فقه و اخلاق - فقه و اخلاق نسخه متنی

فقه و اخلاق

عنايت‏الله شريفي

اشاره

هدف اين نوشتار بررسي رابطه فقه و اخلاق است و از آنجا كه مباحث گوناگوني در اين راستا مطرحند تلاش شده است تا مقايسه‏اي بين فقه و اخلاق داشته و مبادي تصوري و تصديقي هر يك از آن دو را برشمرده و از اين طريق چگونگي رابطه بين دو علم فقه و اخلاق را به نحو اجمال تبيين كند.

بنابراين براي بررسي اين موضوع، در نوشتار حاضر نخست برآن است تا كليات هر يك از دو عنوان را بيان نموده، سپس به مقايسه گزاره‏هاي فقهي و اخلاقي از جهت ماهيت، اخبار، انشاء و منشاء الزام بپردازد و در خاتمه نگاهي گذرا به شباهت‏ها و تفاوت‏هاي اين دو علم خواهد داشت.

1ـ فقه

الف ـ تعريف فقه: فقه از نظر مشهور اهل لغت به معناي فهم1 است و در اصطلاح از نظر مشهور اصوليون شيعه و اهل سنّت عبارت است از احكام شرعي و فرعي از راه ادلّه تفصيلي آن.2

ب ـ موضوع فقه: موضوع علم فقه عبارت است از افعال مكلفين و موضوعات خارجي كه به نوعي با افعال مكلفين ارتباط پيدا مي‏كند همانند: نماز، روزه، حج، و... .3

ج ـ هدف علم فقه: هدف فقه علاوه بر پرورش روح انسان در سايه تأمين سعادت دنيا و آخرت، اصلاح فرد و جامعه، ايجاد عدالت اجتماعي و حفظ حقوق امت اسلامي است.4

دـ منابع فقه: امر يا اموري هستند كه از طريق آنها احكام و مقررات اسلامي كشف و در اختيار افراد و جامعه گذاشته مي‏شود.

2ـ فلسفه فقه

انديشيدن درباره مباني، اهداف، منابع احكام و تمهيد ديدگاههاي كلي در زمينه شيوه تحقيق و تفسير در علم فقه را «فلسفه فقه» يا «فقه‏شناسي» گويند كه از خارج نگاه ثانوي به فقه داشته و به سؤال از چيستي علم فقه پاسخ مي‏دهد.5 سه مسئله مهم به فلسفه فقه مربوط مي‏شود: 1ـ موضوعات احكام فقهي، 2ـ محمولات احكام فقهي، 3ـ تصديقات گزاره‏هاي فقهي.

1ـ اخلاق

واژه اخلاق از خُلْق و خُلُق به معناي «خوي» و «سرشت» است چنانكه در مصباح‏المنير آمده است: «الخُلُق بِضَمَّتَيْنِ السّجيه»6: «خلق با دو ضمّه به معني سرشت است» و علماي اخلاق نيز تعريفي كه در اصطلاح براي خُلق و اخلاق كرده‏اند قريب به معنايي است كه اهل لغت نموده‏اند. ابوعلي مسكويه در اين باره مي‏گويد: «خلق حالي است براي جان انساني كه او را بدون فكر و تامل به سوي كارهايي برمي‏انگيزد»7

2ـ علم اخلاق

الف ـ در تعريف علم اخلاق مرحوم نراقي مي‏گويد: «علم اخلاق دانش صفات مهلكه و منجيه و چگونگي موصوف شدن و متخلق گرديدن به صفات نجات‏بخش و رها شدن از صفات هلاك‏كننده مي‏باشد.»8

به نظر مي‏رسد كه اين تعريف، جامع‏ترين تعريفي است كه از سوي علماي اخلاق درباره علم اخلاق ارائه شده است9 زيرا در اين تعريف، روش از بين بردن اخلاقيات ناپسند و كيفيت بدست آوردن صفات و ملكات خوب و زيبا، جزئي از علم اخلاق شمرده شده است. امر مهم نزد عالمان اخلاق اسلامي آراستن نفس به خُلق‏هاي پسنديده است كه خود وسيله‏اي است براي تحقق صفات راسخ نيكو در جان آدمي،10 برخلاف برخي از فيلسوفان و دانشمندان غربي كه علم اخلاق را مربوط به رفتار آدمي دانسته‏اند، نه سجاياي او. ژگس مي‏گويد:

«علم اخلاق عبارت است از تحقيق در رفتار آدمي، بدان گونه كه بايد باشد.»11

ب ـ موضوع علم اخلاق: علم اخلاق از صفات خوب و بد كه از طريق كارهاي اختياري و ارادي در انسان قابل كسب است، بحث مي‏كند. چنين صفاتي موضوع علم اخلاق مي‏باشند.12

به نظر مي‏رسد موضوع علم اخلاق علاوه بر صفات و ملكات، شامل انديشه‏ها، كردارها و گفتارهاي انسان نيز مي‏باشد.

ج ـ هدف علم اخلاق: علماي اخلاق مهمترين هدف علم اخلاق را تغيير خلق انسانها و تحول روحي آدميان دانسته‏اند. به عبارت ديگر غايت علم اخلاق مصون داشتن سلوك و رفتار انسانها از خطايا و انحرافات مي‏باشد به نحوي كه در افعال و مقاصدش معتدل و از تقليدهاي كوركورانه و هواهاي نفساني دور باشد.13

د ـ منابع علم اخلاق: منابع اخلاق در اسلام عبارتند از: 1ـ قرآن، 2ـ سنت معصومين(ع)، 3ـ عقل، 4ـ فطرت.14

3ـ فلسفه اخلاق

فلسفه اخلاق علمي است كه از مبادي تصوري و تصديقي علم اخلاق بحث مي‏كند؛ يعني فلسفه، اخلاق هم تصورات و مفاهيمي را كه در علم اخلاق و گزاره‏هاي آن به كار مي‏روند و هم مسائلي را كه تصديقات و جمله‏هاي اخلاقي، متوقف بر بررسي و حل آنها مي‏باشد، مورد بحث و بررسي قرار مي‏دهد.15

4ـ اخلاق اسلامي

اخلاق اسلامي عبارت است از اخلاقي كه براساس وحي الهي و تعاليم انبيا و معصومين(ع) استوار باشد و داراي ويژگيهايي از قبيل جامعيت، مطلق بودن، ضمانت اجرايي و... باشد. مطالعه درباره اخلاق اسلامي را علم اخلاق اسلامي مي‏گويند.