معراج نامه - معراج نامه نسخه متنی

معراج نامه

مهناز شايسته‏فر

دانشگاه تربيت مدرس

معراج‏نامه از نسخ كتابخانه ملي پاريس ((Jupp. Turc. 190يكي از نخستين آثار متعلق به مكتب هرات، مكتب‏نگري دوره تيموري است. معراج‏نامه را كه توصيف سلسله‏اي از وقايع معراج حضرت محمد(ص) به آسمان است، در سال 839 يا 840 / 1436، مالك بخشي هراتي (معروف به مير بخشي) به خط تركي اويغوري خوشنويسي كرده و نقاشان كارگاه هنري شاهرخ مصور ساخته‏اند.

بر اين كه برخي نگاره‏هاي اين نسخه از سويي شباهت فراواني به نسخه عجايب المخلوقات قزويني (سال 790ق.)، متعلق به مكتب تبريزي دارند و از سوي ديگر به سبب شباهت‏هايي با نگاره‏هاي مكتب شيراز، تصاوير گلچين اشعار مجموعه م. سي. من گلبنكيان را به ذهن متبادر مي‏سازند، ليكن بررسي دقيق پژوهشگران تاريخ نگارگري نشان داده كه همه نگاره‏هاي اين نسخه متعلق به مكتب هرات هستند1.

استفاده فراوان از رنگهاي آبي و طلايي تأثير خيره‏كننده‏اي به وجود آورده و بر موضوع رمز آميز معراج تأكيد كرده است. تصاوير نسخه بر خلاف معمول به شكل مربع و از متن كتاب كاملاً متمايزاند.2

در اين تصاوير، چهره‏ها صاف و گوياست و سايه جامه‏ها با رنگهاي عميق و گرم كه از جنبه‏هاي مهم مكتب هرات بوده، تصوير شده‏اند.

صورت فرشتگان و حوريان گرد و چشمهاي آنها كوچك و ريز و مورب است بطوريكه تأثير هنر چيني در آنها نيك آشكار است. با اينهمه تصوير گران سعي كرده‏اند چهره پيامبر را با ريش متوسط سياه، روي دراز و لباس و عبا و عمامه عربي تا جايي كه امكان دارد، به شكل و قيافه اعراب نزديك سازند3. به نظر فريه در نگاره‏هاي معراجنامه ويژگيهاي شيوه «درشت نقش» مرسوم در كارگاه هنري شاهرخ با برخي نقشمايه‏هاي آسياي ميانه و نيز ماهيت توهم انگيز هنر بودايي درهم آميخته است (ر. دبليو قريه، هنرهاي ايران، ترجمه پرويز مرزبان، تهران، 1374، ص 205).

اين نسخه مصور از آنجا كه يكي از سه نسخه باقيمانده از مكتب هرات در دوره پيش از ظهور سبك بهزاد است از اهميت فراواني برخوردار است4.

اين نسخه مشتمل بر شصت و يك تصوير است كه به ترتيب مراحل سفر قدسي پيامبر(ص) را نشان مي دهد.

آنتوان گالانت (1646-1715) مترجم مشهور داستانهاي هزار و يك شب، اين نسخه نفيس را در تاريخ پنج شنبه چهاردهم ژانويه 1673 براي سفير فرانسه در قسطنطنيه خريداري كرد و سفير فرانسه آن را به كتابخانه كلبر5 در فرانسه منتقل كرد.

وزير لوئي چهاردهم از فرانسوا پتي 6(1683-1713)، منشي ويژه شاه كه به جهت سفر به مصر، ايران، ارمنستان و قسطنطنيه انتظار مي‏رفت در فهم زبانهاي شرقي مهارتي كسب نموده باشد، خواست تا متن نسخه را ترجمه كند اما وي ظاهرا در انجام اين كار موفقيتي حاصل نكرد. در اواسط قرن هجدهم اين نسخه خطي به كتابخانه سلطنتي منتقل شد. مدتها بعد آبل رموسات (1788 - 1832) توانست بخشهايي از متن نسخه را در كتابش كه تحت عنوان «پژوهش در باب تاتارها»7 در سال 1820 به چاپ رسيد، توضيح دهد.

غناي رنگ‏آميزي و استفاده از رنگهاي درخشان و شفاف به تصاوير اين نسخه جلوه ويژه‏اي بخشيده است.

براق، اسب پيامبر بدني شبيه به قاطر دارد و چهره‏اش، صورت زن خوشروي تاجداري شبيه به ديگر حوريان و زنان است.

پيامبر (ص) در ابتداي اين سفر روحاني سوار بر براق همراه با جبرئيل كه درفشي در دست دارد به سمت مسجد الاقصي حركت كرده و با پيامبران پيشين ملاقات مي‏كند (تصوير شماره 5). تصوير بعدي (شماره 6) صحنه اقامه نماز پيامبران به امامت پيامبر اسلام (ص) است. در مركز تصوير پيامبر (ص) بر سجاده‏اي مزين به نقوش زيبا نشسته و هاله‏اي از نور پيرامون سر مباركش حلقه زده است. سه پيامبر در سمت چپ و سه پيامبر در سمت راست او نشسته‏اند.

در تصاوير بعدي (شماره 7 و 8) به ترتيب پيامبر(ص) با حضرت آدم (ع) و عزرائيل فرشته مرگ كه بر سكويي طلايي تكيه داده و پوشش پر مانندي به رنگهاي سبز و طلايي و آبي بر تن دارد ملاقات مي‏كند. سپس صحنه ديدار حضرت محمد (ص) با حضرت ابراهيم (ع) است كه بر منبر نشسته است (تصوير شماره 9).

تصوير شماره 10، شرح ديدار پيامبر با دو گروه از مسلمانان است كه گروهي به نشانه خوبي و پاكي لباس سپيد به تن دارند و گروه ديگر كه مسلمانان گناهكارند لباسهاي راه راه سياه و سفيد پوشيده‏اند و پيامبر (ص) با گروه مسلمانان سپيدپوش به نماز ايستاده است. پس از آن رسيدن پيامبر به عرش الهي است كه با پرده‏هايي از نور، ياقوت، الماس، طلا و مرواريدنشان داده شده (تصوير شماره 11) و سپس بارگاه خداوندي و فرشتگان در حال عبادت و تسبيح و خيمه‏هاي اطراف بارگاه الهي تصوير شده است (شماره 12). در تصاوير مربوط به بهشت، گنبدهاي بالاي سردرها و كتيبه‏ها كه در واقع ويژگيهاي معماري عصر شاهرخ را نشان مي‏دهد، در نگاه اول جلب نظر مي‏كند.

حضور حوريان زيبا، پرندگان و گلهاي رنگارنگ، جويهاي روان و... همگي عناصري است كه با الهام از آيات قرآن، صحنه باغ بهاري پر هياهويي را ترسيم مي‏كند (تصاوير 13، 14، 15 و 16).

در تصوير مربوط به جهنم، مالك جهنم به شكل ديو و با صورت و بدني قرمز با تاج و نيم تنه‏اي از زر تصوير شده است. در جهنم صندوقهاي محصور در آتش و مارها و عقربهايي ديده مي‏شوند (تصوير شماره 18).

به دنبال متن معراجنامه به روايت داستاني ديگري به خط اويغوري آمده كه به «خاطرات مقدسين» معروف است.

1. Kühnel, Ernest, "History of miniature painting and drawing," In Pope, Arthur Upham, A survey of persian art. vol v. p.1855-1856, Soroush press, Tehran.

2. بينيون، لورنس، ويلكينسون، ج . و. س؛ گري، بازيل: سير تاريخ نقاشي ايراني، ترجمه محمد ايرانمنش، تهران، 1378، ص 162.

3. حسن، زكي محمد، تاريخ نقاشي در ايران، ترجمه ابوالقاسم سحاب، تهران، 1346، ص 76؛
حبيبي، عبدالحي، هنر عهد تيموريان و متفرعات آن، كابل، 1355، صص 700-701.

4. رابينسن، ب. و، هنرنگارگري ايران، ترجمه يعقوب آژند، تهران، 1376، ص 43.
دو نسخه ديگر مربوط به اين دوره مكتب هرات عبارتند از: شاهنامه محفوظ در كتابخانه انجمن سلطنتي آسيايي و خمسه نظامي در كتابخانه توپ‏قاپي سراي.

5. Colbert.

6. Francois Petis.

7. Recherches Sur les Tartares