در نزديکى کانتون شهرى است که در قديم شهر زيتون «چوان جو» ناميده مي‌شد که در تاريخ اسلامى و ايرانى و در سفرنامه‌ها مشهور است. بر طبق سنگ‌نبشته‌ها که در نقاط مختلف به دست آمده‌اند، ثابت مي‌شود که از زمانهاى خيلى دور، افراد زيادى براى ترويج دين اسلام به چين فرستاده مي‌شوند. و اغلب اين فرستاده‌گان، اول به شهرهاى گوآنگ جو، چون جو، هانگ جو فرستاده مي‌شوند. همين افراد، غير از ارشاد مردم، براى آنها شبه مساجدى مي‌ساختند. در يکى از کتيبه‌هاى به دست آمده در مي‌يابيم که فردى به نام قطبيه همراه با ده نفر مرشد، از طرف پيامبر اسلام (ص) به شهر چانگ ان آمدند. اين شروع ترويج اسلام در چين بوده است. از مدارک به دست آمده در شهر گوانگ جو، اين طور به دست مي‌آيد که عده‌اى از تجار عرب که مسلمان نيز بوده‌اند، محلهايى را براي عبادت مي‌ساختند. مردم به همان محلها مراجعه مي‌کردند و سؤالهاى مذهبى و مشکلات‌شان را مطرح مي‌کردند. ليکن اغلب اين ساختمانها با چوب بامبو (خيزران) درست شده بودند يکي از اين مساجد همان مسجد امروزى شهر گوانگ جو به نام «خوانگ شنگ سه» مي‌باشد که قديمي‌ترين شهر چين است. معمارى اسلامى در چين داراى ويژگيهايى است، از جمله اينکه اين ميراث به جامانده، تماماً از سنگ ساخته شده است و ديگر اينکه درب بزرگ اکثر مساجد در چين کاملاً به سبک درهاى مساجد در کشورهاى عربى است. نکتة ديگر شبستان مسجد است که چهار ضلعى و داراى منبر است و درست به سبک مساجد مسلمانان ساير کشورهاى عربى است. در سال 1069 م، شاعر بزرگ و معروف چين، يوسف، کتاب شعر خود را به پايان رسانيد. در محل آرامگاه اين شاعر گرانقدر چيني، مسجدى ساخته است مردم هر گاه براى نماز و نيايش به آنجا مي‌روند، ياد او را گرامى مي‌دارند. در طى چهار سال، مسلمانان در زمان سلسلة يوآن بالغ بر 2953 خانوار شدند. در آن زمان جمعاً سى و پنج مسجد وجود داشته است. امروز در پکن چهار مسجد معروف وجود دارد که همة آنها متعلق به دوران سلسلة يوآن هستند. در دوران حکومت سلسلة يوآن، تعداد مساجد زياد شدند مثلاً در شهر چوون جو در سلسلة سونگ فقط يک مسجد وجود داشت اما در سلسلة بوآن به 6 تا 7 مسجد افزايش داشت. همزمان با پيشرفت اقتصادى چين در زندگى و اقتصاد مسلمانان نيز تحولى ايجاد شد و بيشتر به ايجاد مساجد و ساختمانها همت گماردند. مساجد نسبتاً بزرگى ساخته شد که در آنها، غير از اتاقى که براى عبادت در نظر گرفته شده بود، ميهمان خانه نيز ساخته مي‌شد و بدين ترتيب کم‌کم از شکل ابتدايى خود خارج مي‌گرديد. در بين سالهاى 1522 تا 1597 م از مکه، افرادى براى تعليم قرآن و اسلام به چين آمدن و در داخل مساجد شروع به تدريس کردند. به اين ترتيب، اتاق درس نيز به بناى چين اضافه شد و پس از آن، هر مسجدى که ساخته مي‌شد، حتماً اتاق درس نيز داشت. يون نَن در قسمت شمال شرقى چين به عنوان دومين منطقة مسلمان‌نشين و پر جمعيت‌ترين منطقه بعد از سين کيانگ به شمار رفت. درجاى جاى آن خطه، مساجد فراوانى وجود دارد و حتى شهر شن‌يانگ و جى لين که در همان منطقه واقع شده‌اند، داراى هفده الى هجده مسجد قديمى هستند. در شهر نن چينگ تعداد مساجد به چهل و هشت مسجد مي‌رسد، شهر چانگ دو نيز داراى ده مسجد است. در ناحية کاشغر چهل هزار نفر زندگى مي‌کنند و بالغ بر صد و بيست و شش مسجد در آنجا وجود دارد. و تقريباً در هر خيابان يک مسجد قرار دارد. سبک معمارى اين مساجد شبيه معماري عربى است. البته در مسجد سين کيانگ نيز بيشتر چو نوعى گِل مخصوص استفاده شده است. يکي از مساجد معروف اين ناحيه مسجد جى ين بَى است. ارتفاع بناى شبستان آن به 44 متر مي‌رسد و داراى گنبد بسيار زيبايى است. بعد از جنگ ترياک در سال 1840 م، شمال غربى کشور پيشرفت زيادى داشت، بسيارى از مبلغين و طرفداران دين اسلام فعاليتهاى گسترده‌اى را آغاز و با سرعت و تلاش زياد شروع به ساختن مساجد کردند. مساجد جديدى ساخته شد که نه تنها محل عبادت بود بلکه در آنها آشپزخانه، اتاق ميهمان خانه و حمام نيز ساخته شد. مثل جى يووه فو در ايالت نين شيا، مسجد بن چياو، مسجد لين پياشي، و مسجد کاشغر در سين کيانگ. مسلمانان دوازده مسجد جديد در اين نواحى ساختند که تمام آنها نماى بسيار زيبايي داشتند. با تمام اين احوالات در هر دهکده و بخشى مساجد کوچک و بزرگ ساخته شد. بر طبق نظر کارشناسان، جمع مساجد کوچک و بزرگ در اين مناطق به سيزده هزار عدد مي‌رسد. بر طبق آمار ديگرى در ناحية چين خى تا سال 1958 م جمعاً هفتاد و چهار مسجد وجود داشته است. به خاطر حملة ژاپن به چين، مردم دچار فقر و ورشکستگى شدند و قدرت تعمير و بازسازى مساجد را نداشتند. به همين دليل در استان فوجين فقط چهار مسجد باقي ماند و در هانگ جو فقط 2 مسجد باقى مانده است.
مساجد چين
مساجد در زمانهاى خيلى دور به نام «تالار خويي» يا «محل نيايش» ناميده مي‌شدند امروزه در سين يانگ و چندين نقطة ديگر هنوز نام محل نيايش وجود دارد. در اين محلها مهمترين اعمال مذهبى و نيايش به درگاه خداوند متعال انجام مي‌گيرد. مساجد شامل: محراب، مناره، اتاق درس طلبه‌ها، محل سکونت آنها، حمام، دفتر مسجد، محل سکونت روحاني مسجد، و غسالخانه است. بيشتر مساجد مربوط به اقليت «خويي» و تعداد کمترى مربوط به اقليت «اويغور» است. اقليت سالار فقط يک مسجد دارند. اين مساجد از لحاظ فن معماري شباهتهاى بسيارى با يکديگر دارند. معروفترين اين مساجد از نظر قدمت تاريخى عبارتند از: مسجد خوآى شِنگ در گوآنگ جو، مسجد چو آن جو، مسجد هانگ جو و مسجد يانگ جو. معروفترين مساجد اقليت «اويغور» عبارتند از: مسجد تورفان، مسجد کوآرلي، مسجد کاشغر، البته غير از اين مساجد بزرگ، مسجد کوچک ديگرى نيز مربوط به اين اقليت وجود دارد.
مسجد خوآى شِنگ در گوانگ جو
قديمي‌ترين معمارى اسلامى در کشور چين، مسجد خواى شنگ است. گوانگ جو به عنوان بندر مهم تجاري چين شناخته شده بود و تمام ارتباطات دريايى از طريق اين بندر انجام مي‌گرفت. در آن زمان بيشترين مغازه‌ها و فروشگاههاى مواد غذايى در اين شهر وجود داشت که بيشتر آنها متعلق به مسلمانان بود. آنها با استفاده از امکانات و منابع موجود طرح ساختن بزرگترين مسجد آن دوران را ريختند که همان مسجد خوآى شنگ امروزى است. اين مسجد به علت سبک معمارى قديمى خويش بسيار معروف است. منارة اين مسجد از سنگ ساخته شده و مخروط‌وار بالا رفته است. در مسجد از سه قسمت تشکيل شده که به فاصله‌اى نه چندان زياد به دنبال هم قرار گرفته است. در ساخت پشت بام مسجد به صورت شيروانى از نوعى سيستم مخصوص به نام دوگونگ استفاده شده است. شبستان مسجد که در جلوى آن حياط باصفايي قرار دارد محل مناسبى براى نيايش است و اگر جمعيت زياد باشد از اين حياط استفاده مي‌شود. سه اتاق گرداگرد حياط قرار دارد که با پنجره‌هاى سبز کوچکى آن را تزيين کردهاند مصالح ساختمانى آن تشکيل شده از نوعى گِل مخصوص چينى و آهن و سنگ، نرده‌هاى سنگي دور تا دور ساختمان را احاطه کردهاند و روى آنها نيز نقشهاى زيبايى کنده‌کارى شده است. شکلهايى از جمله پروانه، نيلوفر آبي، ماهي، شير و بعضى از حيوانات ديگر روي آنها کنده‌کارى شده است. داخل شبستان بسيار روشن و آفتابگير است. اين مسجد يک بار در تاريخ 1935 م، يعنى دوران جمهوري، تعمير و بازسازى شده و با فنون جديدترى ساخته شده است. در قسمت راست شبستان در طبقة دوم، يک مدرسة ابتدايى براى مسلمانان وجود دارد. بعد از انقلاب براى حفظ آثار باستانى و اماکن مقدسة اديان از جمله دين اسلام، به تعمير و بازسازى ساختمانها پرداختند و مدارس جديدى براى يادگيرى اصول دين اسلام و همچنين محيطى آرام و پرآسايش براى نيايش کننده‌گان به وجود آردند. علاوه بر اين در پشت بام شبستان، حمامهايى با سرويس کامل ساختند. البته اين کار هميشه نياز به سرماية زيادى داشته است. تا بتوان ساختمان را به شکل قديمى حفظ و با رعايت تمام اصول، آن را بازسازى کرد. اين مسجد در زمان سلسلة کانگ مرمّت و بازسازى شده و مدرسة ابتدايى آن نيز گسترش يافته است. کل مناره با استفاده از آجر و آب آهک ساخته شده است و در واقع قسمت اعظم آن را ديوار آهکى تشکيل مي‌دهد. منارة استوانه‌اى شکل است و در قسمت جلوى آن سه درب وجود دارد. به وسيلة پلههاى سنگى تا بالاى مناره مي‌توان رفت. پله‌ها به صورت مارپيچ است و به طبقة اول که مي‌رسد دو دهانه يا جاى پنجرة کوچک باز به هواى بيرون وجود دارد. در قسمت پايانى پله‌ها يک بخش دايره‌وار وجود دارد، مثل يک برج کوچک. در اين قسمت يک قرقاول طلايى در حال پرواز و گردش در آسمان کنده‌کارى شده است. قرقاول طلايى در فرهنگ قديمى چينى به نام پادشاه پرندگان ناميده مي‌شود. ارتفاع اين مناره که گوآنگ‌ت نام دارد 35 متر و 75 سانتيمتر است. اين مناره چندين بار تعمير شده است. مسلمانان بنا به اهداف مختلف اين مناره‌ها را مي‌ساختند و مخصوصاً ارتفاع آنها را زياد مي‌گرفتند.1) براى راهنمايى کشتي‌ها که در دريا رفت و آمد مي‌کردند و احتياج به نور يا چراغي براى روشن کردن مسير و نشان دادن راهشان داشتند!2) براى جلوگيرى از فشار باد و يا در واقع شکستن فشار باد.3) اذان گفتن بر بالاى مناره‌ها و دعوت مردم به نماز.4) سخنرانى و تبليغ دين اسلام براى مردم.اثراتي که ساختمان و معمارى مساجد بر روى معابد بودايى و ساير معابد در چين گذاشتند خيلي عميق و باارزش بودند و اين در تاريخ قديمى معمارى و تکنيک چيني، امر ساده و پيش پاافتاده‌اى نيست.
مسجد خيابان مِن‌پن‌جيه در گوآنگ جو
مسجد نسبتاً بزرگ و شبستان آن چهارگوش است. در مجموع سه درب دارد که به ايوانهايى باز مي‌شود. به علت باران و باد فراوان و هواى گرم جنوب، از ايوانها استفادة زيادى مي‌شود و به همين علت نيز ايوانها بزرگ ساخته شده‌اند و جمعيت زيادى را در خود جاى مي‌دهد. غير از درب اصلى مسجد دو درب ديگر و شبستان فاصلة خيلى کمى از يکديگر دارند بدين معنا که وقتى از درب دوم رد بشويم به فاصلة چند قدمى به شبستان مي‌رسيم. به خاطر فاصلة کم شبستان از درب هنگام ورود از درب دوم، تمام شبستان را يکجا نمي‌توان ديد به همين علت به نظر مي‌رسد شبستان خيلى وسيع است و حتى احساس مقدس و خاصى به انسان دست مي‌دهد. روى ديوارهاى شبستان با انواع کلمات قصار و آيه‌هاى قرآن مزين شده است. حتى در قسمتى از ديوارها کلمات به شکل گلهاى نيلوفر با خطهاى طلايى نوشته شده است، و چون ديوارها قرمز رنگ است خطهاى طلايى روى ديوار قرمز جلوة بسيار زيبايى دارد. در دو سمت محراب، روى ديوار که قسمتى از آن از چوب ساخته شده است، دايرة بزرگى از آية قرآن تشکيل شده که خود باعث به وجود آمدن فضايى مقدس و روحانى در اين قسمت مسجد است. منبر مسجد نيز از چوب مرغوب ساخته شده و دور تا دور آن با گلهاى نيلوفر به صورتي بسيار ظريف، زيبا و استادانه تزيين شده است.
مسجد شهر چوآن‌خو در ايالت فوجين
عربها و مسلمانان در اين شهر بندرى فعاليت تجارى زيادى داشتند و در زمان سلسلة سونگ مسجدهايى براى عبادت و نيايش خويش ساختند. در زمان سلسلة يوان تعداد مسلمانان بسيار زياد شده بود و اسلام پيشرفت زيادى در اين نواحى داشت. در آن زمان چوآن‌جو داراى 6 تا 7 مسجد بوده است. در جايى از سفرنامة مارکوپولو به اين امطلب اشاره شده است که: «در قرن چهاردهم ميلادى شهر چوآن‌جو در واقع دومين محل تجمع مسلمانان و داراى دو مسجد زيبا و معروف بوده است.» هماکنون يکى از اين مساجد قديمى هنوز در چوآن‌جو حفظ شده است. اين مسجد در خيابان تونگ خوآى من در جنوب شرقى اين شهر قرار دارد. نکتة جالب توجه اين است که هنوز برخى اسمهاى عربى در بين اهالى اين منطقه حفظ شده است، حتى نام برخى از خيابان‌ها عربى است. درب بزرگ و اصلى مسجد به سبک معمارى عربي است. ارتفاع آن 20 متر و عرض آن 4/5 متر است و از سنگ مرمر سبز ساخت شده است. به علت وجود رنگ‌آميزى هنرمندانه و زيباى روى ديوارها و همچنين روشن بودن فضاى مسجد، انسان ناخداگاه جذب آن مي‌شود. شبستان داراى دوازده ستون است و طرح آن به شکل ا ا مي‌باشد. نکتة قابل توجه اين است که دقيقاً به طرف مکه نيست، بلکه به طرف شمال است. از خصوصيات مسجد خنوب اين است که درب اصلى مسجد به شبستان باز مي‌شود و اغلب ميان آنها فاصله‌اى نيست. در داخل دروازة بزرگ مسجد که قبلاً ذکر آن شد يک درب کوچک تعبيه شده است که در واقع درى است در داخل درب ديگر و بسيار زيبا درست شده است. ديوار مسجد که از آجرهاى سنگى ساخته شده است نيز قابل توجه است و سنگها به صورت هلالى روى ديوار طرح‌بندى شده‌اند اين نوع کار بيشتر در ايران ديده شده است و کمتر در نقاط ديگر به چشم ميخورد. اين مسجد چندين بار تعمير شده است. اين مسجد احتمالاً در بين سالهاى 1009 تا 1010 م ساخته شده است. در جملاتى که به زبان عربي در پشت در مسجد نوشته شده است آمده است که «اين اولين مسجد مقدس مسلمانان در اين ناحيه بوده است در زمانهاى خيلى قديم، يعنى بين سالهاى 1009 تا 1010م ساخته شده است، 300 سال بعد فردى به نام احمد اين مسجد را مرمّت کرده است و در و پنجره‌هاى و گنبد مسجد را نيز تعمير کرده است، براى وى و خانواده‌اش احترام قايل شويد و براي آنها دعا کنيد.» بنابراين بر طبق اين نوشته‌ها در و پنجره‌ها و گنبد شبستان در سال 1310 ميلادى تعمير شده است.
مسجد نَن مِندو در شهر فوجو ايالت فوجين
هماکنون در فوجو فقط مسجد نن مندو وجود دارد که از نظر معمارى بسيار زيبا و باارزش است و در مدت زمانى نه چندان دور نيز مرمّت شده است. در اين مسجد دو هزار نفر همزمان و به راحتى مي‌توانند اقامة نماز کنند. وسعت شبستان آن به اندازة کافى زياد است. ايوان مسجد خيلى بزرگ نيست و حياط تميز و باصفايى دارد. اين يکى از خصوصيات معمارى چيني است که در غالب معابد و مساجدى که به رسم چينى ساخته شده است حياطى کوچک يا بزرگ خودنمايى مي‌کند.
مسجد جين جياو در هانگ جو ايالت ججيانگ
پس از انقلاب، اين مسجد مورد بازسازى و مرمّت قرار گرفته است. مسجد جن جياو را به نام مسجد فنگ خوانگ نيز مي‌نامند و چهارمين مسجد معروف از لحاظ معمارى اسلامى در چين است. کارشناسان اين نظريه را پس از اينکه ارزش مسجد را دقيقاً از جمع جهات مورد بحث و پژوهش قرار دادند، به دست آوردند. اين مسجد در مرکز شهر هانگ جو قرار گرفته است. اثرات تعميرات مسجد در زمان دولت جمهورى را هنوز مي‌توان مشاهده کرد. تالار بزرگ مسجد که پنج‌ضلعى است، بعد از انقلاب در سال 1953م، مورد مرمّت اساسى قرار گرفته است. اين تالار را اصولاً براى برگزارى جلسات مذهبى و سخنرانى ساخته‌اند. مصالحى که در ساختن اين تالار به کار گرفته شده است عبارتند از: آجر گلي، سنگ و فلز. درب تالار به صورت منحنى درست شده است و داراى پنجره‌هاى مشبّک و زيبايى است. در تالار شبستان، سه اتاق کوچک قرار دارد. در طرف چپ حياط مسجد ميهمانخانه و اتاق استراحت و سپس انبار وجود دارد. بر روى ديوارهاى اين اتاق و انبار، آيات قرآن نوشته شده است. در طرف غرب انبار مقدارى زمين خالى به چشم ميخورد که تعداد خيلى زيادي سنگ قبر و سنگهاى کنده‌کارى شدة قديمى در آن وجود دارد. در بخش غربى همان زمين خالي، پنج اتاق وجود دارد، ميهمانخانه، دفتر مسجد، اتاق درس و يک اتاق براى سکونت روحانى مسجد و بعد از آن آشپزخانه قرار دارد و از آنجا يک در کوچک به خيابان باز مي‌شود. در جنوب دروازة بزرگ مسجد نيز چندين اتاق ديگر قرار دارد از جمله: اتاقى براى زندگي و سکونت، اتاق برگزارى جلسات، دست‌شوئي، حمام و باز هم آشپزخانه. سبک و شيوة معماري‌هاي به کار رفته در اين مسجد با يکديگر يکسان و يک شکل نيست و سبکهاى مختلفى را در اين مسجد مي‌توان مشاهده کرد.
مسجد سونگ‌جيانگ در ايالت جيانگ‌سو
از درب بزرگ مسجد تا درب دوم آن از راهروهاى زيادى بايد گذشت. منبر زيبا و چشم‌گيرى نيز در گوشة مسجد با شکوه خاصى به چشم ميخورد. اگر چه مسجد نسبتاً سادهاى است، اما انسان در آن احساس آرامش مي‌کند و کاملاً جذب فضاى داخل مسجد مي‌شود. زمين شبستان به صورت مربع است.
مسجد شياتاو در شهر شانگهاى
مسجد شياوتاو در سال 1930 ميلادى در زمان دولت جمهورى ساخته شده است. اين مسجد در شهر شانگهاى قرار دارد. در وسط مسجد، ساختمان بزرگى قرار دارد که از نظر معمارى نيز بسيار باارزش و تماماً از سنگ درس شده است. بر روى ديوار اين ساختمان نوشته شده که اين مسجد در زمان دولت جمهورى در چهاردهمين سال حکومت ساخته شده است. البته به دليل وضع مصالح جديد که وارد چين شده بود مثل فلزات مختلف، آجر، آهن و ... از اين مصالح استفاده کردند و باز به علت وجود مصالح زياد و زمين کم، اغلب ساختمانها را دو طبقه مي‌ساختند و طبقة دوم را محل نيايش و نماز مي‌کردند. محراب در هر دو طبقه وجود دارد. در طبقة دوم يک اتاقک کوچک قرار دارد که گنبدى شکل است و در سه جهت، پنجره‌هاي کوچکى قرار دارد و طبق فن و روش مهندس جديدى ساخته شده است. در سقف شبستان نيز پنجره‌هاى آفتابگيرى وجود دارد که باعث روشنى داخل شبستان مي‌شود. در بالاى شبستان نيز مناره‌‌هايى وجود دارد. در قسمت چپ ساختمان اصلي، ميهمانخانه، دفتر، حمام و ... ساخته شده است.
مسجد خيابان فويولو در شانگهاى
در خيابان ججيانگ شانگهاى مسجدى وجود داردکه پاکستاني‌ها ساخته‌اند و داراى شبستان، دفتر، ميهمانخانه و ساير اتاقهايى که در يک مسجد وجود دارد هست. گنبد گردى نيز در بالاى مسجد خودنمايي مي‌کند. به طور کلى نما و شکل ظاهرى مسجد سبک معمارى همان کشور است. مسجد فويولو مسجد نسبتاً معروفى است. روحانى مسجد فويولو مي‌گويد: از سال 1852 ميلايد مسلمانان به شانگهاى زياد رفت و آمد مي‌کردند و به ساختن ساختمان و مساجد زياد مي‌پرداختند،اما به علت کمبود زمين آنها در مشکلات مختلفى به سر مي‌بردند. در سال 1870م در خيابان چوآن شين جيه اولين مسجد ساخته شد. با پشت سر گذاشتن سالهاى 1897 و 1905م، اين مسجد دو بار مورد تعمير اساسى قرار گرفت، شبستان آن داراى سه در است و تعداد زيادي مي‌توانند در آن نماز بگذارند. در دو طرف درب مسجد اتاقهايى قرار دارد. ساختمان سه طبقة مسجد قبل از شروع جنگ ژاپن با استفاده از آجر و آهن ساخته شد. اين مسجد همچنين از سه تالار تشکيل شده است. تالار جلويي، تالار ميانى و تالار عقبي. مسجد بسيار روشن و دلبازى است. اگر تعداد نمازگذاران زياد نباشد در شبستان جلويى خم خواهند شد و اگر جمعيت زياد باشد در تالار وسطي. از تالار عقبى اغلب براى انجام مراسم تدفين و ختم استفاده مي‌شود. گاهى اوقات نيز در روزهاى جشن يا روزهاى عيد که افراد زيادي در مسجد جمع مي‌شوند، در هر سه تالار که به همديگر راه دارند مراسم اجرا مي‌شود. ساختن مساجد به نحوى که در مناسبتها و اعياد مختلف اسلامى بتواند جمعيت زيادى را در خود جاى دهد، يکى از اصول معمارى و نشان دهندة مهارت معماران چينى است.
مسجد يانگ جو در ايالت جيانگ سو
مسجد يانگ جو که شينخ نيز ناميده مي‌شود، چهارمين مسجد معروف مسلمانان در چين است در مورد قدمت و زمان تأسيس اين مسجد طبق يادداشتهاى به دست آمده و قابل اعتبار در سال 1275 ميلادى بوده است و بارها به وسيلة افراد مختلف بازسازى و تعمير شده است. شهر يانگ جو در زمان سلسلة چينگ شش مسجد داشته است. سه مسجد در داخل شهر و بقيه در اطراف و خارج شهر بوده است. مسجد شينخ خيلى بزرگ و قديمى است. علت نامگذارى آن ممکن است به دو علت باشد: اول اينکه تناسب قسمتهاى مختلف مسجد با هم بسيار زيبا و زياد است، درست مثل پرنده‌اى زيبا. دوم اينکه نماى آن از دور شبيه به درناى قرمز است. مساجد و ساختمانهاى ديگرى نيز در چين وجود دارد که به دليل شباهت آنها به حيوانات يا پرندگان زيبا و معروف، نامهاى خاصى روى آنها گذاشته شده است مثل مسجد خواى شنگ در گوانگ جو که شباهت به شير دارد و به آن شيزه هم مي‌گويند. يک مدرسه در اين مسجد وجود دارد. در حياط مسجد سه اتاق درس بزرگ قرار دارد. در داخل حياط مسجد، درخت کينگ گو وجود دارد که بيش از هفتصد سال از عمر آن مي‌گذرد و پانزده متر ارتفاع دارد. منبر مسجد نيز از زيبايى خاصى برخوردار است.
مسجد شهر جن جيانگ در ايالت جيانگ سو
شهر جن جيانگ داراى پنج مسجد است: روچيين زيکانگ، شى من وى و سه مسجد کوچک ديگر که همگي از بعد از انقلاب سال 1843م ساخته شده است. مسجد شى من وى در يک زمين هموار واقع شده و داراى حياط کوچکى است. از درب بزرگ مسجد که وارد شويم به يک هال بزرگ مي‌رسيم که راهروهاى فراوانى نيز دارد. درهاى زيادى در اين مسجد تعبيه شده است. پشت شبستان يک باغ گل قرار دارد که هر کدام به منظور خاصى ساخته شده‌اند. بزرگترين خصوصيت مسجد چيين زيکانگ اين است که شبستان آن داراى پنج اتاق تو در تو است. خود شبستان به شکل مستطيلى داراى طول زياد و عرض نسبتاً کم است. اين سبک ساختمان در داخل کشور چين بسيار کم ديده مي‌شود. در معمارى آن از سبک عربى نيز استفاده شده است. بر کتيبه‌اي که در اين مورد بر روى ديوار مسجد وجود دارد، نوشته شده است که معمارى اين مسجد مربوط به سال 1620م است.
مسجد شهر نن جينگ در ايالت جيانگ سو
مسجد نن در خيابان سن شن جيه واقع شده است. قبلاً اين مسجد خيلى بزرگتر از اندازة فعلي آن بوده است. تاريخ تأسيس آن مربوط است به سال 1388م. بعد از آن، مسجد بارها مورد تعمير قرار گرفت: يک بار در سال 1430م و بار ديگر در سال 1492م، و يکبار هم پس از آتش‌سوزى به صورت اساسى مرمّت شد. فردى به نام جنگخ که شخصى مسلمان بود و با توانا و باقدرت، مسجد را تعمير کرد. در واقعة پينگ در نن جينگ که يکى از استانهاى به پا خاسته در اين واقعه بود ـ قسمت اعظم مسجد که از چوب ساخته شده بود، آسيبهاى زيادي ديد و مجدداً تعمير شد. هماکنون، در زمين مسجد چندين ساختمان ديگر وجود دارند که عبارتند از: کلاس درس، ميهمانخانه، شبستان و ... ضخامت سقف اتاقها زياد است. با ديدن هنرهاى مسلمانان چيني، اين نکته مورد توجه قرار مي‌گيرد که تا چه اندازه معماري اسلامى و ساختمان مساجد، قابل احترام و باارزش بوده است.
مسجد سو گانگ شهر نن چانگ در ايالت جيانگ شى
در شهر نن چانگ، فقط يک مسجد وجود دارد. اين مسجد در داخل شهر واقع شده و بعد از انقلاب مرمّت شده است. تا زمان دولت جمهوري، مردم در طبقة اول مسجد به دعا و نيايش مي‌پرداختند، اما از شروع دوران دولت جمهورى پس از يک تغيير و تحول عميق، محل نماز و نيايش به طبقة دوم انتقال يافت. علت اصلى اين جابجايى اين بود که طبقة اول به اندازة کافى بزرگ و پرنور نبود. به علت نبودن نور کافى و آفتاب، بهداشت هم نمي‌توانست کاملاً تضمين شود. در زمان دولت جمهورى پس از اينکه مسجد مرمّت شد، اکثر مساجد جنوب کشور به همين طريق عمل کردند و اين راه را براى دستيابى به نور و روشنايى بيشتر به کار گرفتند، علاوه اينکه در جنوب، رطوبت بسيار زياد است و اين براى کسانى که در روى زمين به نماز مي‌پردازند در درازمدت مناسب نيست. از جمله مساجدى که از اين روش استفاده کردند عبارتند از: مسجد شياو تاو يوآن در شانگهاى 7 مسجد نن نينگ، مسجد اين چوآن و چند مسجد ديگر. اولين بار که وجود مساجد چند طبقه رواج پيدا کرد در زمان سلسلة سونگ بود و اولين مسجدى که بدين روش ساخته شد مسجد چوآن جو بود. يک خصوصيت ديگر مسجد اين است که با وجود کمبود زمين خالي، يک حياط خلوت کوچک دارد که در آب و هواي مسجد نيز مؤثر است. در بين فضاى اشغال شده به وسيلة ساختمانها، وجود يک حياط اگر چه کوچک هم باشد مي‌تواند مفيد واقع شود و در زيبايى مسجد نيز کمک مؤثرى دارد. طبقة بالاى مسجد فقط اختصاص به شبستان دارد و هيچ اتاق ديگرى در آن ساخته نشده است و شباهت کامل با طبقة اول دارد. طبقة دوم داراى سقف بسيار بلندى است و پنجره‌هاى زيادي در آن تعبيه شده است، بسيار روشن و دلباز است و احساس روشنى و ملکوتى بودن را براي انسان القا مي‌کند. دو طبقه بودن ساختمان اين مزيت را دارد که از حداقل زمين، حداکثر استفاده را بتوان کرد و مي‌توان اين را از اثرات طبيعت دانست که تحت هر شرايطي به انسان کمک مي‌کند، اگر چه در معماى مذهبى باشد.
مسجد شى واى جيه در شهر گويى لين ايالت و آنگ شى
متأسفانه در دوران جنگ ژاپن قسمت اعظمى از ساختمانها از جمله مساجد آتش گرفتند به طورى که هماکنون در گويى لين فقط يک مسجد به طور کامل سالم مانده است. اين مسجد نسبتاً وچک در خيابان چونگ شن قرار دارد. در قسمت غربى شهر نيز قبلاً مسجدى وجود داشت که از مسجد فعلى خيلى بزرگتر و بسيار هم قديمى بود، اما متأسفانه به وسيلة سربازان ژاپنى سوزانده شد و آثار بسيار کمى از آن باقى مانده است. طبق شواهد به دست آمده، مسجد شى جيه در سال 1629 ميلادى ساخته شده است و فقط نيمى از شبستان مسجد باقي مانده است، مناره هم ندارد، اما محلى دارد که از زمين مقدارى بلندتر است و از همان محل به جاى مناره استفاده مي‌شود. ديوارهاى مسجد از آجر درست شده است و بعدها دو مناره هم بر آن ساخته شده است. ساختمان‌سايى قسمتهاى مسجد، بعدها و به مرور ساخته شد. شکل ظاهرى مسجد مربوط به دوران چينگ است. در اواخر سلسلة چينگ و شروع دوران جمهوري، يک مسجد زنانه هم بدان اضافه شد. از لحاظ بزرگى و کوچکى اين دو مسجد را اگر بخواهيم با هم بسنجيم، تفاوت آنها بسيار زياد است. زمين متعلق به مسجد مردانه، يک زمين چهارگوش معمولى است که در وسط آن منارة مسجد قرار دارد و در چپ و راست مناره، اتاقهاى درس و شبستان در قسمت عقب قرار دارد. حمام مسجد مردانه در حياط قراردارد و غير از آن، اينکه به وسيلة يک ديوار غير از ديوار حمام از حيطا جدا شده است و اين روش بسيار خوبى است. وسعت زياد شبستان اين مسجد نشان مي‌دهد که در زمان سلسلة چينگ، مسلمانان گويى لين زياد بودند و از نظر اقتصادى وضع خوبى داشتند.
مسجد جِنگ اى لو در شهر کون مينگ ايالت يون نن
امروزه مسجدى که در زمان سلسلة مينگ ساخته شده و چندين بار دچار خرابى شده است، در اين شهر قرار دارد. در بين شهرهايى که داراى مساجد هستند، معمارى مساجد شهر کى يوآن، دجوانگ،لودين و لاونن من و ساوشن بسيار ديدنى و جالب توجه است. معمولاً در تمام مساجد، مناره وجود دارد و در طرف چپ و راست شبستان نيز اتاقهاى درس و ساير اتاقها قرار دارند، البته در اين ميان، مساجدى نيز وجود دارد که فاقد مناره هستند. در ناحية کون مينگ، در مجموع پنج مسجد وجود دارد: رو جنگ اي، چانگ نن، شون چانگ، و جِنگ اي لو. البته اين مساجد بزرگ نيستند. مسجد جنگ اى لو قديمي‌ترين مسجد کون مينگ است که يک بار کاملاً از بين رفت و بعد دوباره ساخته شد. حياط مسجد بسيار کوچک است و در طرف چپ و راست آن اتاقهاى درس قرار دارد. شبستان آن داراى پنج رواق است. در حياط کوچک مسجد، يک حوض سنگى وجود دارد. معمولاً مي‌گويند تمام حياطهاى ساختمانها و مساجد در شهر کون مينگ کوچکند و اين مي‌تواند به باد و طوفانهاى زيادى که در اين ناحيه جريان دارد ارتباط داشته باشد. شبستان نسبتاً بزرگ، درست در وسط حياط مسجد قرار دارد و ارتفاع سقف آن از زمين زياد است. با رنگهاى متنوع آن را تزيين کرده و فضاى دلپذير به آن بخشيده‌اند. يک گلخانه با راهروهاى پيچ در پيچ نيز در اين مسجد وجود دارد ه به درب بزرگ مسجد خيلى نزديک است، به همين علت به محض وارد شدن از در مسجد با ديدن گلهاى رنگارنگ و گلخانه احساس خوبى به انسان دست مي‌دهد. در محل فعلي گلخانه، به احتمنال زياد، قبلاً مناره‌اى وجود داشته که جاى آن را تغيير داده و به جاى آن گلخانه درست کردهاند. احتمالاً علت تغيير آن نزديکى به درب مسجد بوده که بلافاصله جلوى رو قرار گرفته و محيط خشکى را به وجود مي‌آورده است حمام، دستشويى و انبار در پشت شبستان قرار دارد. در قسمت شمال مسجد نيز محل زندگى روحانى يا فرد ديگري که بخواهد در آن محل زندگى بکند، قرار دارد. رنگ‌آميزى داخل شبستان که بسيار زيبا و به سبک جديد است، با استفاده از روغن انجام گرفته و از رنگهاى شاد چون قرمز، سفيد، آبي، سبز و زرد و مقدارى سياه استفاده شده است.
مسجد لاونن من در شهر دَلى ايالت يون نن
کلاً مساجد زيادى در دَلى خراب شده‌اند. هماکنون 4 تا 5 مسجد در اين شهر وجود دارد و اکثر آنها در زمان دولت جمهورى ساخته شده‌اند. قديمي‌ترين و زيباترين آنها، همان مسجد لاونن من است. در بالاى سر در مسجد و کنارة بالايى دور تا دور ديوار مسجد، نقاشى و رنگ‌آميزى دوران چينگ وجود دارد. در قسمت مدخل ورودى شبستان سقف کوتاهي وجود دارد که وقتى از آن بگذريد، ناگهان با سقف بلند شبستان رو به رو خواهيد شد. بزرگى و عظمت مسجد به انسان اُبهت و مذهب دوستانه‌اى القا مي‌کند. گوشه‌هاي ساختمان از بيرون بسيار زيبا و هنرمندانه درست شده است، سرهاى اژدها که در فرهنگ قديمى چين نشانة قدرت است، در گوشه‌هاى بيرونى بام ساختمان کاملاً مشهود است. به دليل خرابي‌هاى وسيعى که در اين مسجد به خصوص در سقف آن رخ داده بود، سقف آن را از چوبهاى محکم خيزران ساخته‌اند. اتاقها را با استفاده از شيشه‌هاى رنگى و مشبّک جلوه‌اى ديگر بخشيده‌اند. ديوار شبستان را با استفاده از سنگ و آجر ساخته‌اند. در سقف شبستان نيز از روش سنتى دو گونگ استفاده کردهاند. در دو طرف شبستان، اتاقهاي درس قرار دارد. پس از عبور از دومين دروازة مسجد، منارة چهارگوش سه طبقه اى که بسيار بلند و بزرگ به نظر مي‌رسد، قرار دارد.
مسجد خويى خويى دِون در دهکدة دَسانگ سونگ خويى در اطراف شهر وِى شِن، ايالت يون نن
در چهار طرف وى شن کوه است و در ميان اين کوهها، زمين مسطحى وجود دارد که در آن قريب به ده دهکدة مسلمان‌نشين وجود دارد. در مرکز هر روستا يکى دو مسجد وجود دارد و هر مسجدى نيز داراى مناره است. دور نماى اين روستاها بسيار زيبا و آرامش‌بخش است. معروفترين مسجد اين منطقه، مسجد دون خويى در دهکدة دسانگ است. مسجد دون خويى در سال 1894 ميلادى ساخته شد و در زمان دولت جمهوري، سال 1944م دوباره توسعه پيدا کرد. در اين مسجد، همچنين، بعد از شبستان و مناره، کلاسهايى در چپ و راست، سپس حمام و تالار سخنرانى قرار دارد. ساختمان اصلي، سه طبقه است. فضاى اين مسجد حالتي بسيار روحانى دارد و به خصوص در آن طبيعت زيبا، احساس خاصى به انسان دست مي‌دهد. حجره‌هايى نيز براى سکونت طلاب وجود دارد. حياط مسجد خيلى بزرگ نيست، به همين علت، مانند اين است که شبستان تمام مسجد را در بر گرفته است. در جلوى شبستان، ايواني وجود دارد که بسيار مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در روى ديوار مسجد، نقاشيهاى زيادي به چشم ميخورد. همچنين در منتهى اليه بالاى ديوار مسجد نيز رنگ‌آميزى شده و نقاشيهاي با روح و زنده‌اى وجود دارد. روى تمام ديوارهاى اين مسجد، با دقت و ظرافت و حوصله، تزيين و نقاشى شده است. حتى در کنارة پلههاى سنگى که در مسجد وجود دارد نيز آثار هنر ديده مي‌شود.
مسجد خيابان گولو جيه در شهر چانگ دو، ايالت سى چوان
در چانگ دو، در طى دوران سلسلة چينگ و دولت جمهوري، بيشتر از ده مسجد وجود داشت. مسجد گولو قديمي‌ترين مسجد در استان سى چو آن است. اين مسجد در چين معروف است و بدان احترام زيادى گذاشته مي‌شود. در اين نواحي، مسلمانان زيادى زندگى مي‌کنند، به همين دليل براى اين مسجد ارزش و احترام خاصى قائلند. در چپ و راست شبستان، اتاقهاى درس و سخنرانى وجود دارد، سپس حمام و مناره و يک گذرگاه دروازه‌اى شکل و بزرگ مسجد. مناره درست در وسط حياط قرار دارد، شش ضلعي، دو طبقه و داراى سبک معمولى است. با آنکه در جنگ ژاپن، مورد حمله قرار گرفته و در دوران جمهورى به وسيلة بمبهاى ژاپن بمباران شده است، اما شبستان دچار ويرانى و خرابى زياد نشد. اين شبستان داراى چند نکتة بااهميت است: ساختمان آن شباهتى به ساختمانهاى بودائي، دائو ييستي، لامايى و ساير مذاهب ندارد و بسيار وسيع و جادار است. علتش اين است که در معابد ساير مذاهب، مجسمه‌هايى قرار مي‌دهند. فقط همين که جهت مسجد به طرف مکه باشد و مسلمين هنگام نماز و نيايش به طرف خانة کعبه بايستند، کفايت مي‌کند. وسيع بودن شبستان باعث مي‌شود تا مسلمانهايى که براى عبادت به مسجد مي‌آيند احساس رضايت خاطر بيشترى بکنند و به راحتى به عبادت بپردازند. نماى ظاهرى مسجد بسيار زيبا طرح‌ريزى شده است. در روي ستونهاى شبستان به صورت × نوشته‌‌هايى از آيات قرآن وجود دارد که با رنگ روغن رنگ‌آميزي شده است. رنگهاى استفاده شده در روى ستونها، طلايى است و با رنگ سياه روى آنها نوشته شده است، و اين خود نشاندهندة نوعى هنر است. جالب اينجاست که نقاشى حيوان يا انسان روى آنها نيست، فقط نقاشى گل و بوته و طبيعت است. درهاى شيشه‌اى شبستان بسيار زيبا شبکه‌بندى شده است و به سبک معمولى چينى شباهتى ندارد. گنبد شبستان شباهت زيادي به گنبدهاى عربى دارد. نماى بيرون مسجد نيز بسيار زيباست. سقف آن از چند طبقه تشکيل و مابين طبقات پنجره‌اى رو به بيرون دارد. در شبستان بسيار بزرگ است و جمعيت نمازگذار يا نيايش‌کننده مي‌توانند به راحتى از هر دو طرف داخل يا خارج بشوند. در مساجد مسلمانان احساس راحتى و رضايت خاطر و حالت ملکوتى و روحانيت خاصى به انسان دست مي‌دهد.
مسجد خوان چن جيه در شهر چانگ دو، ايالت سى چوآن
اين مسجد به پيروى از خصوصيات آب و هواى منطقه ساخته شده است. شهر چانگ دو، زمستان بسياري سردى ندارد. باد کم مي‌وزد، ولى باران فراوان مي‌بارد. به همين دليل، با استفاده از ورقه‌هاى چوب خيزران که بسيار محکم و غير قابل نفوذ است، و با استفاده از گلهاي مخصوص، ساختمان را ساخته‌اند. در تابستان که باران کم مي‌بارد و هوا گرم و شرجي است، به سبب وجود چوبهاى خيزران از ورورد هواى گرم به داخل ساختمان جلوگيرى مي‌شود. به علت بارش زياد باران، از آجر سفالى استفاده مي‌کنند. در مجموع با استفاده از تمام اين مصالح، استخمان را در مقابل باد و باران و گرما محافظت مي‌کنند. با همين روش، طبقات ساختمانها را زياد مي‌کنند و ساختمان چندين طبقه مي‌سازند. حياط پر گل و درخت، زيبايى مسجد را صد چندان کرده است. محل سکونت روحانى در قسمت جنوبى حياط واقع شده است. دالانها و راهروهاى عبورى زيادى را هنرمندانه به کار گرفته‌اند. در قسمتى از حياط با استفاده از چوب خيزران دايرة بزرگى روى مسجد درست کردهاند که ارتباط دو حياط را در دو طرف اين ديوار برقرار مي‌کند. ازداخل اين دايره که بسيار هنرمندانه تعبيه شده است، حياط قابل مشاهده است. در قسمت چپ حياط نيز دفتر مسجد قرار دارد.اين مسجد در هشتمين و نهمين سال حکومت دولت جمهورى و يا بهتر بگوييم در زمان انقلاب بزرگ خلق چين ساخته شده است. در قسمت شمال شبستان، مدرسة کوچکى قرار دارد که داراى حيطا کوچکى نيز مي‌باشد، ولى امروزه مدرسه و مسجد را از هم جد ا کردهاند. ستونهاى وسط مسجد، همه از چوب درست شده‌اند و حياط مسجد نيز بسيار بزرگ است و اغلب در اعياد اسلامى و مراسم مذهبى مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
مساجد لونگ خويى شن اَن در ايالت خو نن
اکنون فقط يک مسجد تازه‌ساز در اين مسجد وجود دارد. در شهر چانگ دَ نيز مساجدى وجود دارد. به طور کلى اين مساجد همگى داراى حياطهاى کوچک و باريکى هستند. شبستانها از سه تا پنج رواق دارند و معمولاً فاقد مناره مي‌باشند. اغلب به خاطر وجود هواى گرم و بسيار شرجي، باران زياد و زمين کم، ساختمانها خيلى بزرگ نيستند و چند طبقه مي‌باشند. همين مسائل باعث به وجود آمدن خصوصيات و شرايط ويژه‌اى براى معمارى اين مساجد شده است. مسجد لونگ خويى در غرب خيابان بزرگ شهر واقع شده است. به جز درب بزرگ مسجد که به خيابان باز مي‌شود، در ديگرى هم وجود دارد که در دو طرف آن راهروهايى وجود دارند و سپس شبستان بزرگ مسجد. شبستان نيز بزرگ و سقف آن از زمين ارتفاع نسبتاً زيادي دارد و راهروها و دالانهايى پيچاپيچ به آن منتهى مي‌شود. در طرف راست شبستان، يک راه عبورى باريک و دراز است که از داخل يک حياط مي‌گذرد و به جريان هوا و نور کافي کمک مي‌کند. سه اتاق ميهمانخانه نيز وجود دارد. در طرف غرب آن، محل سکونت روحاني وجود دارد. در بخش شرقى نيز حمام و ساير اتاقهايى که هر کدام به نوعى از آنها استفاده مي‌شود، قرار گرفته است.
مساجد ووخَن در ايالت خوبى
در زمانهاى خيلى قديم، يعنى دوران حکومت سلسلة مينگ مسجدى نيز در اين شهر ساخته شد. در خن کو يکى ديگر از شهرهاى اين خطه، بعضى از مساجد، در دوران جمهورى تبديل به ساختمانهاى چندين طبقه به ويژه سه طبقه شدند. و اغلب مناره‌اى نيز به آنها اضافه شد. از مصالحى مانند گل، سفال و آهن براى بازسازى اين مساجد استفاده شده است. در شهر ووخن، زمان برقرارى حکومت جمهوري، کمبود مساجد در اين شهر کاملاً احساس مي‌شد و به همين دليل، دو مسجد به سبک قديمى ساخته شدند. يکى مسجد کانگ در خيابان جى اي مسجد خيابان جى اى نسبتاً کوچک و داراى اتاقهاى معمولى و سادهاى است. در داخل شبستان آن با الهاى از زيبايي‌هاى طبيعت، نقش و نگارهاى بي‌شمارى وجود دارد. سقف آن را نيز با نقاشيهاى زيبا تزيين کردهاند. مسجد کانگ نسبتاً بزرگ است. از خصوصيات اين مسجد، اين است که شبستان آن شش ضلعى و بسيار بزرگ است. اين نوع شبستان و مسجد در تمام کشور چين به عنوان يک نمونه مطرح مي‌باشد. ساختمان شش ضلعى از مواردى مي‌باد که چندان مورد علاقة مهندسين معمارى نبوده است، اما در عوض، مناره‌هاى شش ضلعي، فراوان ديده مي‌شود. در طرف چپ و راست شبستان، کلاسهاى درس قرار دارند و به وسيلة ايوانهايى به يکديگر ارتباط دارند. حياط نيز در اين مسجد وجود دارد. در جلوي شبستان، دروازة دوم مسجد قرار دارد که از جنس آجر و سفال است. در وسط در، دهانة بازى قرار دارد که قبلاً در طبقة بالايى آن مناره قرار داشته است، اما امروزه ديگر اثرى از آن نيست.
مساجد مي‌يانگ در ايالت خنن
بعد از سلسلة چينگ، همچنان تعداد مساجد رو به افزايش بوده است و در روستاها نيز مساجد جديدى ساخته شده‌اند، مساجدى مانند جياشي، خوآنگ جيا، ماجيا، و مساجد ديگر. البته اکثر اين مساجد به دليل تعميرات جديدى که روى آنها انجام گرفته، نسبت به گذشته کوچک‌تر شده‌اند. مسجد «جين يان بي» قديمي‌ترين و بزرگترين اين مساجد است. شبستان بسيار بزرگ و وسيعى دارد. طبق مدارک به دست آمده، در زمان يوآن آتش‌سوزى و زمين‌لرزة شديدى رخ داد که پس از آن، مسجد بار ديگر تعمير شد و در اين تعميرات، حمام نيز بدان اضافه گرديد. کلاسهاى درس نيز در سال 1909م بدان اضافه شد. مسجد را با رنگ‌آميزي‌هاي با روح و شاد، جلوه‌اى ديگر بخشيده‌اند. ستونهاى جلوى ساختمان را تماماً رنگ زرد زده‌اند و سپس روى آن را نقاشى کردهاند. سقف گنبد مسجد را با آجر به شکل مدور و با ظرافت تمام ساخته‌آند. براى اينکه شبستان را زيباتر کنند، در داخل آن تغييراتي داده‌اند که روشنتر نيز شده است. برج مخصوصى که در مسجد قرار دارد، داراى ارتفاع نسبتاً زيادى است و تماماً از آجر ساخته شده است. ارتفاع آن از ارتفاع ساختمان شبستان خيلى بلندتر است. در داخل همين برج شيشه‌هاى رنگى سبز و زرد زيبايى خاصي بدان داده‌اند. ساختمانهاى عقبى از ساختمانهاى جلويي، بلندتر است و اين سبک خاص شهر مي‌يانگ مي‌باشد. به طور کلي، شکل شبستان، برج بلند مسجد، استفاده از شيشه‌هاي آبى و نقش طاووسى را به وجود آوردن، همه و همه باعث شده تا خصوصيات خاصى را براى اين مسجد به وجود بياورند و احترام و ارزشى که به مساجد گذشته مي‌شود، جلوه‌گر شود.
مسجد جِنگ جو در ايالت خِنَن
مساجد و ساختمانهاى اسلامى ايالت خنن بيشتر در شهرهاى جنگ جو،کى فانگ، جوشين جن، و چين يانگ قرار دارند. اما مسجد جنگ جو به سبب داشتن مناره و قدمت بسيار زيادش از جمله مساجد باارزش و مهم اين ايالت است. در قسمت محراب مسجد و همچنين روى قسمتهايى از ديوارها، آياتى از قرآن و کلمات قصار و اسماءالله نوشته شده است. استفاده از آيات قرآن و کلمات قصار در معمارى اسلامى امرى است عادي. شبستان اين مسجد که نمونة بارز از هنر معمارى اسلامى در چين است. در اکثر مساجد خنن مناره وجود ندارد، اما در وسط مسجد جنگ جو مناره‌اى هست. گذشته از آنکه در سقف‌هاى آن از روش دو گونگ استفاده شده، ديوارهاي آجرى در چپ و راست آن وجود دارد ه در داخل آنها به شکل هشت ضلعى به طرز بسيار زيبايي مشبّک‌کارى شده است. در چپ و راست مناره، اتاقهاى درس، ميهمانخانه، آشپزخانه و سپس درب بزرگ مسجد قرار دارد. حمام و مدرسه براى بچه‌‌هاى مسلمان نيز در قسمت ديگر مسجد قرار دارد.
مسجد شوشى اَن در ايالت انخويى
شبستان کنونى نسبت به شبستان قبلى در زمان مينگ، خيلى بزرگتر و وسيعتر است. حياط جلوي شبستان بسيار بزرگ و جادار است، علت آن هم اين بوده که روزهاى اعياد اسلامى و مراسم مذهبى و روزهايى که نماز جماعت بر پا مي‌شود، جمعيت زيادى از مسلمانان قادر خواهند بود که در حياط مراسم مذهبى يا نماز بر پا دارند. داخل حياط سنگ فرش است و سپس با ساختن چندين پلة سنگي، در واقع حياط را به دو قسمت مي‌کنند. چندين درخت قديمي نيز در داخل حياط وجود دارد. اين مسجد داراى چندين درب است. درب اصلى بسيار بزرگ است و در وسط قرار گرفته. در طرف چپ و راست آن نيز دربهاى کوچکترى قرار گرفته است. حياط مسجد بزرگ است، به همين علت در داخل آن ساختمانهاى مختلفى وجود دارد. به سبک قديمى چيني، حياطهايى در داخل حياط اصلى به وجود آورده اند و مابين حياطها ديوارهاي کم ارتفاعى کشيده‌اند. براى اينکه ارتباط بين حياطها و ساختمانها به راحتى ميسّر باشد و در وقت رفت و آمد دچار مشکلات نشوند، نقاط مختلفى از ديوارها را خالي گذاشته‌اند و اين خود زيبايى خاصى را به حياط داده است. در دو طرف مسجد، ميهمانخانه و دبستان ابتدايى براى مسلمين وجود دارد و آنها نيز به وسيلة ديوارهاى مشبّک از يکديگر جدا مي‌شوند. بر خلاف معابد ساياى اديان، درداخل مساجد، مسلمانان از گذاشتن مجسمه يا شکل حيوانات و انسانها پرهيز دارند، به همين جهت در خيلى از مساجد چين فقط در گوشة خارجى سقف ساختمانها سر حيوانات قوي، مثل شير يا اژدها را مى تراشند و قرار مي‌دهند. در داخل شبستان با استفاده از آيات قرآن، و کلمات قصار و اسماءالله، روى ديوارها نقشهاى خيره‌کننده و زيبايى به وجود آورده‌اند. منبر چوبى مسجد بسيار زيبا است. علت ديگر بزرگى حياط مسجد اين است که قبلاً درحياط مناره‌اى وجود داشته و چون به مرور زمان تعمير نشده، از بين رفته است و جاى آن هماکنون در حياط خالى است.
مسجد اَن چينگ در ايالت اَنخويى
درحال حاضر، دو مسجد در شهر ان چينگ وجود دارد، يکى از آنها در خيابان نن گوآنگ جونگ و ديگري در خيابان شن من وي. مسجد شى من وي، يک مسجد معمولى با شکل و معمارى ساده است. مسجد ان چينگ در کنار ساحل درياى چانگ جيانگ قرار دارد که يک محل تجارى است. از دروازة اصلى مسجد تا شبستان، بايد از دو درب ديگر عبور کرد. غير از درب بزرگ يک درب سنگى و سپس يک درب ديگرى که داراى نقشهاى گوناگون و زيبايى مي‌باشد، وجود دارد. روى درها کنده‌کارى شده است. بعد از آن درها، به شبستان بزرگ و زيبا مي‌رسيم که در بناى آن از حداقل زمين، حداکثر استفاده را کردهاند. دفتر مسجد، حمام و محل سکونت روحانى مسجد و ساير اتاقها در قسمت چپ شبستان قرار دارد. فضاى داخل شبستان، زيبايى و روحانيت خاصى دارد و انسان را بي‌اختيار تحت تأثير قرار مي‌دهد. ستونهاي داخل ساختمان طلايى است و روى آنها با فراست و ظرافت کلمات قصار و آيات قرآن و اسماءالله را نوشتهاند. هر ستونى با ستون ديگر قرينه است. به سبب وجود اين ستونها، ساختمان محکمتر شده است و از داخل، ساختمان را بسيار مرتفع نشان مي‌دهد.
مساجد دونگ و شى در شهر جي‌نينگ، ايالت شَن دونگ
مساجد شهر جى نينگ در ايالت شن دونگ از جمله مساجد بزرگ است. مسجد شى در خيابان لَن جو چياومن واقع شده است. معمارى شبستان آن بسيار باعظمت و باشکوه است. شبستان بزرگ مسجد شي، يکي از بزرگترين شبستان‌هاى مساجد مسلمانان در کشور چين است. نما و شکل اين شبستان شباهت زيادى به کاخ امپراتور چين در پکن دارد و از نظر معمارى و فنون به کار رفته در آن نيز يکى از برجسته‌ترين و بزرگترين شبستانها در داخل کشور است. شهر جى نينگ در طول تاريخ، همواره يک کانال ارتباطى مهم و محل رفت و آمد تجار و مردمان ديگر بين شمال و جنوب بوده است. مسلمانان نيز در اين شهر شمار زيادى را تشکيل مي‌دهند. براي نيايش و نماز و انجام فرايض دينى نياز به مساجد بزرگ و خوبى داشتند تا جوابگوى جمعيت فراوان آنها باشد. قديمي‌ترين اين مساجد، مسجد بزرگ دونگ است که در زمان سلسلة مينگ ساخته شده است. نخست مختصرى در مورد مسجد بزرگ دونگ سخن به ميان مي‌آوريم. يک کتيبه که مربوط به دوران جمهوري، يعنى سال 1940 ميلادى است، وجود دارد. در اين کتيبه آمده است: «در زمان امپراطورى به نام چانگ خوا در سلسلة مينگ و بعد در سلسلة چينگ، سالهاى خوبى همراه با صلح و ترقى چين مي‌گذشت. در اين دوران برنامه‌ريزيها، مهندسيها و معماريهاى فراوانى انجام مي‌گرفته و مرتباً در پى ساختن ساختمانهايى بوده اند که زيبايى و جلال و شکوه داشته باشد. يکى از اين نوع ساختمانها که واقعاً باعث افتخار بود، مسجد مسلمانان بود.» ظاهر مغرورانه و باشکوه مسجد، انسان را بي‌اختيار تحت تأثير قرار مي‌دهد، مخصوصاً هنگامى که از فاصلة نه چندان دور به کل مسجد نظر بيافکنيم، شبستان بزرگى را مي‌بينيم و منارة سه طبقه‌اى که بالاى آن شش ضلعى است و درب مسجد، همگى دست به دست هم داده و انسان را شيفتة شکوه و جلال آن مي‌سازد و همة اينها نشاندهندة اين است که معمارى مساجد مسلمانان در آن زمان به درجه و مرتبة خيلى بالاي رسيده بوده است. آينه‌کارى و مشبّک‌کارى به رنگهاى سبز و قرمز و زرد تلألو خاصى به مسجد مي‌بخشد، مخصوصاً هنگامى که رنگهاى مختلف آينه‌ها و شيشه‌ها در هم ادغام مي‌شوند. چون مسجد در مکانى واقع بوده که دقيقاً محل رفت و آمد بازرگانان و مردم شهر بوده است، بيشتر از سنگ براى تزيين درب اصلى و خيابان منتهى به مسجد استفاده شده است. حال، مختصرى نيز به مسجد شى بپردازيم. بزرگى شبستان آن نه تنها از ديگر شبستانهاي مساجد ديگر در چين بيشتر است، بلکه در بين معابد بودايى و دائوييستس و لامايى نيز داراى بزرگترين محل براى نيايش پيروان خود مي‌باشد. مسجد شى داراى مناره و دروازة بزرگى است و در طرف چپ و راست آن کلاسهاى درس و محل زندگى طلاب و روحانى مسجد و حمام وجود دارد. منارة مسجد شش ضلعى و دو طبقه است. مناره در وسط حياط واقع شده است. داخل حياط را که چهارضلعى است به دو قسمت کردهاند. سه ايوان پيچ در پيچ به شبستان منتهى مي‌شود. ستونها داخل ساختمان بسيار محکم و قطور مي‌باشد. ساختمان شبستان، بسيار بلند است و بزرگ. هنگام برپايى مراسم مذهبى و اعياد مسلمانان، جمعيت زيادى مي‌توانند در اين شبستان جمع شوند. البته از اول، اين شبستان به بزرگي اندازة امروزى آن نبوده است، بلکه در سال 1681 ميلادى آن را بزرگتر کردهاند و علت اصلى آن هم کثرت جمعيت و پيشرفت تجارت در بين آنها بوده است. زمينى که به شبستان اختصاص داده شده است، کم‌عرض، اما از نظر طولى دراز مي‌باشد. اين از خصوصيات معماري شبستان در بعضى از استانهاى چين است. نکتة قابل توجه ديگرى که در اين شبستان وجود دارد اين است که در وسط شبستان هفت ستون اصلى و در جلوى شبستان پنج ستون وجود دارد. در آن هنگام، سازندگان مسجد چند اصل را مورد توجه قرار دادند. يکى اينکه قسمت پشتى شبستان را وسيعتر کردند و آن قسمت را بخش مهم شبستان قرار دادند و ديگر اينکه در قسمت پشتى پنج ستون کار گذاشتند و بدين ترتيب شبستان محکمتر و بزرگتر ساخته شد. تمام بخشها را از روى اصول صحيح و برنامه‌ريزى دقيق ساختند و به همين دليل توانستند کار صد در صد موافقى ارائه دهند.
مسجد شهر جى نن در ايالت شَن دونگ
مسجد دنن در اين شهر در زمان يوآن ساخته شد و در زمان مينگ مسجد ديگرى به نام بى دَ ساخته شد. دَنَن و بى دَ دو مسجد مهم و اساسى براى مسلمانان اين شهر محسوب مي‌شود. مسجد بى دَ خيلى بزرگ نيست، اما داراى معمارى ظريف و استادانه‌اى است. مسجد دنن، نسبتاً بزرگ است. مسجد بى دَ پس از تعمير همچنان شکل و نماى قديمى خود را حفظ کرده است، اما مسجد دنن پس از تعمير نما و شکل قبلى خود را تا حدى است دست داده است. مي‌توان گفت اين مسجد يادگار فرهنگ دوران نيمه مستعمرة چين مي‌باشد. به دليل اينکه اين مسجد در زمانهاى مختلف وئ در شرايط گوناگونى از نظر جامعه و محيط آن مورد تعمير قرار گرفته يا توسعه و گسترش يافته، در نتيجه نما و شکل ظاهرى آن در کل يک شکل خاص نبوده و در واقع، در هر ستوني،سبک و روش جديدى و متفاوتى دراين مسجد به کار گرفته مي‌شود، اما در هر صورت مسجد از نظر معمارى باارزش است. همچنين شبستان داراى پنجره‌هاي مشبّک نيز هست.
مسجد بوجِن در ايالت خِبِى
مسجد مربوط به دوران سلسلة چينگ در سال 1702 ميلادى است. منبر فعلى مسجد نيز در زمان دولت جمهورى مرمّت شده است. اين مسجد، بسيار بزرگ و شامل يک شبستان بزرگ و در طرف چپ و راست آن، اتاقهاى درس، حمام، محل سکونت روحانى مسجد، شبستان زنانه، حمام زنانه و يک طويلة خيلى بزرگ مخصوص نگهدارى گاو و گوسفند براى مسلمين است. تعداد مساجدى که در آنها شبستان زنانه نيز وجود داشته باشد نيز خيلى زياد نيست، فقط مساجد خيلى بزرگ، داراى شبستان زنانه نيز مي‌باشند. شبستان زنانة زيادى در زمان سلسلة چينگ و دولت جمهورى ساخته شده‌اند، شبستان زنانة مورد بحث نيز به احتمال زياد در زمان سلسلة چينگ ساخته شده است. دومين نکتة مورد توجه اين است که شبستان داراي هشتاد و يک رواق است. من خود نيز اين رواقها را از نزديک مشاهده کرده‌ام و شمرده‌ام. هشتاد رواق آن در خود شبستان و يک رواق ديگر در جلوى کلاه فرهنگى پشت شبستان قرار دارد. و در سقف آن، با استفاده از چوب، نورگيرى جاسازى کردهاند که بسيار زيبا و هنرمندانه درست شده است و اين احساس را به وجود مي‌آورد که نسبت به شبستان بااهميت‌تر و جالب‌تر است. در دو طرف شبستان، درهايى وجود دارند که به حياط باز مي‌شوند. هنگامى که جمعيت نمازگزاران زياد باشد، بسيار مفيد است، چرا که مردم مي‌توانند از درها چپ و راست شبستان به راحتى بيرون بروند. سقف شبستان بسيار بلند است ولى نه به بلندى سقف کلاه فرنگي. سطح شبستان مقدارى از سطح زمين بلندتر است و به وسيلة چندين پله اين ارتفاع نشان داده شده است. ايوان مقابل شبستان نيز بسيار مفيد واقع مي‌شود، هنگام سخنرانى يا برپايى نماز جمعيت مي‌توانند در حياط بنشينند و فرد سخنران در ايوان شبستان سخنرانى کند. در ساختمان مناره با استفاده از چوب، به طرز بسيار زيبا و ديدني پنجره‌هايى درست کردهاند و در بناى سقف آن نيز از بناى دو گونگ استفاده شده است. در اين مسجد به جاى استفاده از رنگ‌آميزى از گچبرى و تراش دادن سنگها براى تزيين استفاده شده است.
مسجد نيوجيه در پکن
شهر پکن داراى ده مسجد است. يکى از معروفترين اين مساجد، مسجد نيوجيه است. در قديم مسلمانان بي‌شمارى که در اين شهر زندگى مي‌کردند چند مسجد ساختند. مسجد نيوجيه از نظر قدمت بسيار قديمى و از نظر وسعت نسبتاً بزرگ است. در بين ده مسجد پکن، چهار تاي آن که در بين عامة مردم به «چهار مسجد» معروفند، در زمان سلسلة مينگ ساخته شده‌اند. آنها عبارتند از:1) مسجد نيوجيه2) مسجد دونگ سى3) مسجد مياوشى فانگ پو که در غرب پکن واقع شده است.4) مسجد اَن دينگ مِن که در شرق پکن واقع است و به نام دِآرتياو فمينگ نيز معروف است.مسجد نيوجيه هماکنون داراى مقابر رهبران مذهبى زمان سلسلة يوآن مي‌باشد. مسجد ديگرى نيز وجود دارد که نسبتاً معروف است، به نام سن لى خِلونگ، اين مسجد نيز در زمان سلسلة مينگ ساخته شده است، اما مسجد بزرگى نيست. در خيابان دونگ جى من نيز مسجد ديگرى وجود دارد که مربوط به زمان سلسلة يوآن است و امروزه داراى سه رواق و چهار حياط کوچک است. در وسط حياط، درخت سرو بزرگى قرار دارد که بسيار قديمى است. مسجد کوچک ديگرى به نام چونگ وِن مِن وجود دارد که گفته مي‌شود که در زمان مينگ ساخته شده است و بعداً در سال 1576 ميلادى مرمّت شده است. شبستان و منارة بسيار زيبايى دارد. در قديم که پکن به بزرگى امروز نبود، مسجد نيوجيه در انتهاى شهر واقع شده بود، اما هماکنون در داخل شهر و در جهت جنوب شرقى واقع است. کل اين منطقه، مسلمان‌نشين است. کتيبه‌هايي نيز در اين زمينه به دست آمده و در آنها اشاره به تعمير و روش ساختن مسجد شده است. شبستان، از نقاط مهم اين مسجد و بسيار بزرگ است و آيات قرآن و کلمات قصار و اسماءالله در روى ديوارها و ستونها اين شبستان نقش بسته است. بعضى از خصوصيات اين مسجد با مساجد عربى شباهت دارد. اين شبستان داراى دو کلاه فرنگى است. همچنين داراي کلاسهاى درس نيز مي‌باشد. محل سکونت روحاني، مدرسة ابتدايى براى کودکان مسلمان، و حمام، از جمله نقاط ديگر اين مسجد است. ساختمان مناره در جلوى شبستان واقع شده و در بناى سقف آن نيز از روش دوگونگ استفاده شده است. قسمت بالاى مناره شش ضلعى است و کلاً بسيار زيبا تزيين شده است. ساختمان ديگرى به عنوان گذرگاه درب مسجد وجود دارد که بسيار استادانه و زيبا درست شده است. در طرف راست اين گذرگاه، يک پل کوچک با آب جارى در زير آن وجود دارد که منظرة بسيار زيبايى را به وجود آورده است. ساختمان شبستان بسيار روشن و داراى پنجره‌هاى متعدد است. در داخل آن، با رنگهاي طلايى و قرمز ترکيب شده است. منبر نيز بسيار ماهرانه درست شده است. داخل شبستان گيرايي خاصى دارد و احساس ملکوتى و روحانى به انسان القا مي‌کند. اثرات معمارى عربى در اين شبستان آشکار است.
مسجد دونگ سى در پکن
مسجد دونگ سى در پکن، قديمي‌ترين و بزرگترين و بهترين مسجد از لحاظ حفظ خصوصياتش پس از تعمير است. مسجد دونگ سى از مسجد نيوجيه بزرگتر است. البته در زمان دولت جمهوري مساجد گسترش يافتند. مسجد قبلاً داراى درب بزرگى بود که با استفاده از آجر آن را ساخته بودند. به علت بادهاى فراوان و آتش‌سوزي، اين درب از بين رفته است، ولي دوباره آن را ساختند. در دو طرف درب اصلى مسجد، درهاى ساير اتاقها قرار دارد و طوري درست شده که ورود و خروج از آن به راحتى امکان‌پذير مي‌باشد. اين درب، به خيابان شلوغ و معروف وان فوجين باز مي‌شود و در سال 1920 ميلادي، زمان دولت جمهورى تعمير شده است. درب دوم مسجد نيز آجرى است. پس از عبور از درب دوم مسجد، به يک حياط کوچک وارد مي‌شويم، سه اتاق در اطراف اين حياط واقع شده است. از اين حياط کوچک که عبور بکنيم به محل قبلى مناره مي‌رسيم. منارة فعلى مسجد دو طبقه است. حياط اصلى مسجد، مکان مناسب و مهمى است براى نمازگزاران و کاملاً جادار و وسيع است. در طرف چپ و راست حياط اصلي، سه اتاق کوچک و پنج اتاق بزرگ قرار دارد. از اتاقهاى کوچک براي درس دادن و موعظه استفاده مي‌شود. در وسط حياط مسجد، دو کتيبه قرار دارد که متأسفانه، ديگر قابل خواندن نيست. درختان قديمى در حياط وجود دارند و روى هم رفته باغ زيبايى به وجود آورده‌اند. در طرف چپ و راست شبستان اتاقهاى زيادى وجود دارد. يکي از مهمترين آنها، مدرسة ابتدايى است. در اين مدرسه که براى کودکان مسلمين ترتيب داده شده است، آنها با مسايل و اصول دين اسلام آشنا مي‌شوند. اين مدرسه در زمان سلسلة چينگ مدرسة معروف و مهمى به شمار مي‌‌رفته است. در پشت شبستان نيز، قبلاً ميدان بزرگ و خالى از ساختمانهايى وجود داشته که در واقع زمين بازى و ورزش مدرسة ابتدايي بوده است. در غرب آن، کلاس درس است. در جنوب کلاسهاى درس، اتاقهاى ديگرى قرار دارند که دفتر مدرسه و اتاقهايى براى استراحت معلمين بوده است. اين مدرسه بزرگ است و بسيار نافع براى مسلمين. در قسمت جنوب شبستان، کتابخانة بزرگى وجود دارد که از شش اتاق تشکيل شده است و چندان قديمى نيست.
مسجد شهر سانگ جو در استان خِبِى
اين شهر مساجد کوچک و بزرگى دارد که تعداد آنها از ده عدد کمتر نيست. شبستان معمولاًٌ در وسط قرار دارد و طبيعتاً در اندازه‌هاى مختلف است. معمولاً شبستانها داراى سه الى پنج رواق هستند. در شهر سانگ جو شبستان بزرگى است که داراى 9981 رواق است. مساجد سانگ جو، اغلب بزرگ هستند و بزرگى و عظمتشان در مقايسه با معابد بودايى و دائوييستى و ... در اين شهر، کاملاً مشخص و ملموس است. در اغلب مساجد، کلاسهاى درس نسبتاً بزرگى در طرف چپ و راست شبستان برگزار مي‌شود.
مسجد نَن دَسه در شهر تين جين
از زمان سلسلة چينگ تا دولت جمهوري، بدون انقطاع مساجد جديدى ساخته شدند و مساجد قديمي نيز تعمير مي‌شدند و توسعه مي‌يافتند. معروفترين مساجد اين شهر عبارتند از: مسجد نن، مسجد بي، مسجد شي، مسجد يانگ سون، مسجد جى دَ. اين مساجد در زمان مينگ ساخته شدند و در زمان دولت جمهورى نيز مورد تعمير قرار گرفتند. در زمان سلسلة چينگ تا دولت جمهوري، جمعيت تين جين پيشرفت قابل ملاحظه‌اى يافته بود. براى ساختن خانه و اتاق، زمين کم مي‌آمد. معمارى مذهبى نيز از اين قائده مستثنى نبود. مثلاً مسجد يوچانگ که دو طبقه است، شکل آن نه کاملاً شبيه به سبک چينى است و نه شبيه به سبک عربى و ساير کشورهاى مسلمان. مسلمانان در اين مسجد، در طبقة دوم نماز بر پا مي‌دارند. در طبقة اول حمام، ميهمانخانه، آشپزخانه و سايراتاقها قرار دارند. اين نوع مسجد که سبک جديدى دارد، در شهرهاى جنوب کشور چين، نظير آن را مي‌توان يافت، مثل مسجد شانگهاي، نن نينگ و مسجد نين اشيا. حُسن بزرگ اين گونه مساجد اين است که هم در زمين صرفه‌جويى مي‌شود. هم طبقة بالا روشنتر و از رطوبت نيز در امان است. چيني‌ها سبک خاصى را براى درست کردن گنبد به کار مي‌برند که مانند گنبد مساجد عربى نيست و در واقع، نشان دهنده و نمايندة گنبد در چين است. در مساجد معمولي، اغلب کلاه فرنگى مي‌سازند و گاهى اوقات مسجدى سه تا چهار کلاه فرنگى دارد. حتى گاهى اين کلاه فرنگي‌ها تا هشت طبقه روى هم بالا رفته‌اند. سقف شبستان بسيار محکم است و در بناى آن از چندين طبقه مصالح استفاده شده و با استفاده از آجر سفالى و گلى آن را محکم و غيرقابل نفوذ کردهاند. از روش دوگونگ نيز استفاده شده است. در بالاى درب ورودى مسجد نن، به طرز شگفت‌انگيزي، نقشهاى بسيار زيبايى از گُل و مناظر طبيعى به صورتى ظريف و هنرمندانه قلم زده‌اند. در قسمت محراب، منبرى وجود دارد که از آثار هنرى اين مسجد به شمار مي‌آيد. اين منبر بسيار زيبا است و در بالاى پلکان آن سقف کوچکى به روش سقف‌هاى سنتى چينى وجود دارد. پنجره‌هاى مشبّک‌کارى شدة ظريفى نيز در اين مسجد هنرنمايى مي‌کنند.
مسجد دينگ شين در استان خِبِى
در قسمت غربى شهر، مسجد قديمى وجود دارد که در زمان سلسلة يوان ساخته شده و تا به امروز قسمتى از محراب آن باقى مانده است. در زمان دولت جمهورى يک مدرسة ابتدايى در قسمت شمال مسجد درست کردهاند. دست‌نوشته‌هايى نيز در اين زمينه به دست آمده است. اين مسجد مي‌تواند يک نمودنة خوب و يک مورد تحقيقى جالب در مورد توسعة شيوه‌هاي معمارى در چين باشد. از روى شواهدى که در مورد ستونهاى مسجد به دست آمده، مي‌توان دريافت که مربوط به زمان يوآن مي‌باشد. محراب نيزاز نقاط مورد توجه اين مسجد است. با استفاده از چوب، طرحهاى زيبا و ديدنى روى اين بخش پياده شده است. رنگهاى اصلي به کار رفته در آن عبارتند از: قرمز و طلايي. آيات قرآن را با استفاده از رنگ طلايي بر روى ديوارها نوشتهاند. آيات قرآن همراه با نقاشيها و طرحهاى شاد و زيبا، جلوة خاصى به مسجد و به خصوص به محراب داده است. به طور کلي، مذهب و هنر با کمک يکديگر چشم را خيره مي‌سازند. آيات قرآن بدين شکل نوشته شده‌اند.
مساجد شهر شووَن خوا در ايالت خِبِى
شهر شوون خوا داراى چهار مسجد است، سه تاى آنها در شمال شهر و ديگرى در مرکز شهر قرار دارد. گاهى اوقات در بعضى از نقاط، بسته به شرايط آب و هوا از ساختن ساختمان مسجد خوددارى مي‌کنند و در فضاى آزاد و تميز به نيايش و نماز مي‌پردازند. در مسجد «بي» حمام و ميهمانخانه و محل سکونت روحانى در حياط ديگرى واقع شده است، اين روش پسنديده‌اي است و از شلوغ شدن جلوگيرى مي‌کند.
مساجد شهر «هوهه هوت» در مغولستان داخلى
در شهر هوهه هوت جمعاً هفت مسجد وجود دارد، بزرگترين آنها بِى مِن وَى است و قديمي‌ترين آنها چى يو آن. البته مسجد بزرگ و معروف اين شهر، آخرين بار درزمان دولت جمهوري مورد مرمّت و تعمير قرار گرفت. در کيبة مربوط به سال 1925 ميلادى ـ زمان دولت جمهورى ـ در مورد اين مسجد نوشته شده است: «مسلمانان چند صد خانوار را تشکيل مي‌دادند و در تمام نقاط شهر پراکنده شده بودند. مساجد زيادى ساخته شد، فعلاً شش مسجد در اين شهر وجود دارد، شبستان مسجد بزرگ شهر مرمّت شده و کلاسهاى درس آن افزايش يافته است و ...». پس از نوشتن اين کتيبه، ميهمانخانه، حمام و مناره نيز بدان اضافه شد. مناره در سال 1941 ميلادى در زمان دولت جمهورى ساخته شده است. محل آن دقيقاً کنار شبستان نيست، بلکه در قسمت جنوبى شبستان قرار دارد. ارتفاع آن 30 متر است. منارة اين مسجد شش ضلعى است. مصالح به کار رفته در آن تا طبقة چهارم از آجر و در طبقة پنجم (آخرين طبقه) از چوب استفاده شده است. در آخرين طبقه يک کلاه فرنگى روى مناره قرار دارد. اين کلاه فرنگي‌ها، نمايانگر همان گنبدي‌هاى مساجد عربى و اسلامى است. بعد از انقلاب و آزادى چين، دولت چين به تعمير و بازسازى مسجد و نقاشيهاى به کار رفته در آن پرداخت. دولت از تمام ساختمانهاى قديمى مذاهب به عنوان آثار باستانى و باارزش مراقبت و نگهدارى مي‌نمايد.
مسجد جنوبى شهر شن يانگ در ايالت لياونينگ
دور تا دور شبستان مسجد، حياطهايى وجود دارد که در طرف چپ و راست آنها اتاقهاى درس و ميهمانخانه و ساير اتاقها قرار دارد. سالن شبستان داراى پنج رواق است، و راهرو و ايوانهاى پيچ در پيچ آن را احاطه کردهاند. منارة مسجد شش ضلعى و سه طبقه است. حمام نيز در پشت شبستان واقع شده است. البته شبستان را به روش متداول اين نواحي، به شکل نساخته‌اند، بلکه چهارگوش است. مناره که شش ضلعى است طبق روش قديمي و متوال ساير مناره‌هاى کشورهاى اسلامى ساخته شده است. محراب نيز از مکانهاى قابل توجه اين مسجد است، فضاى روحانى و آکنده از عشق و ايمان، هنر اسلامى و معماري، همه و همه دست به دست يکديگر داده و انسان را مجذوب و شيفتة خود مي‌کند.
مسجد شهر «تَى يوآن» در ايالت شن شى
مسجد خيابان نَن مِن در شهر تَى يوآن، قديمي‌ترين و مهمترى مسجد اين شهر است. شبستان اين مسجد در جهت شرق ساخته شده و ديوار پشت شبستان در خيابان اصلى قرار دارد، در فاصلة بين درب بزرگ مسجد تا شبستان، راهروهاى پيچ در پيچ زيادى وجود دارد. از درب مجاور شبستان که بگذريد، وارد حياط کوچکى مي‌شويد و سپس وارد شبستان مي‌گرديد. در هر حال، محيط وفضاى زيبايى به وجود آورده‌اند که با معابد بودايى و دائوييستى و ساير مذاهب و فرقه‌ها تفاوت آشکارى دارد. در معابد، هنگام ورود از درب بزرگ معبد، مستقيماً به سالن اصلى بايد رفت و از داخل راهرو يا ايوان يا دالان عبور نمي‌کنيم، اما در خيلي از مساجد چين، اول وارد حياط و بعد از داخل راهرو به شبستان مي‌رسيم و همين خود نوعى حالت انتظار و شيفتگى براى ديدن شبستان در انسان به وجود مي‌آورد. از چوب بيشترين استفاده را در شبستان کردهاند. روى درب و ديوار آن آيات قرآن و کلمات قصار نوشته شده است. شکل و شمايل منبر مسجد نيز شبيه منبر کشورهاى عربى است که با فرهنگي اسلامى چينى مخلوط شده است. جلوى شبستان، حياط کوچکى قرار دارد و به وسيلة راهرو به حمام، اتاق درس و محکل سکونت روحانى مسجد و چندين راهرو ديگر قرار دارد. در وسط حياط، منارة شش ضلعى قرار دارد که دو طبقه است. در سقف همة ساختمانهاى موجود در اين مسجد از روش «دوگونگ» استفاده شده است. اما در نهايت، کوچک بودن حياط، اشکالاتى را براى اين مسجد به وجود آورده است.
مسجد بزرگ «خواجوئه جوان» در شهر شى اَن
نام ديگر مسجد خواجوئه، در اصل دون سى است. اين مسجد از نظر طول ساختمان و زمين آن، طويلترين مسجد چين است. گنبد مسجد با شيوة معمولى که از آجر استفاده مي‌شود، ساخته نشده، بلکه از چوب ساخته شده و اين خود نکتة مهمى در ساختمان اين مسجد است. طى مرور زمان، اتاقهاى درس حمام و ساير اتاقها نيز بدان اضافه شده است. در مهمترين روزهاي مسلمانان، مثل اعياد و جشنها يا نماز جماعت، اگر جمعيت زياد باشد، اين مسجد گنجايش آن را دارد که جمعيت زيادى را در خود جاى دهد، چرا که گذشته از شبستان حياط مسجد نيز بزرگ است. در قسمت جلويى مسجد که حياطى نسبتاً بزرگ دارد، دفتر مسجد، ميهمانخانه و حمام و سپس ساختمانى دايره‌اى شکل شبيه به يک کلاه فرنگى قرار دارد، اين ساختمان، هشت ضلعى و داراى سه طبقه است. در قسمت ديگر، حمام و محل سکونت روحاني مسجد قرار دارد. اين گذرگاه بسيار هنرمندانه ساخته شده است و در دو طرف آن حوضهاي سنگى کوچکى قرار دارد. بين شبستان و ديوار اصلى مسجد، حياط کوچک ديگرى قرار دارد، حياطى که بسيار روشن است و در وهلة اول به نظر نمي‌آيد. اين مسجد کلاً داراى پنج شبستان همانند ساير شبستانها در نقاط ديگر است که حياطى غير از حياط اصلى در جلوي شبستان قرار دارد. در اين مسجد نيز به همان روش عمل شده و به وسيلة چند پله به حياط مخصوص شبستان مي‌توان وارد شد و همان‌گونه که ذکر آن رفت جمعيت زيادى مي‌توانند در آن جمع شوند. نرده‌هاى سنگى زيبايى نيز بين حياط و مسجد قرار دارد.
مسجد « شى جوشَن» در ايالت نين شيا
در مساجد فعلى موجود در ايالت نين شيا، قديمي‌ترين و بزرگترين آنها، مسجد وى جو است. مسجد ديگرى در دوران جمهورى ساخته شدند. مساجد سبک جديدى داراى ستونهاى مدور هستند. اين مسجد داراى شبستان براى نمازگزاران، اتاقهاى درس، حمام و محل زندگي روحانى مسجد و غيره است. زمين آن چهارگوش است. ساختمان دو طبقه‌اى که در پشت مسجد قرار دارد، بسيار هنرمندانه و زيبا طرح‌ريزى شده است به احتمال زياد از اين ساختمان که در تاريخ 1924 ميلادى در دوران جمهورى ساخته شده است، به جاى منارة مسجد استفاده شده است. ساختمان شبستان نيز در سال 1888 ميلادى ساخته شده است. داخل شبستان، بسيار ساده درست شده است و هيچ گونه رنگ‌آميزى در آن به کار نرفته است. بيرون ساختمان نيز بدون رنگ‌آميزى است.
مسجد « وى جو» در ايالت نين شيا
مسجد وى جو قديمي‌ترين و بزرگترين مسجد در ايالت نين شيا است و هماکنون در خيابان نن جيه قرار دارد. نقشة مسجد به نحوى طرح‌ريزى شده که هر ساختمان يا اتاق با اتاق و ساختمان مجاور خود قرينه است. منارة مسجد سه طبقه است. شبستان مسجد شکل مخصوص به خود را دارد و نسبتاً وسيع است. در داخل شبستان به راحتى هزار نفر جاى مي‌گيرند. به عکس ستونهاى بعضى از مساجد که بسيار قطور هستند، ستونهاى اين شبستان خيلى قطور نيستند و روى آنها نقش گل و گياه کشيده‌اند. روى ديوار و سقف آيات قرآن و کلمات قصار نوشته شده است.
مسجد چياو مِن جيه در شهر لَن جو
طبق يک کتيبة به دست آمده، پنج مسجد در اين شهر وجود دارد. تاريخى که بر ديوار شبستان مسجد نوشته شده است، سال 1722 ميلادى را نشان مي‌دهد. سقف شبستان مسجد چياو من جيه بسيار بلند است و همين، ابهّت زيادى به مسجد مي‌دهد. در سقف از روش دوگونگ استفاده شده است. سقف‌سازى به روش دوگونگ در لَن جو رايج است و چون ستونها در هر طرف قرينة هم هستند، بنا براين سقف خيلى محکم خواهد بود. ساختمان شبستان داراى چند درب است و جمعيت به راحتى مي‌توانند از آن خارج يا داخل شوند. محل زندگى روحانى نيز با استفاده از چوب و نرده‌هايى در اطراف آن بسيار زيبا درست شده است، مابين شبستان و محل زندگى روحانى نرده‌هايى وجود دارد و اين نيز يکى از هنرهاى چينى است. حمام به تازگى در طرف راست شبستان به اين مسجد اضافه شده است.
مسجد جيه فانگ در لن جو
مسجد جيه فانگ در غرب شهر واقع شده و مقارن سال 1678 ميلادى در زمان سلسلة چينگ ساخته شده است. منارة اين مسجد چهارطبقه است و از بالاى آن، قسمت اعظمى از شهر را مي‌توان مشاهده کرد که دورنماى زيبايى نيز دارد. زمين مسجد را مي‌توان به سه بخش تقسيم کرد: حياط بيرونى که در اطراف آن حمام قرار دارد، حياط درونى که شبستان و در طرف چپ شبستان محل زندگى روحانى و ساير اتاقها قرار دارد. از درب دوم که وارد حياط درونى بشويد، به منارة بلند چهار طبقه بر مي‌خوريد. بايد حتماً سر را به آسمان بلند کرد تا تمام آن را بتوان ديد و در واقع، مناره وقار و شکوه خود را به رخ آدمي مي‌کشد. اين مناره مابين شبستان و درب بزرگ مسجد واقع شده است. در جلوى مناره با استفاده از يک استخر کوچک، پلى زيبا روى آن ساخته‌اند و اين روش که براى زيبا کردن فضاى مسجد به کار مي‌رود، در خيلى از مساجد ديگر چين ديده شده است. البته فقط از استخر و حوض استفاده مي‌کنند نه آب رودخانه. شايد هم اين پيامى به مراجعه‌کننده باشد که اول از پل بگذرد و سپس به ساختمان زيباى شبستان برسد. اين از خصوصيات چيني‌هاست و اغلب براى زيباسازى و جلب احساسات از اين گونه مناظر استفاده مي‌کنند. طبقة اول مناره چهارگوش و طبقات ديگر شش گوش است. در دور تا دور طبقات مختلف مناره، نرده‌هايي وجود دارند که مشبّک و بسيار زيبا هستند. در بخش شمالى شبستان سه حياط کوچک قرار دارد و داخل حياطها بسيار روشن و پاکيزه است. محل سکونت روحانى و سايرين در يکى از اين حياطها قرار دارد.
مسجد « دَخوآ» در لين شيا، ايالت گان سو
شهر لين شيا به منزلة مکة چين است، چرا که اين منطقه شامل دوازده مسجد و هشت کوچة تودرتو مي‌باشد. مساجد لاووانگ گوآن از مساجد خيلى بزرگ اين ناحيه است. کوچه‌هاى مسکونى آن غالباً زمينهاى مسطحى هستند که در داخل آنها مناره نيز وجود دارد. از دور که به اين مساجد و خانه‌هاى مسلمانان نگاه کنيد، متوجه عظمت و بزرگى مسجد مي‌شويد. اين دوازده مسجد داراى دروازه‌هاى بي‌شمارى هستند، مثل دروازة مسجد چي، مسجد وانگ، مسجد خوا، مسجد تيه جيا، و غيره. در بين اين دوازده مسجد، مسجد خوآ مهمترين آنهاست. از درب اصلي مسجد دخوا که وارد بشويم به ميدان تميز و مرتبى مي‌رسيم، که قسمت جنوبى آن متکى به يک ديوار بزرگ آجرى است و قسمت راست حياط که شرق آن است، سه حياط کوچک بدان راه دارد. در داخل اين حياطها، حمام، آشپزخانه و ساير ساختمانها واقع شده است. مناره خيلي بزرگ نيست و چهارگوش است. در غرب ميدان، يک حياط بزرگ واقع شده و در طرف چپ و راست شبستان اتاقهاى درس و ساير قسمتهاى مهم مسجد قرار دارد.
مسجد دونگ دَ در شهر شى نينگ، ايالت چينگ خى
در شهر شى نينگ حدود شش تا هفت مسجد وجود دارد، بزرگترين مسجد که با دقت و استادى خاصي ساخته شده است، مسجد بزرگ دونگ است. معمارى شبستان اين مسجد به پنجاه سال قبل باز مي‌گردد. در چپ و راست ساختمان، درب اصلى و بزرگ مسجد و سپس دومين درب مسجد، مناره‌ها و ساير اتاقها قرار دارند. اين مسجد در زمان شروع دولت جمهورى ساخته شده است. غير از شبستان که داراى هفت رواق است، در چپ و راست آن کلاسهاى درس و در وسط حياط، منارة چهارگوشى قرار دار. در اواسط دولت جمهوري، غير از کلاسهاى درس که در چپ و راست ساختمان قرار داشتند و مناره‌اى که در مسجد بود، چند اتاق درس ديگر و يک دفتر براى انجام امور مسلمين و يک جفت مناره و سالن سخنرانى و حمام و ساير ساختمانها ساخته شد. در واقع، از حياط بزرگ آن کمال استفاده را کردند. اتاقهاى درسى که در طرفين قرار داشت، تبديل به ساختمانهاى چند طبقه شد. دومين درب مسجد از نظر ارتفاع بسيار بلند است و آن را به پنج درب کوچک تبديل کردهاند. در طرف چپ و راست درب، يک جفت منارة چهار طبقه قرار دارد. در سمت چپ حياط داخلى مسجد، يک مدرسة ابتدايي نسبتاً بزرگ قرار دارد. در بين مساجد شى نينگ اين يک مورد استثنايى است. اگر چه اندازة مسجد بزرگ است، اما شبستان چندان بزرگ نيست، مانند اين است که شبستان در يک فضاى وسيع و در بالاى يک تپه قد برافراشته باست. در چپ و راست ديوارهاى داخلي راهروها، تماماً کنده‌کارى شده و نقشهاى بسيارى زيبايى روى آنها قلم زده شده است. اين سبک قلم‌زنى کارگران مسلمان بسيار معروف است منبر مسجد نيز يکى از زيباترين قسمتهاى مسجد به شمار مي‌رود، در داخل آن از سنگ مرمر استفاده شده و پلههاى آن از چوب مخصوص است، به طور کلى روى منبر زياد کار شده است و به حق توانسته‌اند آن را زيبا و ماهرانه بسازند. محراب نيز با اصول مذهبى ساخته شده و کاشيکارى مسجد نيز بسيار زيبا است و راهروها با طرز بسيار خوبى کاشيکارى شده‌اند.
مساجد خونگ شويى چوآن در شهر خوآنگ شين در ايالت چينگ خى
ايالت چينگ خى داراى مساجد قديمى باشکوهى است بهترين و زيباترين اين مساجد، مسجد خونگ شويي چوآن است. درب اصلى و بزرگ مسجد در بخش جنوبى آن قرار دارد. پس از عبور از درب، به حياط مسجد مي‌رسيم. در داخل حياط مسجد، مناره وجود دارد. در داخل حياط، شبستان بزرگ مسجد قرار دارد و شامل راهرو، شبستان ميانى و کلاه فرنگى پشت شبستان مي‌باشد. در قسمت چپ شبستان، محل سکونت روحانى مسجد وجود دارد و سپس حمام. محل سکونت روحاني را در زمان دولت جمهورى بسيار زيبا و استادانه ساخته‌اند و داراى تکنيک ويژه‌اي است. در طرف راست شبستان، چندين اتاق قرار دارد که شاگردان و طلاب در آنها زندگى مي‌کنند. در کنار درب بزرگ، مدرسة ابتدايى کوچکى براى کودکان مسلمان وجود دارد. در واقع، اين مسجد داراى سه حياط است. رنگ‌آميزى داخل ساختمان بسيار روح‌بخش و زنده است. غير از به کار بردن رنگهاى با روح و زنده، کنده‌کاريهاى روى سنگهاى ديوارها و ستونها نيز جلوة خاصى دارد. در روى درب اصلى مسجد نيز به طرز زيبايى نقش گلهاى نيلوفر و گياهان مختلف را قلم زده‌اند. اينها همه نشاندهندة علاقه و همت و پشتکار کارگران و سازندگان اين مسجد است.
مساجد سالاريها در شون خوآ، ايالت چينگ خى
هر قريه و روستايى داراى يک مسجد است. مساجد آنها اغلب داراى شبستان، مناره،اتاق درس، حمام و محل سکونت روحانى يا ساير طلبه‌ها مي‌باشد. مسجد سالار شون خوا بزرگترين مسجد اين اقليت مي‌باشد. اين مسجد در غرب دهکدة‌جيه زى و در کنار رودخانه قرار دارد. در طرف شرق و غرب و شمال اين مسجد چند مقبره وجود دارد. تاريخ معمارى اين مسجد طبق نظر کارشناسان، مربوط به سلسلة مينگ است. بزرگترين معمارى مسجد نيز تالار شبستان است. منارة مسجد نيز به بلندى يک ساختمان سه طبقه و شش ضلعى است. داخل آن را با شيشه و آينه‌هاى سبز تزيين کردهاند و مي‌توان به جرئت گفت که زيباترين مسجد در اين ناحيه است. دورنماى آن نيز بسيار زيباست. درب بزرگ مسجد داراى نه قسمت است و ايوان بزرگى در مقابل آن قرار دارد. داخل و خارج شدن از اين شبستان بسيار راحت است، چرا که هر نُه قسمت درب اصلى مسجد از هنگامى که جمعيت زياد باشد باز مي‌کنند و مردم بدون مشکل مي‌توانند داخل يا خارج بشوند. اين درب به احتمال خيلى زياد در دوران دولت جمهورى ساخته شده است. تالار شبستان سه قسمت و داراى راهرو است. هفت رواق دارد و از رنگهاى شاد مثل، قرمز، آبي، سفيد و سبز براى رنگ‌آميزى تالار استفاده کردهاند. در وسط شبستان و کلاه فرنگى مسجد از ستونهاى هشت ضلعى با رنگهاي سياه استفاده شده است. روى ديوار شبستان را با رنگ سبز رنگ‌آميزى کردهاند و سپس روى آنها را با آيات قرآن و کلمات قصار مزين کردهاند در بخش جنوبى مسجد، يک حوض مخصوص شتران قرار دارد. سالاريهايى که از محل دور به آنجام مي‌آمدند يا ميانة راه در آنجا توقف مي‌کردند، شتران آنها در اين محل مخصوص، تجديد نيرو مي‌کردند و صاحبانشان به انجام فرايض دينى مشغول مي‌شدند.
مسجد عيدگاه در کاشغرِ سين کيانگ
مسجد عيدگاه با وسعت بسيار و شبستانى با سى و هشت رواق طاق‌نما يکى از بزرگترين مساجد جهان است. بر طبق نظرات کارشناسان، اين مسجد پانصد سال قبل، يکى از مساجد کاشغر بوده است که در سال 1524 ميلادى به وسيلة فردى به نام ميرزا ابوبکر بزرگتر شد. پس از آن، در سال 1788 ميلادى اين مسجد باز هم بزرگتر شد و به طرف غرب متمايل شد. خانمى با پرداخت هزينة آن، اين مسجد را بزرگتر کرد، و باز در سال 1804 ميلادي مسجد مورد تعمير قرار گرفت و اتاقهاى متعدد و حوض به آن اضافه شد و درختکارى وسيعي در اين ناحيه انجام گرفت. در سال 1835 ميلادى باز مسجد تعمير شد و سرانجام، در سال 1874 ميلادى آخرين تعمير اساسى روى آن انجام گرفت و به شکل امروزى در آمد. البته بعد از انقلاب چين، دولت در آن تعميرات مختصرى انجام داده است. حياط بزرگ مسجد به مسلمانان اين امکان را مي‌دهد که به راحتى در آن نماز بر پا دارند. در قسمت چپ حياط، دو حوض وجود دارد که يکى بزرگ است و ديگرى کوچک. در داخل حياط نيز درختان کهنسال و زيادى وجود دارد و باعث زيباتر شدن حياط هستند. تالار شبستان داراى نرده است و اين نرده‌ها شبستان را از حياط جدا کردهاند. اگر جمعيت زياد باشد، از هر دو طرف حياط و ايوان استفاده مي‌شود. سى و هشت رواق طاقنماى داخل مسجد، نه تنها در چين بي‌نظير است، بلکه در دنيا نيز از جملة مساجد زيبا و استثنايى است. مهمترين دلايل ساختن چنين طاقنمايي، زياد بودن ميزان جمعيت مسلمانان بوده است و همچنين ميزان ارزش و احترامى است که مسلمانان براى مساجد خود قايلند. تمام قسمتهاى شبستان، داراى ايوانهايي با ستونهاى رنگ‌آميزى شده است. در داخل شبستان ده عدد رواق طاق‌نما وجود دارد و براى زمستان که هوا سرد است مي‌توان از آنها به خوبى استفاده کرد. در طرف چپ داخل شبستان که هوا سرد است مي‌توان از آنها به خوبى استفاده کرد. در طرف چپ داخل شبستان نيز پانزده عدد رواق ديگر و در قسمت راست سيزده عدد رواق وجود دارد. ستونها به کار برده شده در اين مسجد، اغلب هشت ضلعى است و تا بالاى ستونها ساده مي‌باشد، اما پاى همة آنها، کمى کلفت‌تر و داراى نقشهاى برجسته است. در چپ و راست شبستان اين مسجد، بيست اتاق وجود دارد که براى روحانى و طلاب و معلمان و ساير افرادى که در مسجد زندگى مي‌کنند ساخته شده، تمام اتاقها آفتابگير است و طورى ساخته شده که در زمستان نسبتاً گرم و در تابستان خنک باشند.
مسجد اُدَشِيک در کاشغر سين کيانگ
مسجد ادشيک نام ديگرش آزينى ميجيتى است. معمارى اولية آن مربوط به دويست سال پيش است. بر طبق نظر بعضى از افراد بومى آن منطقه، اين مسجد حدود هشتصد سال قدمت دارد و يکي از مهمترين مساجد موجود در کاشغر مي‌باشد. در جلوى درب آن يک ميدان وجود دارد و در طرف غرب اين ميدان، دو کلاس درس. معروفترين کلاسهاى درس تعاليم اسلامى و مسايل ديني در کاشغر در اين محل تشکيل مي‌شود. مسجد ادسيک سه حياط دارد که به وسيلة راهروهاي عبورى به هم متصل هستند. اين سبک بيشتر در مساجد عربى ديده شده است. سبک معمارى بيرون مسد با داخل مسجد شباهتى ندارد. در اين مسجد، کلاس درس، ميهمانخانه، حمام و محل سکونت روحانى قرار ندارد و تمامى فضاى آن براى برپايى نماز به کار مي‌رود. کلاسهاي درس را احتمالاً در محل ديگرى تشکيل مي‌دهند. سبک اين مسجد به دليل خصوصياتش کاملاً شبيه به مساجد هند، آفريقا، آسياى غربى و جنوبى است. درب مسجد، بسيار قديمي است و به شکل طاق‌نما است. در چپ و راست دروازه، دو منارة آجرى وجود دارد که در داخل آن بر خلاف برخى ديگر از مناره‌ها پله‌اى براى بالا رفتن وجود ندارد. فقط در انتهاى آن جايى براى اذان گفتن ساخته شده که داراى پنجره‌هاى گنبدى شکل نيز مي‌باشد. درب مسجد را طورى تعبيه کردهاند که قسمت ورود و خروج آنها کاملاً از يکديگر جداست. محراب مسجد درست در وسط ساختمان قرار نگرفته است. در داخل شبستان نُه رواق وجود دارد و در بيرون ده عدد. البته آنها قرينة يکديگر نمي‌باشند و شکل اتاقها در داخل و خارج يکسان نيست، اما روشن و ساد‌ه‌اند کلاً داخل مسجد از يک نوع سادگي همراه با زيبايى برخوردار است. تمام ستونها را با رنگ قرمز و سقف را با رنگ سفيد و ديوار را با رنگ سبز رنگ‌آميزى کردهاند. حالت مسجد يک نوع احساس استوارى و ثابت‌قدمي به انسان القا مي‌کند.
مسجد کورلا در سين کيانگ
مسجد بزرگى در کورلا وجود دارد که از ترکيب تالار شبستان و کلاس درس تشکيل شده است. شبستان آن داراى پانزده رواق است و به دو قسمت بيرونى و اندرونى تقسيم مي‌شود. قسمت بيرونى آن به شکل ايوانى وسيع و جادار است و در داخل آن بيست و يک اتاق کوچک قرار دارد. به علت اينکه قسمت درونى شبستان به بخش عقب ساختمان متصل است، از فاصله‌اي نسبتاً دور، شبستان به شکل راهروى وسيعى به نظر مي‌رسد که در آن ستونهاى زيادى کار گذاشته‌اند و بسيار با عظمت و زيبا به نظر مي‌آيد. بلندى سطح شبستان از سطح زمين به متانت و زيبايى و عظمت آن افزوده است. در وسط شبستان هفت اتاقک وجود دارد. در قسمت بالاى دروازة مسجد يک ساختمان نسبتاً بلند قرار دارد که مناره‌هاى مسجد به شمار مي‌آيد. مناره‌ها آجرى و چهار طبقه هستند. در بخش جنوبى درب مسجد، يک مسجد کوچک وجود دارد که آن هم داراى مناره است، ولى به علت کوچکى بيش از حدش کمتر اتفاق افاتده که در آن نماز بخوانند. هنگامى که اعياد اسلامى فرا مي‌رسد و يا نمازهاى جماعت بر پا مي‌دارند، در اين شبستان بزرگ به راحتى مي‌توانند مراسم خود را انجام دهند. در حياط اين مساجد درختان قديمى و سر به فلک کشيده خودنمايى مي‌کنند و مناظر زيبايى را به وجود مي‌آورند. مدرسة ابتدايى و کلاسهاى درس براى طلبه‌ها نيز در گوشة ديگر حياط مسجد قرار دارد و اتاقها همه داراى عرض کم و طول زياد هستند. جدا بودن ساختمان مسجد از ساختمان کلاسهاى درس امرى است عادى که اغلب در سين کيانگ ديده مي‌شود.
مسجد سوگونگ‌ت (سليمان) در تورفان، ايالت سين کيانگ
در شروع سلسلة جينگ، در توفان يک مسجد بزرگ براى خدمت به مسلمين ساخته شد. در طرف راست اين مسجد، ساختمان استوانه‌اى شکل بلندى قرار دارد به ارتفاع 44 متر که کاملاً زرد رنگ است و با گِل و آجر زرد ساخته شده است. به علت وجود برجى که به نام سوگونگ‌تَ معروف است، اين مسجد نيز به همين نام خوانده مي‌شود. اين مسجد مربوط به اقليت اويغور و دومين مسجد بزرگ سين کيانگ است. زمين شبستان مستطيل شکل است و پس از نمازخانه، محلهايى دراطراف آن براى استراحت در نظر گرفته شده است. اين امر از نظر اقتصادى بسيار مقرون به صرفه بوده است. برج سوگونگ‌ت يا همان منارة مسجد، بسيار مرتفع و از آجر ساخته شده است و کلاً برج، بسيار زيباست. به دليل ارتفاع زياد اين برج، مي‌توان به جرأت گفت که بلندترين مناره در تمام کشور چين است. اين مناره داراي بيش از دويست سال عمر مي‌باشد. شبستان مسجد داراى نُه رواق است و محل نيايش و نماز اين شبستان بلندتر از سطح زمين مي‌باشد. در سقف آن نيز پنجره‌هايى براى عبور هوا و روشنايى به داخل ساختمان تعبيه شده است. در قسمت غربى شبستان، محراب قرار دارد و دور تا دور شبستان طاق‌نماست. به خاطر سفيد بودن ساختمان، روشنى و پاکيزگى بيشتري در اين شبستان جلب نظر مي‌کند. در بالاى دروازة مسجد، پنجره‌هايى نصب شده که طول آنها پنج متر و هفت سانتيمتر است. ارتفاع درب خيلى زياد نيست، اما همان طورى که ملاحظه شد عرض آن زياد است.
مساجد کوچک در کاشغر سين کيانگ
مساجد کوچک در نقاط مختلف کاشغر بسيار زياد است. اغلب اين مساجد زمين و هزينة کمى صرف ساختن مسجد شده است. تجار و مالکان براى اينکه ساختمانى بسازند تا هم به نفع مردم باشد و هم از خود يادگارى به جاى خود بگذارند، اين مساجد را ساخته‌اند. معمولاً حدود بيست خانوار از يک مسجد مراقبت و آن را به موقع تعمير مي‌کنند، البته حفظ اين مساجد به صورت اوليه کار آسانى نيست. اين نوع مساجد کوچک، اغلب داراى شبستان اندرونى و بيرونى مي‌باشند. در شبستان بيرونى که به صورت ايوان است تابستانها نماز بر پاى مي‌دارند. شبستان درونى را نيز از آجر و گل ساخته‌اند و بيشتر در زمستانها از آنها استفاده مي‌شود. معمولاً اين مساجد به دو شکل ساخته مي‌شود: يکى اينکه از سطح زمين يکى دو متر بلندتر ساخته مي‌شود و داراى گنبد نيز مي‌باشد. اين سبک بيشتر در تورفان ديده مي‌شود. سبک ديگر که بيشتر در جنوب سين کيانگ ديده مي‌شود، همسطح زمين ساخته مي‌شود و کلاً در آنها نيز از هنر زيادى استفاده مي‌شود. اغلب پنجره‌ها داراى اشکال و نقشهاى بسيار زيبا هستند و به صورت مشبّک ساخته مي‌شوند.
مسجد خِبَلين در لهاسا، فلات تبت
در لهاسا جمعاً پنج مسجد وجود دارد: مسجد شى جياو که بسيار قدمت تاريخى دارد، اما خيلي کوچک است. دومين مسجد، مسجد خبلين مي‌باشد که گفته مي‌باشد که در زمان چينگ نيز از اين مسجد بهره‌بردارى مي‌شده است. مساجد ديگر، «بى جياوو باوج ياوو جيه نن» نام دارند، در بين اين چهار مسجد، مسجد خبلين از همه بزرگتر است. مسجد خبلين در شرق خيابان باو جياو واقع شده و هنگام ورود به مسجد، تابلوى چوبى که روى آن نوشته شده «مسجد» جلب‌نظر مي‌کند. درب مسجد را که پشت سر بگذاريد و وارد حياط چهارگوش مي‌شويد. در شرق و غرب حياط، اتاقهايى وجود دارد. سپس وارد دومين حياط مي‌شويد. محل سکونت روحانى مسجد در جنوب دومين درب مسجد مي‌باشد. د ر داخل حياط دو درخت کهنسال سيب و يک درخت سرو وجود دارد. در شمال حياط باز سه اتاق وجود دارد، در آنها نيز اتاقى براي سکونت روحانى مسجد قرار دارد. شبستان داراى سه رواق است و جلوى آن نيز ايوان زيبا و باصفايى وجود دارد. در پشت شبستان شش اتاق وجود دارد. مناره داراى سه طبقه است و مدرسه و حمام هم قبلاً در آنجا قرار داشته است مسجد خبلين داراى چند خصوصيت است: اين مسجد از نظر مذهبى و از نظر داشتن امکانات براى فعاليتهاى مذهبي، در سطح بسيار خوبي است، چرا که در مجاورت خيابان است و داراى اتاقهاى متعدد، از جمله تالار شبستان، اتاق مخصوص فعاليتهاى مذهبي، مناره، محل سکونت روحاني، حمام و مدرسة ابتدايى است. حياط اين مسجد داراى اتاقهاى اصلى که در حياط خلوت ساخته مي‌شوند و معمولاً رو به جنوب هستند، مي‌باشد و همچنين داراى اتاقهاى متعدد در وسط ساختمان است. مناره داراي سه طبقه و هشت ضلعى است و ارتفاع آن 13 متر و 4 سانتيمتر است. هر طبقه داراى پنجره است که نرده‌هاى سبز رنگ دور تا دور آن را احاطه کرده است و شکل و نماى ساختمان سين کيانگ را به خوبى حفظ کرده است. در نماى بيرونى آن از سنگ استفاده شده است. در اين ساختمانها کمتر از سنگ استفاده شده است، به همين دليل در دروازة مسجد نيز از ورقهاي فلزى و آهنى يا سفال استفاده شده است. مي‌توان گفت به نوع و سبک ساختمانهاى سنتى چيني است. مصالح و نوع ساختمان روابط تنگاتنگى با يکديگر دارند.
لطفا منتظر باشید ...
