ابن سكّيت: معلّم سربدار - ابن سکیت، معلم سربدار جلد 1

ابن سكّيت: معلّم سربدار

مصطفي محمدي اهوازي

«اسلام، كلام والا و نيز سخنران خداجوي را ارج مي‏نهد.»(1)

اندكي تأمل در تاريخ سرخ تشيع برهمگان آشكار مي‏سازد كه بسياري از انسانهاي پاك سيرت و والا در مسلخ عشق با شوق وافرسر به تيغ جلاّد سپردند و عزت وجاودانگي خريدند. اينان حتي داغ يك آه را برغاصبان مقام عظماي ولايت الهي نهادند ودرخت خونين شيعه را با خون سرخ خود آبياري كردند.

در اين مقال زندگاني يكي ازاين«سربداران ولايت» را بررسي مي‏كنيم.

در يكي از روزهاي گرم خوزستان در سال 186 هجري قمري در شهر «دورق»(2)(3) كودكي چشم به جهان گشود. كودكي كه از تبار سربداران خوزستان گرديد.

دورق يكي از مراكز علمي و فرهنگي كهن ايران اسلامي است و علما، خطبا و شعراي شهيري از اين منطقه قد برافراشتند؛ چنانكه امروزه كلمه «دورقي» را در پي نام بسياري از علماي بزرگ مي‏بينيم.(4)

البته برخي بغداد را محل ولادت اين شخصيت بزرگ شيعي مي‏دانند.(5)

كودك را يعقوب نام نهادند و به كنيه «ابويوسف» آراستند. پدرش اسحاق نام داشت. اين مرد صالح و درستكار در فنون ادبيات عرب، به ويژه لغت و شعر(6)، استاد شمرده مي‏شد؛ دوستدار دانشمندان بود.(7) و از اصحاب كسائي، يكي از قرّاء سبعه، به شمار مي‏آمد.(8)

اسحاق اديبي فرزانه و شاعري زبردست بود؛ ولي براساس آموزه‏هاي اسلامي سكوت را برسخن ترجيح مي‏داد. به تدريج درسايه افراط در سكوت، به «سكّيت» (بسيار سكوت كننده) شهرت يافت.(9) بدين سبب، فرزندش را «ابن سكّيت» خوانده‏اند.

اسحاق، پس از مهاجرت به بغداد ـ كه شايد به انگيزه تحصيل فرزندش انجام گرفت.ـ(10) در آن شهر مكتبخانه‏اي برپاساخت و به تربيت كودكان همت گماشت. او در كنار آموزش علوم و معارف،(11)، آرام آرام معارف شيعي را در قلب پاك شاگردانش جاي مي‏داد.

دعاي پدر

اسحاق به تحصيل و عالم شدن فرزندش يعقوب بسيار علاقه داشت.(12) بدين سبب، وقتي توفيق زيارت خانه خدا به دست آورد، بعد از اداي مناسك پرشكوه حج، بادلي شكسته خداوند را خواند و از وي خواست پاداش تلاشهايش را استاد شدن فرزندش در «علم نحو» قرار دهد.(13)

خداوند دعاي پدر را به هدف اجابت رسانيد و يعقوب به زودي در شمار بزرگان ادبيات عرب جاي گرفت.

نقطه پرواز

اسحاق ـ كه از تربيت ديني فرزندش غافل نبود.ـ از همان دوران كودكي او را با مسايل مذهبي و رازها و مظلوميت شيعه آشنا ساخته، براي آزمايشهاي سخت زندگي آماده كرد.

استادان ابن سكيت

يعقوب علوم و فنون عرب را در محضر «فرّاء» و «ابي‏عمرو شيباني» و «اثرم» و «ابن اعرابي»ـ كه همگي از مشاهير و بزرگان علم و ادب روزگارش بودند.ـ(14) فراگرفت.

ابن سكيت، به منظور آشنايي بيشتر بازبان فصيح و اصيل عربي، به رسم آن روزگار مدتي در صحرا نزد اعراب بدوي به سربرد و با دقت در گفتار آنها معارف و علوم عربي خود را كامل كرد.(15)

احترام به استاد

هنگامي كه ابن سكيت نزد ابن اعرابي به تحصيل فن لغت اشتغال داشت، روزي ابن اعرابي حكايتي را ـ كه احتمالاً شاهد مثالي در آن بود.ـ براي شاگردان بيان كرد. ابن سكيت ـ كه نظرش مخالف رأي استاد بود.ـ براي دفاع از رأي خود از راوي آن حكايت پرسيد تا به صحيح بودن آن اطمينان يابد. استاد عصباني شد و در جواب شاگردش گفت: كيفر گستاخي و جسارت تو اين است كه شخصي گوشهايت را گرفته، گوشمالت دهد و پياپي برگردنت بزند تا ديگر در مقابل استاد مرتكب چنين بي‏احترامي نگردي.

ابن سكّيت ـ كه هيچ گونه بي‏ادبي و گستاخي انجام نداده بود.ـ به احترام استاد ساكت شد و چيزي نگفت. بعد از مدتي، وقتي خشم ابن اعرابي فرو نشست، به استاد گفت:

او نزد ابوجعفر حضرت جواد و ابوالحسن هادي عليهما‏السلام مقرّب بود... و به خاطر ايمان به اهل‏بيت عليهم‏السلام به دست متوكل كشته شد.

اي استاد! بسيار شادمانم كه من در باره راوي آن حكايت پرسيدم؛ زيرا اگر شخص ديگري مي‏پرسيد و چنين مورد سرزنش قرار مي‏گرفت، نمي توانست تحمل كند؛ ناگزير لب به گفتار زشت مي‏گشود و با توهين به شما مرا مي‏آزرد.(16)

كرسي استادي

دعاي خير پدر دركنار بيت‏اللّه الحرام به زودي ثمرداد و يعقوب به جرگه دانشمندان بزرگي چون ابن اعرابي و ابوالعباس ثعلب پيوست. اين شخصيت برجسته قبل از اين كه مجلس درسي مستقل داشته باشد، پدرش را در تربيت كودكان و نوجوانان مسلمان ياري مي‏داد.(17) او چون پدرش در محله «درب القنطره» بغداد تدريس مي‏كرد.(18) ابوالعباس ثعلب مي‏گويد: ابن سكيت براي بيان مسايل و علوم ادبي مجلسي دايركرده بود. مردم بسيار پيرامونش گردآمده، از سخنانش بهره‏مند مي‏شدند. به گونه‏اي كه موفقيت خوبي به دست آورد. يكي از دليلهاي موفقيتش اين بود كه اشعار «ابوالنجم عجلي» را مورد بحث و بررسي قرار مي‏داد... روزي از او خواستم نسخه‏اي از ديوان «ابوالنجم» را به من دهد؛ گفت: سوگند خورده‏ام اگراين نسخه را به كسي دهم، طلاق دادن همسرم برمن واجب شود؛ ولي براي اين كه شما نيز از اين ديوان بهره‏ببريد، مي‏توانيد نزد من بياييد و يك نسخه از آن را براي خود استنساخ كنيد.

من قبول كردم و روز دوشنبه‏اي نزد وي رفته، ديوان را استنساخ كردم. او مرا به كساني كه در مجلس درسش بودند، معرفي كرد.(19)

جالب اين كه وقتي ابن سكيت بركرسي استادي نشست، تحصيل را رها نكرد و همواره دركنار تدريس، به تحصيل اشتغال داشت. او علوم گوناگون از جمله نحو، لغت، شعر، روايت و علوم قرآني را تدريس مي‏كرد.(20)

شاگردان

نام گروهي از معروف‏ترين شاگردان وي عبارت است از:

1 - ابوالبشر بندنيجي.

2 - حراني، كه به گفته خود او از سال 225 قمري تا هنگام شهادت ابن سكيت از محضر وي استفاده كرد.

3 - ابوسعيد سكري.

4 - ابوعكرمه ضبي.

5 - ابوحنيفه دينوري.

بسياري نيز از ابن سكيت روايت كرده‏اند. نامهاي شماري از آنها چنين است:

1 - ابوالعباس ثعلب، نحوي معروف.

2 - احمد بن فرج مقري.

3 - محمدبن عجلان اخباري.

4 - ميمون بن هارون كاتب.(21)

اشعار ابن سكيت

اين دانشمند بزرگ شيعي در نهضت گردآوري و تدوين اشعار عرب ـ كه از نيمه دوم قرن دوم هجري تا اواخر قرن سوم با شور و شوق در شهرهاي بصره، كوفه و بغداد ادامه يافت.ـ نقشي مهم داشت.

او از شاگردان اصمعي و ابوعبيده معمربن مثني بود و از آن دو ـ كه از پيشگامان نهضت گردآوري بودند.ـ روايت مي‏كرد. گردآوري ديوانها و آثار پراكنده بسياري از شعراي كهن ازجمله امرؤالقيس، زهير بن ابي سلمي، نابغه ذبياني، اعشي، عنترة‏بن شداد، طرفة بن عبد و عمروبن كلثوم ـ كه ذخاير گرانبهاي ادبيات عرب محسوب مي‏شوند.ـ ثمره بخشي از تلاشهاي اين اديب بزرگ است. ابن نديم 30 شاعر قديم را يادآور شده كه ديوانهايشان را ابن سكيت گردآورده و شرح كرده است.(22)

اين اديب گرانقدر، علاوه برگردآوري آثار به شرح و تفسير برخي از آنها نيز مي‏پرداخت. كمتر ديواني است كه او آن را روايت (شفاهي ياكتبي) يا شرح و تفسير نكرده باشد.

اين دانشمند بزرگ شيعه ذخاير گرانبهاي ياد شده را از خطر نابودي نجات داد و ادبيات عرب را وامدار ساخت. بي‏ترديد ابن سكيت، در مقايسه با همگنانش، در اين عرصه از بيشترين سهم برخوردار است.(23)

نمونه‏اي از اشعار اين «شاعر شهيد ولايت» چنين است:

چون دلها را يأس و نوميدي فراگيرد و سينه‏ها وسيع و مصيبتها و شدايدي كه در آنها فراهم آمده تنگ شود و ناملايمات درميان دلها بارگشايد و دانشمندان چاره جويي ندانند و براي كشف زيانها راهي نيابند، در آن هنگام خداي داناي مهربان البته فرياد رسي مي‏كند و درعين نااميدي، اميدوار مي‏سازد؛ زيرا وقتي حادثه‏ها و تلخي‏ها به بي‏نهايت رسند، گشايش از راه مي‏رسد.(24)

ذهبي شعر ابن سكيت را ستوده است. حدود 20 بيت از اشعار وي در آثار ابوحيان توحيدي (الامتاع الموانسة)، خطيب بغدادي (تاريخ بغداد)، شمشاطي (الانوار و محاسن‏الاشعار)، ابن خلكان (وفيات)، ابن شاكر و ابوحيان غرناطي (تذكرة‏النحاة) برجاي مانده است.(25)

راوي نور

همان طور كه در ابتدا متذكر شديم، اين دانشمند خوزستاني دركنار تعليم و تعلّم علوم عربي هيچ گاه از فراگيري و تعليم معارف شيعي غفلت نكرد؛ چون به خوبي مي‏دانست كه سعادت و عزت در آثار ائمه اطهار عليهم‏السلام نهفته است. بدين سبب، هرگز از اين منبع فيض الهي دور نمي‏شد و همواره چون پروانه‏اي پيرامون شمع ولايت مي‏چرخيد.

نجاشي در كتاب «الرجال» درباره وي چنين مي‏نويسد:

او نزد ابوجعفر حضرت جواد و ابوالحسن هادي عليهما‏السلام مقرّب بود... و به خاطر ايمان به اهل‏بيت عليهم‏السلام به دست متوكل كشته شد. او شخصي ثقه است و طعني براو وارد نيست.

محمدبن احمد ذهبي نيز دركتاب «سيراعلام النبلاء» وي را بسيار ديندار و نيكوكار خوانده است. گفتار دانشمندان رجال نشان مي‏دهد كه او درنقل روايت استادي مورد اعتماد بود.(26)

در اين كه او در شمار ياران نزديك حضرت جواد و امام هادي عليهما‏السلام جاي داشت، اختلافي نيست؛ ولي در مورد اين كه آيا توفيق نقل حديث از حضرت رضا عليه‏السلام داشته ياخير، اختلاف وجود دارد. برخي(27) معتقدند او حضرت رضا عليه‏السلام را ملاقات و اين روايت را از وي نقل كرده است:

از حضرت امام رضا عليه‏السلام پرسيدم: چرا خداي متعال موسي بن عمران عليه‏السلام را با عصا و يدبيضا و بطلان سحر مبعوث گردانيد ولي حضرت عيسي بن مريم را با طب و پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را با كلام و فصاحت؟

حضرت در جواب فرمود: زيرا حضرت موسي بن عمران وقتي مبعوث شد كه موضوع رايج در ميان مردم سحر و ساحري بود؛ از اين جهت، خداي بزرگ به او قدرتي داد كه درتوان مردم آن زمان نبود. او به ياري اين قدرت، سحرساحران را باطل و حجّت را برآنان تمام كرد. اما حضرت عيسي عليه‏السلام زماني بر انگيخته شد كه بيماري فلج شايع بود و مردم به پزشك نياز داشتند. خداوند به حضرت عيسي معجزه‏اي داد كه مردم از انجام مثل آن عاجز بودند؛ زيرا حضرت عيسي مرده را زنده مي‏كرد، نابيناي مادرزاد را شفا مي‏داد و پيسي را به اذن خدا از ميان مي‏برد. بدين وسيله، حجت برمردم كامل گرديد. هنگام بعثت پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فصاحت و بلاغت در ميان مردم بسيار رواج داشت. بدين سبب، خدا مواعظ و احكامش را در قالب كتابي فصيح و بليغ فرو فرستاد؛ كتابي كه مردم از آوردن مثل آن عاجز بودند و حجت برآنان تمام شد.

ابن سكيت گفت: به خدا سوگند هرگز مثل شما نديده‏ام.

سپس پرسيد: امروز حجت برمردم چيست؟ امام عليه‏السلام فرمود: عقل حجت خدا است كه به وسيله آن كسي كه به خدا نسبت درست مي‏دهد تشخيص مي‏دهي و تصديقش مي‏كني و آن كه به خدا دروغ مي‏بندد تشخيص مي‏دهي و تكذيبش مي‏كني. ابن سكيت گفت: به خدا سوگند همين طور است.(28)

مخالفان اين نظريه معتقدند ابن سكيت امام رضا عليه‏السلام را ملاقات نكرده، احتمالاً در سند حديث ابوالحسن هادي با ابوالحسن الرضا اشتباه شده است.(29)

گروهي پا از اين فراترگذاشته، معتقدند ابن سكيت از حضرت امام حسن عسكري عليه‏السلام نيز روايت كرده است. منشأ اشتباه آنان نام «يعقوب بن اسحاق» است. از آنجا كه ابن سكيت توسط متوكل به شهادت رسيد و متوكل نيز در زمان امام هادي عليه‏السلام درگذشت، مسأله نقل روايت از امام عسكري قابل پذيرش نمي‏نمايد. احتمالاً مراد از «يعقوب‏بن اسحاق» در سند روايات امام عسكري، يعقوب بن اسحاق كندي است.(30)

در اينجا براي نمونه يكي از روايتهاي ابن سكيت را متذكر مي‏شويم:

محمدبن ابي‏عبداللّه عن علي بن ابي‏القاسم عن يعقوب بن اسحاق قال: كتبت الي ابي محمداساله كيف يعبد العبد ربه و هو لايراه. فوقع عليه‏السلام : «يا ابايوسف، جل سيدي و مولاي و المنعم علي و علي آبائي ان يري. قال و سألته: هل رأي رسول اللّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ربّه؟ فوقع عليه‏السلام : ان اللّه تبارك و تعالي اري رسوله بقلبه من نور عظمته ما احبّ.»(31)

ابن سكيت مي‏گويد: به امام جواد عليه‏السلام نامه نوشتم و پرسيدم: چگونه بنده‏اي پروردگارش را مي‏پرستد در حالي كه او را نمي‏بيند؟ امام جواد عليه‏السلام جواب داد:

اي ابويوسف! پروردگار و مولا و نعمت دهنده به من و اجداد من بزرگتراز آن است كه ديده بشود.

ابن سكيت پرسيد: آيا رسول اللّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله پروردگار را ديده است؟ فرمود: خداوند از نور عظمت خود هرچه دوست داشت به قلب پيامبرش نشان داد.

گياه شناسي

فواد سزگين، مولف كتاب «تاريخ نگارشها و تأليفات»، درجلد چهارم از ابن سكيت و ابوحنيفه دينوري به عنوان دوتن از گياه شناسان مسلمان نام مي‏برد و مي‏گويد:

«زيلبربرگ» ـ كه از زيبايي توصيفات ابن سكيت درباره گياهان به شخصيت علمي وي پي‏برده بود.ـ تنها وي را استاد اصلي ابوحنيفه دينوري درگياه شناسي مي‏شناخت.(32)

ابن سكيت در اين زمينه بسيارتلاش كرد و كتابهايي نيز نگاشت. كتاب «النبات و الشجر» يادگار او در اين عرصه است. ابن نديم در «فهرست» خود اين كتاب را از آثار وي مي‏داند؛ ولي چون اكنون دردسترس نيست، اكثر پژوهشگران آن را از آثار منسوب به وي شمرده‏اند. قرائني نيز بردرستي اين انتساب گواهي مي‏دهد؛ براي مثال ابوحنيفه دينوري، شاگرد ابن سكيت، دركتاب هفت جلدي النبات خود به طور مكرر از اين اثر استادش استفاده كرده است.

«ابن سيره»، مؤلف كتاب «المخصص»، در فصول 10، 11، 12، اين اثر بيش از 200 بار از «النبات و الشجر» ابن سكيت نقل قول مي‏كند.(33)

اين كه «زيلبربرگ» در رساله دكتراي خود، ابن سكيت را به خاطر خوب توصيف كردن نباتات مورد ستايش قرار مي‏دهد، برگرفته از همين اقوال پراكنده است. اين سخنان بايد جمع آوري گردد تا مرجعيت ابن سكّيت را در گياه شناسي اسلامي وجامعيت «النبات و الشجر» يا «الشجر و النبات» نشان دهد.(34)

ستاره شناسي

ابن سكيت درنجوم نيز صاحب نظر بود. يكي از محققان در اين مورد مي‏گويد:

ابن سكيت در مسايل مربوط به احكام نجوم و منازل قمر صاحب نظر بود... صاحب كتاب «المخصص» در مبحث اول كتاب به نام «الانواء» پيرامون «صفة‏الشمس و اسمائها» (ص

18 - 23) دوازده بار، در موضوع «طلوع الشمس و كسوفها و غروبها» (ص

23 - 26) نُه بار و در خصوص «صفة‏القمر و اسمائها» (ص

26 -28) سيزده بار... از ابن سكيت نقل قول كرده است.(35)

در بار خليفه

به تدريج شهرت ابن سكيت به دربار رسيد. بنابراين، وقتي به سامرّا رفت، مورد توجه عبداللّه بن يحيي بن خاقان، وزير متوكل، قرار گرفت. عبداللّه بن يحيي، متوكل را از مقام علمي «ابن سكيت» آگاه ساخت. خليفه از او خواست تا فرزندانش معتز و مؤيد را به شاگردي قبول كند و به آنها دانش آموزد.(36)

ابن سكيت ـ كه در پذيرش اين پيشنهاد ترديد داشت.ـ با برخي از شخصيتهاي آن زمان مشورت كرد. احمدبن عبيد مي‏گويد: ابن سكيت در مورد همنشيني و استادي فرزندان متوكل با من مشورت كرد. من او را از مجالست و منادمت با متوكل نهي كردم؛ ولي او گمان كرد به سبب حسادت وي را از همنشيني با خليفه باز مي‏دارم؛ به سخنان و نصيحت من گوش فرا نداد و با متوكل همنشين شد و در مجالس خصوصي‏اش شركت كرد.(37)

البته، باتوجه به شيعه ستيزي متوكل و وزيرش، مي‏توان چنان استنباط كرد كه آنها مي‏خواستند ابن سكيت را در كنار خود داشته باشند تا نتواند در پيشبرد اهداف شيعي فعاليتهاي چشمگيري داشته باشد.

عبداللّه بن عبدالعزيز نيز مي‏گويد: ابن سكيت در مورد تعليم فرزندان متوكل با من مشورت كرد ومن او را نهي كردم. او تصور كرد به سبب حسد او را نهي مي‏كنم.(38)

سرانجام «ابن سكيت» تعليم فرزندان متوكل را به عهده گرفت. كسي از نيت و هدفش چيزي نمي‏داند؛ ولي باتوجه به فضل و تقواي وي شايد بتوان گفت: او مي‏خواست در دربار نفوذ كند و با تربيت فرزندان خليفه در روند ستمهايي كه به شيعيان مي‏شد، تغيير پديد آورد.

البته، باتوجه به شيعه ستيزي متوكل و وزيرش، مي‏توان چنان استنباط كرد كه آنها مي‏خواستند ابن سكيت را در كنار خود داشته باشند تا نتواند در پيشبرد اهداف شيعي فعاليتهاي چشمگيري داشته باشد.

ذهبي در «سيراعلام النبلاء» مي‏نويسد: متوكل ماهيانه دوهزار درهم به ابن سكيت مي‏داد و افزون برآن، گاه از پاداشهاي گرانبهايي نيز بهره‏مندش مي‏ساخت؛ چنانكه در مجلسي پنجاه هزار درهم به او بخشيد.(39)

به گفته ابن زبير در «الذخاير و التحف» مقام ابن سكيت چنان مورد توجه خليفه قرار گرفته بود كه در شمار نديمان و خاصّان متوكل قرار گرفت.(40)

گويند: اولين روزي كه ابن سكيت براي تدريس وارد محل مورد نظر گرديد، فرزندان متوكل ديرتر از وي وارد شدند. ابن سكيت به معتز گفت: ايهاالامير، شما دوست داريد درس را از چه بحثي شروع كنيم؟

معتز به استاد گفت: دوست دارم، امروز مرا مرخص كنيد تا آزادانه به گردش و بازي بپردازيم.

ابن سكيت گفت: پس برخيزم و بروم؟

معتز با گستاخي تمام گفت: من از شما سبك‏ترم و زودتر برمي‏خيزم. آنگاه با شتاب برخاست و دويد تا از اتاق بيرون برود؛ در اثر شتاب بيش از حد، در راه برزمين افتاد و چهره‏اش از خجالت سرخ شد. ابن سكيت بي‏درنگ چنين سرود:

لغزش زبان سخت مصيبتي است؛ برخلاف لغزش پا كه مصيبتش چنان سخت نيست؛ زيرا لغزش زبان (گاهي) سررا به باد مي‏دهد ولي لغزش پا گاه در اندك زماني بهبودي مي‏يابد.(41)

* شهادت استاد

در اين كه ابن سكيت به دست متوكل ملعون به شهادت رسيد، هيچ اختلافي وجود ندارد؛ امّا در چگونگي شهادتش اختلاف است. عبدالرحمان بن محمدابن انباري در كتاب «نزهة‏الالباء» و محمدبن احمد ازهري در كتاب «تهذيب اللغة» چنين آورده‏اند:

علت خشم متوكل ـ كه باعث قتل ابن سكيت شد.ـ اين بود كه روزي مردي قرشي و ابن سكيت و متوكل مشغول صحبت بودند. خليفه ـ كه در پي آزار مرد قرشي بود.ـ ابن سكيت را فرمان داد تا وي را دشنام دهد.

ابن سكيت ـ كه اين را خلاف اخلاق مي‏دانست.ـ به امر خليفه توجه نكرد و ناسزا نگفت. خليفه اين عمل ابن سكيت را ناپسند شمرده، به مرد قرشي گفت: همان كاري كه ابن سكيت در باره تو انجام نداد، انجام ده.

مرد قرشي ـ كه از متوكل مي‏ترسيد.ـ به فرمانش عمل كرده و لب به ياوه‏گويي گشاد. ابن سكيت با مشاهده اين بي‏احترامي از كرده خود پشيمان شد و گفت: اي خليفه! اينك به فرمانت عمل مي‏كنم و او را ناسزا مي‏گويم.

متوكل گفت: آنچه اكنون مي‏گويي، انتقام است نه اطاعت امر من.

سپس به نوكران تُركش فرمان داد ابن سكيت را بزنند. آنها چنان لگد برشكمش كوفتند كه بيهوش گرديد. سپس او را بردوش گذاشته، به خانه‏اش بردند. استاد دو روز بعد، به سبب صدمات و جراحات عميق درگذشت.(42)

در باره شهادت اين بزرگمرد روايت ديگري نيز وجود دارد. براساس اين روايت مشهورـ كه اكثر منابع نيز آن را تأييد مي‏كنند.ـ روزي متوكل وارد كلاس فرزندانش شده، با ايشان گفتگو كرد و به ابن سكيت گفت: از تو مي‏خواهم آنچه در دلت پنهان كرده‏اي آشكار كني. بگو بدانم آيا فرزندان مرا بيشتر دوست داري يا فرزندان علي‏بن ابي‏طالب حسن و حسين را؟

ابن سكيت از اين سخن گستاخانه سخت عصباني شده، گفت: به خداي عليِّ اعلي سوگند، رتبه و مقام كمترين غلامان آن حضرت ـ كه قنبر حبشي است.ـ از تو و فرزندانت بسي بالاتر و عظيم‏تر است. اين عقيده با وجودم آميخته و از من جدا نمي‏شود.

متوكل ـ كه انتظار چنين صراحتي را نداشت.ـ خشمگين شد و به غلامانش دستور داد زبان استاد را از پشت سرش بيرون آورند.(43)

گروهي براين عقيده‏اند كه گردآوري اشعار «كميت اسدي»، بزرگ شاعر شهيد شيعه، توسط «ابن سكيت» سبب شهادت او شد؛ اين كار مذهب واقعي‏اش را نمايان ساخت. متوكل در پي بهانه‏اي بود تا ابن سكيت را به اظهار عقيده ناگزير سازد. بنابراين، به كلاس درس فرزندانش رفت و آن پرسش را مطرح كرد. افزون براين، گروهي سودجو و شيعه ستيز ـ كه چه بسا به مذهب واقعي ابن سكيت پي برده بودند.ـ در پي تحريك متوكل عليه او بودند.(44)

«ازهري» در «تهذيب اللغة» مي‏گويد: پس از شهادت استاد بي‏درنگ ده هزار درهم ديه او را به خانواده‏اش پرداخت كردند.(45)

اين كردار نشان مي‏دهد كه نقشه قتل ابن سكيت از پيش طراحي شده بود.

ممكن است كسي بپرسد چرا استاد طبق روال هميشگي تقيه نكرد وجان خود را از مرگ حتمي نرهانيد؟ آيا اين كردار وي با معارف شيعي مطابقت دارد؟

در پاسخ بايد گفت: عمل ابن سكيت در صدر اسلام نيز سابقه داشت. اين مرد فرزانه همانند جمعي از اصحاب اميرمؤمنان عليه‏السلام مانند حجربن عدي و عمروبن حمق بود. معاويه آنان را به بيزاري جستن از اهل‏بيت عليهم‏السلام و لعن آنها تكليف كرد و آنان معاويه و خاندانش را لعن كرده، به استقبال شهادت شتافتند. البته گروهي نيز راه تقيه پيمودند و خواست معاويه را انجام دادند. وقتي اخبار اين دو دسته به امامان بزرگوار حضرت امام حسن و امام حسين عليهما‏السلام رسيد، درباره دسته اول فرمودند:«قد اسرع الي الجنة»؛ سمت بهشت شتافت. آن پاكان درباره دسته دوم فرمودند: «و قداحرز دمه»؛ خون و زندگاني خود را حفظ كرد.

اين اخبار نشان مي‏دهد عدم رعايت تقيه و برسر محبت اهل‏بيت عليهم‏السلام جان باختن به معناي ارتكاب خلاف شرع نيست.

مرحوم دكتر شريعتي در اين مورد مي‏گويد:

ابن سكيت (بعد از پرسش متوكل) بايد انتخاب مي‏كرد. اينجا ديگر تقيه پليدي و خيانت است. در تشيع علوي، تقيه تاكتيك بوده است. تقيه براي حفظ ايمان است و نه مثل امروز حفظ مؤمن.(46)

شهادت آن بزرگوار در دوشنبه پنجم رجب سال 243، 244 يا 246 هجري تحقق يافت.

* آثار استاد

ابن سكيت، علاوه برتربيت شاگردان وارسته، كتب متعددي نگاشت. تأليفات ابن سكيت در شمار مهمترين منابع علم لغت جاي دارد و پديد آورندگان معجم‏هاي بزرگي چون «لسان العرب» و «القاموس المحيط» از آن بهره بسيار برده‏اند. عبدالرحمان همداني در كتاب «الالفاظ» برابن سكيت تكيه دارد و سيوطي در «المزهر» بسياري از اقوال او را نقل مي‏كند.(47)

1 - اصلاح المنطق

يكي از معروفترين آثار ابن سكيت، اصلاح المنطق است. در اين كتاب بسياري از واژه‏هاي عربي به صورت صحيح ضبط شده و از جنبه‏هاي صرفي، فصاحت و غير آن مورد بررسي قرار گرفته است. اين اثر از معتبرترين كتابهاي لغت به شمار مي‏رود و شرح‏هاي بسيار برآن نگاشته شده است. اصلاح المنطق نخستين بار در سال 1368 ق (1949 م) به كوشش «عبدالسلام محمدهارون» و «احمدمحمد شاكر» در قاهره به چاپ رسيد؛ و در 1956 م تجديد چاپ شد.(48)

مبرّد ـ كه از دانشمندان ادبيات عرب شمرده مي‏شود.ـ در مورد اين كتاب مي‏گويد: از پل بغداد (در علم لغت) كتابي همانند آن نگذشته است.(49)

اين كتاب را «ابوالقاسم بن حسين» معروف به «ابن مغربي» تلخيص كرده است. «خطيب تبريزي» اين اثر ابن سكيت را مُنقّح ساخته و «ابن سيرافي» ابيات آن را مورد بررسي قرار داده است.(50)

2 - الاضداد

اين كتاب ـ كه به شرح معاني متضاد اختصاص دارد.ـ در 1912 م به كوشش «اگوست هافنر» همراه دو اثر ديگر «اصمعي» و «سجستاني» با عنوانهاي «ثلاثة كتب في الاضداد» در بيروت به چاپ رسيد و در 1980 م تجديد چاپ شد.(51)

3 - الالفاظ

كتابي در باره واژه‏هاي متشابه است و 148 فصل دارد. روش كار ابن سكيت در اين اثر براساس تقسيم بندي موضوعي است. اين كتاب باعنوان «تهذيب الالفاظ» همراه اضافاتي از نسخه‏هاي گوناگون در سال 1896 م در بيروت به چاپ رسيد.(52)

چند نسخه خطي از اين اثر گرانبها در كتابخانه‏هاي «لندن» و «پاريس» موجود است.(53)

4 - القلب و الابدال

اين كتاب در سال 1903 م به كوشش «اگوست هافنر» در بيروت و در سال 1905 م در «لايپزيك» در مجموعه‏اي به نام «الكنتر اللغوي في اللسان العربي» و نيز در سال 1978 م با عنوان «الابدال» به كوشش «محمدشرف» در قاهره به چاپ رسيد.(54)

5 - شرح ديوان الحطيئه

اين كتاب براي اولين بار در سال 1958 م در قاهره منتشر شد و بارديگر در سال 1987 م به كوشش «نعمان محمدامين طه» به چاپ رسيد.(55)

6 - شرح ديوان الخنساء

اين كتاب به كوشش «لويس شيخو» در سال 1896 م در بيروت به چاپ رسيد.(56)

7 - ديوان طرفة بن عبد (به روايت ابن سكيت)

اين كتاب در 1909 م به اهتمام «احمد امين شنقيطي» در قازان چاپ شده است.(57)

8 - شرح ديوان عروة‏بن ورد

اين كتاب نخستين بار در سال 1923 م همراه چهار ديوان ديگر در قاهره و سپس به كوشش «عبدالمعين الملوحي» در دمشق به چاپ رسيد.(58)

9 - شرح ديوان مزرّد

اين كتاب به كوشش «خليل ابراهيم عطيه» در سال 1962 م در بغداد به چاپ رسيد.(59)

علاوه براين آثار ـ كه به زيور طبع آراسته شده است و در صحّت انتساب آنها به ابن سكيت ترديد نيست.ـ آثار فراواني نيز در دسترس است كه صحت انتساب برخي از آنها مورد ترديد است. مهمترين اين كتابها عبارت است از:

1 - الابل

2 - الاجناس الكبير

3 - الاصوات

4 - الارضين و الجبال و الادويه

5 - الامصال

6 - الانساب

7 - الانواع

8 - البيان

9 - الايام و الليالي

10 - التصغير

11 - معاني الابيات

12 - معاني الشعرالكبير

13 - معاني الشعر الصغير

14 - النبات و الشجر

15 - الطرق

16 - سرقات الشعراء

17 - الوحوش

18 - الحشرات

19 - المذكر و المؤنث

20 - فعل و افعل

21 - النوادر

22 - المثني

نام آثارخطي‏مربوط به‏ابن‏سكيت چنين‏است:

1 - البحث

سه نسخه از آن در دارالكتاب (قاهره) و يك نسخه ديگر در كتابخانه تيموريه موجود است.

2 - منطق الطير و منطق الرياحين

نسخه‏اي از آن در كتابخانه آستان قدس رضوي موجود است.

3 - المقصود و الممدود

نسخه‏اي‏از اين‏اثردر كتابخانه‏عارف‏حكمت در مدينه به كتابت «ابويوسف» موجود است. البته صحت انتساب المقصود و الممدود به ابن سكيت دقيقاً روشن نيست.(60)

1 - پيام رهبر انقلاب براي كنگره شعر جنگ، 1365.

2 - نامه دانشوران، ناصري، ج 2، ص 260؛

3 - شهركي است (ازخوزستان) آباد، خرم (فارسنامه ابن البدخلي، ص 136)؛ «لغت نامه دهخدا، «دورق»).

4 - روزنامه اطلاعات، 14/9/1370.

5 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3، ص 696.

6 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3، ص 696.

7 - نامه دانشوران ناصري، ج 2، ص 252.

8 و 9 و

10 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3، ص696.

11 و

12 - راويان امام رضا(ع) در مسندالرضا، عزيزاللّه عطاري، ص 30.

13 - نامه دانشوران ناصري، ج 2، ص 252.

14 - همان، ص 253؛ روايان امام رضا(ع) در مسندالرضا، ص 30.

15 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3، ص 696.

16 - نامه داشوران ناصري، ج 2، ص 253.

17 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3، ص 696؛ راويان امام رضا(ع) در مسند الرضا، ص 30.

18 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

19 - راويان امام رضا(ع) در مسند الرضا، ص 31.

20 و

21 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

22 - روزنامه اطلاعات، 14/9/1370.

23 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

24 - نامه دانشوران ناصري، ج 2، ص 257.

25 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

26 - ر.ك: «انباة‏الرواة» علي بن يوسف قفطي و «الوجيزه» محمدباقر مجلسي و «معجم الرجال الحديث»، ابوالقاسم خوئي.

27 - ر.ك: رجال نجاشي.

28 - عيون الاخبارالرضا، محمدبن علي بن بابويه.

29 - كيهان فرهنگي، بهمن 11/1370.

30 - همان؛ المعجم الرجال الحديث.

31 - الكافي، ج 1، ص 95.

32 تا

35 - كيهان فرهنگي، .../ اسفند/1370.

36 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

37 - راويان امام رضا(ع) در مسند الرضا، ص 32.

38 - ريحانة‏الادب، ج 1، ص 217.

39 و

40 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

39 و

40 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

41 - نامه دانشوران ناصري، ج 2، ص 258.

42 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3؛ نامه دانشوران ناصري، ج 2، ص 258.

43 - نامه دانشوران ناصري، ج 2، ص 258.

44 - سيماي سامراء، سيناي سه موسي، محمد صحتي سردرودي، ص 141؛ دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

45 - دائرة‏المعارف بزرگ اسلامي، ج 3.

46 - فاطمه، فاطمه است، دكتر علي شريعتي.

47 - كيهان فرهنگي، بهمن 1370.

48 - روزنامه اطلاعات، 13/2/1375.

49 - تذكرة علماي اسلام، يحيي نوري، ج 1.

50 - راويان امام رضا(ع)، در مسندالرضا، ص 32.

51 و

52 - روزنامه اطلاعات، 13/2/1375.

53 - تذكرة علماي اسلام، ص 129.

54 تا

60 - روزنامه اطلاعات، 13/2/1375.