلو استقرار يافته بودند.، پايتخت آنها تبريز بود و در زمان قوي ترين سردار اين قبايل يعني سلطان جهانشاه بود که تمامي مناطق غربي و بخش هايي در شرق مانند هرات حکمروايي ترکان قوام يافته بود. در همين آذربايجان بود که اوزون حسن رئيس طايفه آق قويونلو در 1467 ميلادي بعد از مغلوب نمودن جهانشاه قراقيونلو، مناطق غربي ايران را تسخير نمود، سپس با يک سلسله جنگ هايي که بر عليه ترکان عثماني به راه انداخت قدرت خود را دوام بخشيد. اين منازعات حدود سه قرن تمام دوام يافت و با روي کار آمدن جانشينان وي باب منازعات با بزرگان و اجداد اوليه سلاطين صفوي باز شد. شيخ حيدر سلطاني صفويه که از بزرگان و روساي اين خاندان بودند و نفوذ فراوان در مناطق ترک نشين شمال غربي ايران داشت. سوي ديگر اين منازعات قرار گرفته بود، در اينجا سلسله حکومت هاي صفوي در واقع با يک نهضت مذهبي آغاز گرديد.، نهضت صفويه که اصلاً ترک بود در نتيجهء تبليغات اهل صوفيه و دراويش و عرفاً مذهب تشيع را برگزيده بودند و سلسلهء کاملاً ايراني حکومت را آغاز نمود.

اسماعيل صفوي که از اعقاب شيخ صفي الدين اردبيلي بود و نيايش با شش پشت به او مي رسيد مانند پيشينيان خود شيوه عرفات و طريقت را برگزيده و روحاني فرقه خود شده بود. بعد از مدتها که خانوادهء وي مورد غضب يعقوب پسر اوزون حسن آق قويونلو و خالوي آنها واقع شده بود وي گروه کوچکي را به عنوان مريدان خويش جمع آوري نمود. در طي مدت حدود 13 سال جماعت حواريون وي که او را پيشوا و مراد خود مي پنداشتند و حاضر به جانفشاني بودند او را در رسيدن به حکومت ياري کردند. او با سپاه کوچکي از مريدانش و برخي از قبايل ترک که طرفدار وي بودند به حاکم شيروان در خراسان حمله کرد، او معتقد بود پادشاه شيروان جدش شيخ جنيد را کشته است. به همين دليل سلطان اين وادي با قصاوت اسماعيل مواجه شد و پادشاه با اعضاي خانواده اش قتل عام شدند، بدين ترتيب اسماعيل منطقهء کوچکي را به تصرف خود درآورد و با متصرفات ضعيف تري در اطراف به مرور بر قدرت و مريدان خود افزود تا اينکه در سال 1502 ميلادي با وجود قدرت زيادي که يافته بود در تبريز تاجگذاري کرد و خود را پادشاه صفوي ناميد. شاه اسماعيل با قدرت روز افزون خود علاوه بر شيروان و آذربايجان توانست در 1508 ميلادي بغداد و در 1510 ميلادي مرو را از دست ازبکان خارج نموده و خراسان را نيز تسخير نمايد، وي در پايان اين سال مناطق تحت سيطره اش را از شرق تا هرات و از غرب تا بغداد گسترده بود و شهرهاي مقدس نجف و کربلا را نيز به تصرف درآورده بود.

شاه اسماعيل به دليل هم کيش بودن با سلطان حسين بايقرا پادشاه هرات روابط حسنه اي با وي برقرار نمود، اما با وجود اين اتحاد دو دشمن نيرومند او يعني ازبک ها و ترک هاي عثماني (ترک هاي اهل تسنن) مترصد فرصت حمله و شکست شاه اسماعيل بودند. اسماعيل نيز در دو جنگ با اين طايفه ها رو به رو شد. در جنگ اول در مرو با ازبکان رو به رو شده و آنها را شکست داد، در اين جنگ رئيس آنها يعني شيبان خان ازبک کشته شد (1510.م) اما در جنگ دوم که با ترک ها رو به رو شده بود شکست خورد.، در اين جنگ که چالدران نام داشت ترکان عثماني مناطق تبريز، بين النهرين و ارمنستان غربي تا شهر موصل را به تصرف خود درآوردند.

اين جنگ در 1514 ميلادي رخ داد. شاه اسماعيل علي رغم پيري و کهولت داعيهء حفظ و استقرار حکومت سراسري خاندان خويش را در سر داشت، به همين دليل در 1520.م در جنگ تازه اي موفق به فتح گرجستان شد اين پيروزي تا اندازه اي رنج شکست قبلي را تسکين داد. وي در سال 1524 ميلادي در اردبيل درگذشت و در همانجا نيز دفن گرديد.، مقارن با همين سال طهماسب بر تخت نشست.

حکومت صفويه به جهت پراکندگي وسيع جغرافيايي و وجود امرا و فرمانروايان مستقل و نيمه مستقل که سران طوايف کشور بودند و گاه اشراف و عمال عالي مقام از ميان آنها بر مي خواست و همچنين دليل اداره شدن امورات کشوري و لشکري به دليل وجود عناصر خودسر، هيچگاه هماهنگي و انتظام لازم را نداشت. از سوي ديگر نگهداري حکومت و حفظ کشور در داخل بدون اعمال خشونت (آنچنان که شاه عباس اول اعتقاد داشت و بدان عمل ميکرد) در واقع يک دموکراسي زود هنگام بود که باعث تضعيف صفويه مي گرديد. به همين دلايل مرزهاي کشور در شرق و غرب ثبات لازم را نداشت، نواحي شرقي و جنوبي خراسان نيز به دليل اختلاف مذهبي با نواحي غربي ايران به فرمان پادشاهان شيعه صفوي قرار نمي گرفتند. بلخ و مرو نيز تقريباً هميشه در دست ازبک ها بود و تنها بخش هاي شرقي خراسان و هرات و مشهد و بخش هايي از سيستان واقعاً در قلمرو پادشاهان صفوي تا اين دوره بود. در چند جنگ بعدي، شاهان صفوي مناطق تحت تصرف را با ترکان و ازبکان دست به دست کردند. در 1534 ميلادي ترک ها مجددا بغداد را تصرف کردند. در 1587.م شاه عباس اول بر تخت نشست وي در سال 1597.م توانست ازبک ها را تا آنسوي رود جيحون براند. در اثر قدرت و نيروهاي جديد و به دست آوردن غنائم زياد از جنگ با ازبکان و حملات جسته گريخته با ترکان دوباره در 1602 ميلادي ترک ها را در تبريز با شکست مواجهه کرد. در سال 1622 ميلادي جزيرهء هرمز را از خارجيان پرتقالي پس گرفت، وي به فاصلهء يک سال پس از اين موفقيت در سال 1623.م بغداد را دوباره از چنگ ترک ها خارج نمود و پايتخت خود را از قزوين به اصفهان منتقل نمود. به طور کلي زمان شاه عباس اول دوران اقتدار و قدرت بلامنازعهء نيروها و سپاهيان ايراني بود و در عهد سلطنت او مناطق آذربايجان، عراق و بين النهرين را که ترک ها و ازبکها با شکست پدرش شاه اسماعيل به دست آورده بودند پس گرفت. اما ترکان عثماني دشمناني قسم خورده بودند، در سال 1628 ميلادي در طي يک جنگ طولاني که توسط سلطان مراد پنجم پادشاه عثماني شروع شده بود به برتري ايران در اين وادي پايان داد.

در سال 1629 .م يکسال پس از شکست شاه عباس از سلطان مراد، شاه صفي بر تخت نشست و دوباره ترک ها بغداد را در 1638.م تصرف کردند. در 1639.م شاه صفي مجبور به مصالحه با ترک ها شد و در 1642 .م شاه عباس دوم به جاي شاه صفي به سلطنت رسيد. يک آرامش نسبي به مدت حدود بيست سال ادامه يافت و سپس در 1667 ميلادي شاه سليمان پادشاه تازه صفوي روابط جديدي را با کشورهاي اروپايي ايجاد نمود. در سال 1649.م شاه سلطان حسين آخرين پادشاه صفوي بر تخت نشست. تنها در ظرف چند سال به دليل بي لياقتي و بي کفايتي سلطان جديد، دشمنان قبلي يعني ازبک ها و ترک ها دست به حمله و طغيان زدند. در 1722 ميلادي مير محمود افغان، اصفهان پايتخت صفوي را گرفت و پس از به قتل رساندن شاه سلطان حسين خود را پادشاه ايران ناميد.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء صفويه

- بيشتر پادشاهان سلسله صفويه مدتهاي طولاني به سلطنت خويش ادامه دادند، شاه طهماسب اول به مدت پنجاه و دو سال سلطنت نمود و به دليل امنيت و آرامش نسبي ايجاد شده فرصت زيادي براي ترقيب و تشويق صنعتگران و هنرمندان داشت. کمال لدين بهزاد نقاش نامي دربار سلطان حسين بايقرا و نقاش دربار شاه اسماعيل بود که بعداً به خدمت وي درآمد. اين پادشاه با ايجاد کارگاه هاي نقاشي ، مينياتور ، خط، تذهيب و صحافي و کتاب آرايي براي هنرنمايي بهزاد و شاگردانش وي را ياري نمود تا با کمک شاگردان و ساير هنرمندان دست به خلق شاهکارهاي هنر تصويري آن دوران ايران بزند. بهزاد در آثارش طرز کامل ترکيب و رنگ آميزي و نمايش طبيعي وقايع و مناظر را به طور شگفت انگيز و زيبايي اجرا نمود.

شاه عباس اول پس از ورود به اصفهان شروع به ساختن ساختمانها و ابنيه با شکوه و جلالي نمود که در خيابانهاي زيبا و باغ هاي مصفا قرار داشت و آنجا را به صورت پايتختي باشکوه درآورد. در سراسر کشور و در مرکز شهر اصفهان اقدام به ساخت پل ها، کاخها، کاروانسراها، مساجد و مدارس زيبا نمود.

در واقع از ميان پادشاهان صفويه اولين، دومين، و پنجمين آنها يعني اسماعيل، طهماسب و عباس پادشاهان بزرگ و وطن پرستي بودند که سعي و اهتمام آنها ترويج عمران و آباداني و عظمت کشورشان بود.

- يک روش اسلوب فني جديدي در حرف و صناعات دورهء صفوي به وجود امد که نتيجهء اين سبک ها يک سلسله ابداع و نوآوري براي هنرها و فنون مختلف بود.

- کليهء نقوش، طرحها و مضامين و موضوعات هنري و فني دوره هاي تسلط مغولي و تيموري در زمان صفوي بکلي ( به مرور) از ميان رفت و عناصر و عوامل کاملاً ايراني و اسلامي جايگزين آنها گرديد.

- ايجاد بناهاي معظم مذهبي، مدارس و کاخ هاي زيبا مانند مجموعه ميدان امام اصفهان، خيابان چهارباغ، مدرسه چهارباغ، چهل ستون، هشت بهشت و تعداد بسياري کاخ ها وباغها و مدارس و خصوصاً خانه هاي زيباي بافت ايوان و رواق و صحن مرکزي و از همه مهمترين تکميل قسمت هاي بسيار زيبا و باشکوهي بر مجموعه هاي مرقد حضرت امام رضا(ع)

- تمايل ايرانيان به افسانه هاي پهلواني و قهرمانان حماسي و اساطيري و حکايت هاي باستاني و بازتاب اين پديده ها به عنوان نقوش تزئيني بر سطح مصنوعات دست ساخته اين دوره

- رواج گسترده و استفادهء وافر از نقوش تزئيني گياهي که اکنون به شکل کاملاً تکامل يافته خود و به نام اسليمي و ختايي به کار مي روند.

- رواج انواع نقوش کاملاً اصيل حيوانات موجود در ايران به شکل طرح هاي تزئيني تشعير و نقوش هندسي تمامي عرصه هاي زينتي آثار و اشياء و ابنيه را طي مي کند. اين نقوش که کاملاً اسيليزه شده و تجريدي هستند، بيانگر روحيهء زيبا پسند و لطيف و مذهبي هنرمند ايراني است و در تمامي عرصه ها هنري از قبيل نقوش قالي و گليم، بافته ها و پارچه ها، ظروف و اشياء فلزي و قلمزني شده، چاپ هاي پارچه اي، تجليد و صحافي و کتاب آرايي، سفال، چيني، کاشي، شيشه و خلاصه هر آنچه که نام هنر و صنعت دستي دارد نمودار مي شد. در عهد صفوي گويي همگي آنها جان تازه گرفته و روح خوش لحني در کالبدشان دميده مي شد.

- رشد نقاشي و ابداع سبک جديدي در مينياتور به نام سبک صفوي که با کم نمودن تعداد اشخاص در تصاوير، (مخصوصاً در دوره هاي انتهايي حکومت صفوي) استفاده از رنگ هاي ملايم و هارمونيک و کم نمودن عناصر تزئيني شلوغ و پررنگ و در عوض اضافه نمودن خطوط نرم و لغزنده و چهره هاي جاندار که همگي حاوي شخصيت و خصوصيت فردي خود هستند در اينجا ديگر از حالت و چهره هاي مشابه و مانند هم شخصيت هاي دوره هاي قبلي خبري نيست.

- رشد و بکارگيري شيوهء جديد نقاشي با سبک و سياق نقاشي هاي ماني و اوايل دوره هاي اسلامي که در واقع با تاثير از هنر غربي و نقاشي کلاسيک اروپا به وجود آمده و آن نيز در اثر ايجاد روابط بيشتر با ممالک غربي شکل مي گيرد.

- استقلال کامل هنر نقاشي و مينياتور از کتاب آرايي

- ابداع انواع خطوط خوشنويسي تزئيني و خط شکسته نستعليق

- اوج جلدسازي چرمي با نقش هاي بسيار زيبا و دلفريب که عموماً پرکار و پر نقش و نگار ساخته مي شوند و استفاده از نقوش طبيعي

- ابداع انواع جعبه (قلمدان) و جلد لاکي که در تجليد و ساخت جعبه هاي کوچک به کار مي رود.

- بازسازي، مرمت و احياء صحن و بارگاه ائمه اطهار و معصومين در ايران و ساير ممالک تحت حکومت

- ساخت مسجد گوهرشاد در جوار حرم امام هشتم (ع)

- مسجد و مقبرهء شيخ صفي الدين اردبيلي که با اسلوبي جديد و بسيار با شکوه طراحي و ساخته شده است.

- ساخت بناي بسيار زيبا و رفيع مسجد جامع و مسجد امام اصفهان

- مدرسه مادرشاه اصفهان

- سد قوسي کهرود در نزديکي کاشان

- پل ا... وردي خان و پل سي و سه پل در اصفهان

- عمارات عالي قاپو و چهل ستون اصفهان

- مسجد شيخ لطف ا... اصفهان

- استفاده مکرر از انواع نزئينات کاشي و سراميک و ابداع کاشي هفت رنگي

- کاربرد وسيع کاشي هفت رنگي، مينايي، معرق، مشبک، معقلي، با رنگ هاي غالب لاجوردي و فيروزه و سبز و سفيد با تاثير از آثار نقاشي، در معماري اين دوره

- ايجاد و احداث تعداد بيشماري بازار، سرا، بازارچه، کاروانسرا، مهمانسرا، راه هاي کاروان رو و شاهراه هاي بازرگاني و تجاري، خيابان کشي و باغ سازي هاي بين شهري در مناطق مختلف ايران

- تمامي بناها و ابنيه مذهبي و غير مذهبي و مسکوني و تجاري با اسلوب و روش خاصي بر پايه قواعد خاص مهندسي بنا تزئينات بديع با رعايت اصول هارمونيک رنگ ها و قواعد قرينه سازي بنا و ارتباط فرم ها با اجزاء در بنا و تناسب و هماهنگي اجزاء

- استفاده از مقرنس هاي کاشي و آجري و گچ بري و آينه کاري در بناي کاخ ها، مساجد و اماکن متبرکه

- اوج رونق ساخت و طراحي نقش اندازي ظروف و اشياء سفالي، بدل چيني، سفال کوباچه و ظروف و کاشي هاي زرين فام (غاز مغازي)

- اوج و شکوه هنر و فن بافت قالي هاي ايراني با نقوش ابداعي جديد مانند گل شاه عباسي و استفاده از رنگ هاي جديد گياهي در رنگرزي الياف پشمي قالي ها و گليم ها، تنوع در طرح و نقشه و روش هاي بافت و تفاوت در ظرافت و ابعاد و اندازه هاي قالي ها و فرشها و تنوع در روش هاي بافت و استفاده از نخ هاي تار و پود همه و همه به انضمام پراکندگي بسيار زياد اماکن بافت و توليد قالي در ايران از اين زمان دورهء اوج، رشد و شکوفايي خارق العادهء خود را به دست مي آورد که با وجود اين همه تنوع و زيبايي قالي ايراني مي تواند هر سليقه اي را راضي کند. در واقع رمز ماندگاري و پايداري اين صنعت و هنر در ايران همين تنوع طرح و نقش و بافت و رنگ محصولات مناطق مختلف ايران مي باشد.

- اوج و شکوفايي دوران نساجي و بافت پارچه هاي بسيار زيباي ابريشمي، مخملي، گلابتون، گلدوزي، زري دوزي، تکه دوزي، سکمه دوزي، حريربافي، پارچه هاي نخي، پشمي و پنبه اي و غيره که تماماً با نقوش جديد و زيباي گل و بوته شاه عباسي و اسليمي و بعضاً نقوش ساده هندسي و گل هاي کوچک طبيعي و يا با نقوش راه راه هاي خوش طرح همراه گشته است.

- شکوفايي چندين باره صنايع فلزي و ساخت قطعات و وسايل مصرفي و زينتي، با استفاده از فلزات متنوع از قبيل: اشياء مسي، برنجي، مفرغي، نقره اي، طلائي، فولادي و آهني، با شيوه هايي که يا به تازگي ابداع شده اند مثل طلاکوب فولاد و زرشکي و يا اوج و رواج آنها در اين زمان به وجود آمده است، مانند: مرصع کاري و جواهرنشان کردن فلزات، قلمزني ظروف از قبيل: سيني، بشقاب و گلدان هاي کوچک و بزرگي که گاه بلندي بعضي از آنها به 3 متر مي رسد. استفاده از فلزات رنگين به صورت مفتول هاي باريک در تزئين ساير فلزات (طلاکوب)

به طور کلي سراسر اين دوره درخشان و شکوفاي تاريخي در ايران مصادف با پيشرفت و رونق جنبه هاي فني و هنري مي باشد. انواع ظروف و اشياء مصرفي و زينتي و قطعات تزئيني از جنس خزف ساخته شده که با رنگهاي زرد و آبي بهترين نمونه هاي خزف رنگي را به دست مي دهند.

در نقاشي هاي مکتب صفوي (مينياتور) ديگر از نقوش پرکار و تصاوير متعدد چهره ها خبري نيست. در اين سبک نقاش به ترسيم يک يا دو تک چهره در صفحه اکتفا مي کند و صورت ها داراي حالت و جذابيت چهرهء آدمي هستند. غالباً يک شخص با قامتي متعادل و بدني پر و زيبا با تکلف کشيده مي شود. در ترسيم ريزه کاري هاي چهره، چشمها و لب و بيني و موها نيز دقت بسيار به کار رفته و چهره ها عموماً جنبهء ظريف زنانگي دارند.، اغلب تمييز دادن پسر يا دختر بودن تصوير مشکل به نظر ميرسد.

12- حکومت افشاريان( 1730 تا 1748 ميلادي)

الف- شاهان افشاري

ب- وقايع تاريخي و سياسي دورهء افشاري

در سالهاي اوليه قرن هجدهم ميلادي در قندهار يکي از شهرهاي افغانستان از سوي مسلمانان اهل تسنن شورشي بر عليه حکومت مرکزي برپا شد که با عکس العمل منفعل و حرکت نابخردانه شاه سلطان حسين صفوي اين شورش منجر به سقوط حکومت چند صد ساله و پراقتدار صفوي گرديد. بي کفايتي و نالايقي سلطان تخت نشين سبب شروع و پيدايش دولتي جديد توسط افاغنهء شمال شرقي ايران شد. در 1722 ميلادي، محمود افغان از سرکردگان خوانين به اصفهان لشکرکشي کرد و پايتخت پرجاه و جلال صفوي را به سهولت تصرف نمود. اين گروه افغاني به مدت حدود 8 سال بر سراسر ايران حکومت نمودند و در همان سالهاي اول ورود به مناطق مرکزي ايران تمامي امرا و شاهزادگان صفوي به غير از يک نفر که طهماسب آخرين فرزند شاه سلطان حسين بود را از دم تيغ گذراندند. طهماسب صفوي که توانست بگريزد به مناطق جنگلي سواحل درياي خزر پناهنده شد و در آنجا با جمع آوري تعدادي افراد وفادار همراه نمودن يکي از روساي قبايل خراسان به نام نادر قلي خان افشار، قصد بازپس گيري حکومت را از افغانها نمود. در همين اثناء تزار روسيه بر سر تقسيم ايران با ترکها عثماني به توافق رسيده بود. ترک ها ايروان و همدان را اشغال کردند، پطر کبير نيز در بند و باکو را در سواحل غربي درياي خزر تصرف نمود. تمامي اين مسائل و عدم کارآيي سياست هاي طهماسب صفوي نادر را بر آن داشت دست به قيامي سراسري زده و ايران را از کشورهاي بيگانه پاکسازي نمايد.

بنابراين نادر پس از برکنار نمودن آخرين پادشاه به جاه و تخت صفوي در سال 1736 ميلادي خود تاجگذاري نمود و بر تخت نشست. او سپس با تقويت و آرايش سپاهيان خويش توانست در مدت کوتاهي لشکريان خود را تا بغداد گسيل داده و از سوي ديگر به بخارا و دهلي در هند حرکت دهد. در طي مدت ده سال نادر بسياري از مناطق تحت حمايت ايران را از قواي بيگانه بازپس گرفت و در فتوحات خود در ممالک آسياي ميانه و هندوستان غنائم جنگي بسياري به همراه آورد که بعدها پشتوانهء اقتصادي ملي ايران گرديد. سلسله رخدادهاي حکومت نادر به ترتيب دورهء تاريخي بدين شرح است:

در سال 1730 ميلادي نادرقلي خان افشار توانست با سپاهيان خود افغانها را تار و مار نموده و در 1734.م مناطق دربند و باکو را که در تقسيمات بين روسيه و عثماني نصيب روس شده بود بازپس گيرد. دو سال بعد موقعي که خيالش از هجوم و تعرض بيگانگان آسوده گرديد، در سال 1736 ميلادي بر تخت نشست و به عنوان نادرشاه افشار پادشاه ايران ، با قدرت و اقتدار موجبات بازپس گيري مناطق تحت اشغال ترکان يعني ايروان و همدان را به موجب دومين عهدنامه قسطنطنيه فراهم نمايد.

وي سپس در سال 1737 ميلادي يک سال پس از سرکوبي و عقب راندن ترکان عثماني با لشکريان خود به افغانستان حمله ور شد و انجا را به تصرف خود درآورد. وي به دليل کسب قدرت بلامنازع خود چند سال بعد يعني در 1747.م به مناطق کنوني پاکستان حمله ور شد و علاوه بر فتح شهر لاهور قتل عام سختي در هندوستان (دهلي) به راه انداخت. اما يک سال پس از اين واقعه به دست يکي از اطرافيانش به قتل رسيد. در همان زمان شاهرخ ميرزا پسر نارشاه در بخش کوچکي از خراسان به سلطنت رسيد.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء افشاريه

اين زمان به دو دليل ابتدا کوتاه بودن مدت زمان حکومت نادرشاه افشار(در حدود 10 سال ) که فرصت و مجالي براي بازسازي يا ترويج و آباداني نمي يافت و دوم به دليل وجود دوران سراسر جنگ و فتوحات و مبارزات نادر و لشکريانش که زمام امور را به کلي در اختيار امرا و سران ارتش و سپاه خود قرار داده بود و در واقع نوعي حکومت نظامي با استفاده از سربازان و قزل باشها ترتيب يافته بود، به همين دليل در غالب زمينه هاي فني، صنعتي و هنري و حتي امور فرهنگي و اجتماعي نه اتفاق خاصي واقع شد و نه رکود و سکوت به يکباره و شوک حاصل از تسلط افغانها بر ايران توانست مجال مورد نظر را به وجود بياورد. به هر ترتيب در اين زمينه ها صنعتگران با استفاده از روش هاي قبلي به توليد محصولات پرداختند. اما مي توان گفت که تقريباً هيچگونه ابداع و نوآوري مربوط به اين دوران در کتاب ها و اسناد تاريخي ثبت نشده ست.

اما دو يا سه واقعهء مهم فرهنگي دوران نادر شامل موارد زير است:

دستور ساخت مجموعه اي به شکل موزهء کنوني نادر که در آنجا انواع غنائم و ثروت هاي جنگي به صورت جداگانه و محفوظ نگهداري شوند.

ساخت بناهاي کلات نادري در خراسان

ساخت کشتي جنگي توسط جان آلتون مهندسي انگليسي براي ايران و به دستور نادر

13- حکومت زنديه ( 1750 تا 1779 ميلادي)

الف- حکام و پادشاهان زند

ب- وقايع تاريخي و سياسي دورهء زنديه

هنگامي که نواده نادر شاه افشار به نام شاهرخ ميرزا در بخشي از خراسان به سلطنت رسيد، غالب مناطق ايران به دست حکام و امراي محلي و خوانين سرخود اداره مي شد. در شيراز نيز سرداري به نام کريم خان زند که به سبب شرافت و وطن دوستي خود نمي خواست لقب شاه و پادشاه را بر خود بگذارد، بعد از به قدرت رسيدن در فارس لقب وکيل الرعايا را انتخاب کرده و زمام امور کشور را به دست گرفت. کريم خان در 1750 .م توانست يکپارچگي و وحدت نواحي غربي ايران را تامين نمايد.

وکيل الرعايا به دليل پاکي و صداقت ذاتي اش سعي و کوشش فراواني براي آباداني ايران نمود و توانست تا حدودي بعد از رسيدن به حکومت، وحدت و يکپارچگي را به ايران بازگرداند و در استقرار و امنيت و حفظ آرامش کشور همت گمارد.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء زنديه

- کريم خان پس از به قدرت رسيدن و در دست گرفتن زمام حکومت، شيراز را به عنوان دارالخلافه و پايتخت خود برگزيده بود و ترجيح داد به جاي جنگ و کشورگشايي، دست به اقدامات اساسي و بازسازي ايران بزند و ساختارهاي عمراني و اجتماعي ايران را اصلاح کند. با همين عقايد دستور ساخت تعدادي بناي زيبا با سبک خاص اين دوره را داد که غالباً ملهم از سبک هاي ايراني و غربي و عثماني بود، او همچنين در شهرهاي زيادي از جمله شيراز اقدام به ساخت بناها و مجموعه هاي عام المنفعه نمود. مانند بازار کريم خان ( وکيل)، مسجد کريم خان، حمام کريم خان و مدارس و بناها و عمارت هاي ديگر که عمدتاً در فارس و تهران بنا گرديد.

- با اينکه معماري و هنرهاي دستي و تزئيني اين دوره داراي ويژگي خاصي نيستند و غالباً ترکيبي است که با الهام از سبک هاي داخلي و خارجي و عموماً با رنگ ها و بافت جديد است که بعداً به طور کامل در مکتب قاجار مرسوم مي شود. در واقع ويژگي خاص و منحصر به فردي در ابنيه و مصنوعات دستي ديده نمي شود اما در مقابل هيچکدام هم راه زوال و انحطاط را نپيمودند و به نوعي ادامهء تدريجي تکنيک ها و روش هاي قبلي را ادامه دادند.

- علي رغم اينکه غالب صنايع منجمله فلزکاري،قالي بافي،و سفال سازي ادامهء سنت هاي گذشته بود اما اغلب با بهره گيري از شيوه هاي صنايع عثماني و اروپايي ساخته مي شد هر چند که ظروف و اشياء سفالي هرگز به زيبائي و کمال توليدات عهد صفوي نمي رسيد با اين حال در عهد زنديه ساخت يکي دو نمونهء جديد بدنه و تزئيات سفالي رايج گرديد که در انواعي از آن استعمال رنگ تند گل سرخي رونق يافت.، نمونهء اين آثار در دوره هاي قبلي ديده نمي شد نوع دوم سفالينه هايي بود که در آنها نقاشي با آبي تيره متمايل به سياه و تزئينات مشبک و با لعاب شفاف ترانسپارانت صورت مي گرفت. از جمله مراکز توليد اين نوع ظروف نائين بود.

- از ديگر ويژگي هاي هنرهاي دورهء زنديه همانا استفاده از نقوش و موتيف هاي غربي و بکارگيري تکنيک هاي تصويرسازي و نقاشي اروپايي است که اين امر به دليل مراودات ايجاد شده در اين زمان حادث مي شود. اما همانطور که پيداست به هر ميزان اين ارتباط و مراوده بين ايران و ساير ممالک غربي بيشتر مي شد ( به طور مثال در زمان قاجار) به همان تعداد نيز تاثير و تأثرات نيز فزوني مي يافت.

- از ديگر توليدات دستي اين دوره قلمدانها و جلدهاي لاک الکلي است که دوران رونق و پيشرفت آنها بيشتر به عهد قاجار موکول مي شود.

14- حکومت قاجاريه (1786 تا 1925 ميلادي)

الف- پادشاهان قاجار

ب- وقايع تاريخي و سياسي دورهء قاجار

مرگ کريم خان زند(( وکيل الرعاياي ايران)) در سال 1779.م موجب بروز اغتشاشات و آشفتگي هايي شد که به دنبال آن بين اعضاء خانوادهء کريم خان و ساير قبايل و ايل هاي سرشناس از جمله ايل مقتدر و با نفوذ قاجار بر سر فرمانروايي ايران کشمکش و درگيري به وجود آمد.، يکي از سرداران طايفهء قاجار به نام آغامحمدخان با استفاده از شرايط مناسب هرج و مرج توانست در سال 1786 ميلادي خانوادهء زنديه را برانداخته و تمام کشور را زير سلطه و تحت نفوذ و اقتدار خود درآورد. وي در 1786 .م به تخت نشست و تهران را پايتخت خود قرار داد. وي سپس در 1795 .م ساير مناطق ايران در شمال و خراسان و در جنوب شيراز را تصرف نمود. آقا محمد خان به دليل قصاوت و سنگدلي و کينه اي که از فاميل خود در مورد قطع نسل نمودنش در دل داشت، دستور قتل عام بسياري از مردم بيگناه را صادر نمود. اما در سال 1797.م خود وي نيز به قتل رسيد. بعد از او در همان سال دومين شاهزادهء قاجار به نام فتحعلي شاه به سلطنت ايران رسيد. عهدنامه ننگ آميز و مشهور ترکمان چاي در زمان همين پادشاه و در سال 1828 ميلادي بين ايران و روسيه منعقد شد که براساس آن مناطق ارمنستان، ايروان و نخجوان در اختيار و تحت حکومت روسيه قرار مي گرفت. در 1834 .م محمدشاه قاجار جانشين فتحعلي شد و بعد از حدود 14 سال يکي از حکام و پادشاهان مقتدر قاجار به نام ناصرالدين شاه قاجار بر تخت نشست او مدت تقريباً 50 سال حکومت نمود. بعد از اينکه در 1844.م با بيان (نهضت باب) در شيراز شروع به تبليغ و ترويج آئين خود نمودند، ناصرالدين شاه در يک فرصت مناسب دستور قتل باب سرکرده آنها را صادر نمود.

بعد از مرگ وي مظفرالدين شاه به سلطنت رسيد. او نيز در اثر بيماري و بي کفايتي به ظاهر زمام امور را به دست گرفته بود اما در واقع کشور توسط مستشاران روسي و انگليسي اداره مي شد. بعد از او محمد عليشاه بر مسند قدرت تکيه زد. وي نيز فرد لايقي نبود و توافق روي و انگليس در مورد قيمومت ايران را تأييد نمود. بر اساس اين پيمان در 1919 ميلادي ايران توسط قواي انگليسي و روسي اشغال گرديد. آخرين پادشاه قاجار احمدشاه بود که وي نيز به دليل صغر سن توان اداره حکومت و کشور را نداشت.، او هم پس از مدت کوتاهي با دخالت و پشتيباني نيروهاي انگليسي از قدرت خلع شد و رضاخان پهلوي به جاي او بر تخت نشست، بدين ترتيب حکومت قاجار نيز همچون حکومت هاي جابر و خودکامهء قبلي براي هميشه از صفحهء روزگار محو گرديد.

ج- هنرها، فنون و اختراعات دورهء قاجار

- به طور کلي به عقيدهء مورخين مدتها قبل از روي کار آمدن حکومت هاي محلي و کوچک و بزرگ در زمان صفويه ريشه هاي انحطاطي در هنرها و صنايع ايراني به وجود آمده بود که دليل آن نيز امکانات بيشتر ارتباط و رفت و آمد بين ايران و اروپا بود. در اواخر اين زمان و با شروع دوره هاي قاجار غالب ابتکاران و اختراعات مسکوت ماند و صناعات و هنرهاي مستظرفه در يک رخوت و درجا زدن فرو مي رفتند.

- قالي ها و بافته هاي داري اين دوره در قياس با توليدات عهد صفوي از افت چشمگيري، هم در توليد و هم در طرح و نقش برخوردار شد.

- اما در زمينهء نقاشي هاي به شيوهء غربي که بر روي پارچه و بوم و يا بر روي در و ديوار کاخ ها و منازل واماکن عمومي مثل قهوه خانه ها ترسيم مي شد گرچه اغلب نفوذ نقاشي و سبک اروپايي در آنها به خوبي ديده مي شد با اين حال سبک و مکتب جديدي به نام مکتب قاجار بنا نهاده شد که بعدها به وسيلهء کارشناسان ارزشگذاري شده و آثار ذيقيمتي بشمار آمدند.

- به استثناي چند بناي مذهبي و مدرسه و بناهاي منازل و اماکن عمومي که با الهام از شيوه هاي معماري غربي و با مصالح معمولي تر و عناصر تزئيني و نماسازي غير ايراني ساخته مي شد آثار ارزشمند ديگري برجاي نمانده است اما همين آثار باقي مانده امروزه غالباً جزو ميراث هاي فرهنگي کشور محسوب شده و از جذابيت و زيبايي خاص خود برخوردار هستند.

- در ساختمان هاي غير مذهبي غالباً تزئينات مختلف کاشي خصوصاً نقاشي هاي هفت رنگي و مينايي با نقوش مينياتور و نقوش انساني و حيواني و گياهي و اغلب با طرح هاي تزئيني غربي و رومي و يوناني اجرا مي شد در نقاشي هاي ديواري و تابلوها و همينطور رنگ آميزي کاشي ها از رنگ هاي جديد و تند مانند قرمز به وفور استفاده گرديده است.

- از ديگر ويژگي هاي هنر و صنايع دستي دورهء قاجار ابداع مکتب جديدي در نقاشي سنتي به نام مينياتورهاي قاجاري و رشد نقاشي به شيوهء غربي را مي توان ياد کرد.

- در ابنيهء مذهبي بع تزئينات و کاشيکاري ها توجه زيادي شده و چندين گنبد طلايي نيز در شهرهاي مختلف بر روي مساجد و مدارس بنا شده است.

- استفاده از موتيف هاي غربي مانند نقوش چدني و گل پيزوري و گل فرنگي و غيره

- استفاده مکرر و تقريباً انحصاري از نقش بته جقه در نقوش پارچه اي

- ترويج و کامل نمودن شيوه جعبه سازي و جلدسازي لاکي که از ويژگي هاي بسيار بارز اين دوره بوده و انواع پايه ماشه، جعبهء جواهرات، قاب آينه و جلدهاي لاکي و نقاشي رنگ و روغني در کنار نقاشي قهوه خانه اي به دليل زيبايي و اصالت خود کارشناسان را تشويق و ترغيب به چشم پوشي از افول ساير فنون و حرف مي نمايد. اين محصولات به دليل زيبايي و جلوهء بسيار بالاي خود غالباً در مجموعه ها و موزه هاي داخلي و خارج نگهداري مي شوند.

- حجاري تصاوير فتحعلي شاه قاجار بر روي تخته هاي سنگي در مسجد علي نزديک تهران که بر روي يکي از حجاري هاي دورهء ساساني صورت گرفته است. در همان محدوده در قلعهء قديمي تصوير وي حجاري شده، و در غار بزرگ طاق بستان کرمانشاه نيز تصوير وي در کنار تصاوير باستاني حک شده است.

جزو زيباترين و گران قيمت ترين نقاشي هاي مينياتور به سبک قاجار تصاوير و تک چهره هايي است که توسط نقاشان آن دوره از فتحعلي شاه کشيده شده است. اين تصاوير از ويژگي هاي آثار باقيمانده اين دوران است چرا که در هيچ دورهء تاريخي ديگري در واقع اين تعداد تصوير از سلطان و پادشاه ترسيم نشده است. برخي از اين تصاوير بر روي بوم پارچه و بر روي کاشي اجرا شده است.

- ساخت ظروف و قطعات تزئيني و مصرفي از جنس طلا و نقره و استفاده از نقاشي مينايي بر روي آنها از ديگر مميزات هنرهاي اين دوره در زمينهء مصنوعات فلزي مي باشد. انواع جعبه، قاب آينه، عينک، عصا، جعبهء انفيه، قلمدان و ظروف کوچک و ظريف که با فلزات و جواهرات گران قيمت به صورت مينايي و يا به روش طلاکوبي و جواهرنشان و مرصع کاري ساخته شده اند.

- همانطور که ذکر شد ابداع و رواج نوع خاصي از نقاشي با تکنيک غربي که به طرز باور نکردني و خارق العاده اي ايراني شده است و علي رغم بکارگيري تمامي عناصر نقاشي غربي از قبيل طرح، نقش، بافت، رنگ و مواد و قلم مو و همينطور زمينه پارچه اي يا کاغذ و حتي تکنيک هاي اجرا و انجام کار آن و بکارگيري اصول و قواعد نقاشي غربي مانند نور و سايه و رنگ هاي مکمل و پرسپکتيو غذبي باز هم نقاشي ها کاملاً ايراني به نظر مي رسيد.، با اين احوال اين نوع نقاشي توانست به عنوان يک مکتب اصيل، زيبا، زنده، و ماندگار جاي خود را باز نمايد.