پيشينه آشنايى اروپاييان با شيعيان و مذهب تشيع، با وقوع جنگ هاى صليبى آغاز مى شود. تا پيش از اين، كشورهاى غربى تنها با اسلام سنّى كه دين رسمى و حكومتى كشورهاى مسلمان بود، آشنا بودند و نسبت به تشيع اطلاعات چندانى نداشتند، امّا در خلال جنگ، صليبيان با فِرَقى از شيعيان، همچون فاطميان در مصر و پس از مدتى با باطنى مسلكان روبرو شدند. البته براى وقايع نگاران صليبى مجال اين بود كه در اراضى سوريه و فلسطين و لبنان با اماميان مواجه شوند، ولى به نظر مى رسد كه براى اين تاريخ نويسان چندان جلب توجه نكردند، زيرا اماميان اين نواحى نه همچون فاطميان در مصر، داراى حكومت و دولت مستقلى بودند و نه همانند باطنى مسلكان، حال و هواى به اصطلاح عارفانه اى داشتند. باوجود اين، بعضاً در آثار نويسندگان اين دوره، مطالبى راجع به شيعيان ديده مى شود كه نادرست بوده و با تعصب آميخته شده است. مثلاً ويليام تيري، اسقف اعظم شهر تير (متوفاى سال 1186) كه يكى از نويسندگان بزرگ دوره جنگ هاى صليبى در قرن دوازدهم محسوب مى شود، با اينكه در مورد اسلام سنى و فاطمي، اظهار نظرهاى دقيقى دارد، ولى هيچ شناختى عميق نسبت به اماميه نداشت. بااين حال، وى اماميان را كسانى توصيف مى كند كه معتقد به نبوت على بوده! و جبرئيل را در ارسال پيام الهى به وى خائن مى انگارند، چه اينكه او به جاى علي، پيام آسمانى را دراختيار محمد نهاد. ناگفته نماند كه برخى از عالمان اسلامى همچون ابن قتيبيه (متوفاى 276/889) و ابن حزم اندلسى ازفرقه اى وابسته به شيعيان افراطى موسوم به «غرابيه» خبر داده اند كه قائل به خيانت جبرئيل در ابلاغ وحى به على بودند. اما اينكه آيا واقعاً چنين فرقه اى وجود داشته است يا نه، بايد دقيقاً بررسى شود. ژاك دو ويترى ديگر تاريخ نگار جنگ‌هاى صليبى است كه با وجود داشتن اطلاعاتى عمومى درباره اسلام، اظهار نظرهاى نادرستى درباره اماميه ارائه مى دهد؛ از جمله اينكه «على و شيعيان او به پيامبر افترا بستند و دين او را از بين بردند، چنانكه در انجام احكام شرعى با اهل سنت تفاوت بسيار دارند.»ظاهراً اظهارات دو ويترى بر كتاب ويليام تيرى استوار بوده است. طبق نگاشته هاى موجود، تنها نويسنده صليبى كه با اماميان روبرو شده و با ايشان به گفتگو نشسته است، ريكلدو دامونته كروك است كه طى اقامتش در عراق، درباره شيعيان اين منطقه چنين مى نويسد:به نظر اينان، حق على غصب شد و غاصب حق او محمد انگاشته مى شود؛ آنان ششصد سال است كه منتظر ظهور فرزند على هستند كه حق او را بازستاند؛ مردم با نگهدارى استرى زيبا در انتظار اويند، با اين‌حال اينان از اهل سنت بهترند. چنانكه پيداست، تا اين زمان شيعيان امامى به طور كلى براى اروپاييان ناشناخته مانده اند، تا اينكه با تأسيس حكومت صفويه در قرن هفدهم، ارتباطات سياسي، تجارى و فرهنگى با دول غربى آغاز شد و جهانگردانى همچون پير رافائل دومانس و ژان شاردن با سفر به ايران به توصيف واقعى آراى دينى ايرانيان آن زمان پرداختند. دومانس كه ساليان زيادى رئيس دير جديد التأسيس كمپوچين بود، بخش مفصلى از كتاب State of Persia in 1666 (دولت ايران در سال 1666) خود را به شرح عقايد، اعمال شرعي، اعياد اماميه و نيز تشريح ملاقاتش با عالم بزرگ آن روزگار، محمد تقى مجلسى اختصاص مى دهد. و شاردن جهانگرد پروتستان فرانسوى نيز به تشريح نقش سياسى مجتهدان در دوره غيبت امام مى پردازد كه شايد اين نخستين اشاره به گرايش علماى شيعه در مخالفت با سياست حكام باشد. ولى اين يافته ها تنها در كتاب‌ها به يادگار ماند و در محافل علمى و دانشگاهى غرب وقعى به آنها داده نشد. شايد اين امر معلول آن بود كه از نگاه محققان اروپايي، آموختن زبان عربى كه بسيارى از متون اماميه آن زمان به زبان عربى نگاشته مى شد و همچنين پرداختن به مطالعات اسلامى و امامي، نوعى ترويج الهيات يهوديت محسوب مى شده است. به هر حال، عالمان اروپايى مى دانستند كه براى فهم و شناخت اماميه، چاره اى جز تكيه بر منابع عربى ندارند، و چون اين دوره مقارن با گسترش ارتباطات كشورهاى غرب با امپراتورى عثمانى بود، طبيعتاً مى بايست با تكيه بر منابع اهل سنت، تشيع را بشناسند، زيرا دسترسى به منابع شيعه بسيار دشوار مى نمود. ادوارد پوكك اولين دانشمندى بود كه كرسى زبان عربى دانشگاه آكسفورد را در اختيار داشت. وى دركتاب Specimen Historiae Arabum، چاپ سوم 1650، با الهام از غزالي، شهرستانى و ايجى مهم ترين فرقه هاى اسلامى را معرفى كرد. اطلاعات موجود در اين كتاب هم ناكافى و هم يكطرفه است، زيرا نويسنده با بهره‌گيرى از منابع اهل سنت، سماجت لازم را جهت بررسى دقيق نظريات اصيل شيعه به كار نگرفته و در نتيجه، مطالب مندرج دراين منابع را كه به احتمال قوى با تعصبات ضد شيعه همراه بوده، دركتاب خويش آورده است. البته غير از دانشگاه آكسفورد، بايد دانشگاه ليدن در هلند را نيز پيشگام مطالعات عربى دانست،چنان كه جكوبيوس جوليوس پاره اى از ضرب‌المثل ها و خطبه هاى امام علي(ع) را در منتخبات خويش(چاپ سال 1629) آورد كه بعدها هم در لندن (سال 1717) و هم در ادينبرگ (سال 1833) مجددا ًمنتشر شد. در قرن هيجدهم، يوهان جكب ريسك، بزرگ‌ترين آلمانى عربى دان اين دوره، به تحقيق راجع به امام علي(ع) پرداخت و ژوزف آرتور كمته دوگبينو كه بين سال‌هاى 1855 تا 1858 ديپلمات فرانسه در تهران بود، با دو اثر خويش درباره تاريخ خاورشناسى به نام هاى «سه سال در آسيا» و «دين و فلسفه درآسياى مركزي» (چاپ نخست آنها درسال 1865 در پاريس بود) شهرت يافت. وى در اثر دوم خود به تحليل فرقه شيخيه و تبيين اختلاف نظرهاى اجتماعى و سياسى دو مسلك مهم اماميه يعنى اخباريان و اصوليان مى پردازد. او در اثر نخست خويش، تشيع را كاملاً بيگانه با روح اسلام اصيل وصف مى كند و براى اثبات آن دو دليل اقامه مى نمايد: اول، احترام زياد ائمه(ع) نزد شيعيان و ديگرى نقش انحصارى روحانيون شيعه در تفسير قرآن. به اعتقاد وي، عالمان اماميه، جانشينان موبدان زرتشتند و در كتاب«دين و فلسفه در آسياى مركزي» تشيع را نمودى از اعتراض ايرانيان در قبال اشغال اعراب دانسته وهمان دين زرتشتى سابق معرفى مى كند. لازم به ذكر است كه يكى دانستن تشيع و ملى گرايى ايراني، در ميان علماى قرن نوزدهم، امرى رايج بوده و اينان توجهى نداشتند كه اين نوع برابرى تا پيش از ظهور صفويه مفهومى نداشته است. با اين‌حال، گبينو تنها كسى نبود كه اصولاً شيعه را مذهبى ساختگى مى دانست و در اين زمينه افراط مى نمود،بلكه بسيارى از مستشرقين ديگر و حتى برخى از ايرانيان تحت تأثير سخنان آنان واقع شده و با آنان هم صدا گرديدند. مثلاً دكتر پرويز صانعى در اين مورد مى نويسد: ماهيت و اهميت اين ابتكار فكر و عاطفه ايرانى ]يعنى اختيار كردن مذهب تشيع[ كه براى حفظ «مليت» او صورت گرفته با مطالعه بيشترى در مذهب قديم ايران، يعنى دين زرتشتى و آداب و رسوم و سنتى كه از آن دين وارد رشته شيعه دين‌اسلام شده، بهتر معلوم گشته و رابطه فرقه شيعه با تاريخ باستان ايران و همين طور دوره فعلى حيات ما روشن مى شود، يعنى درك مى كنيم كه چطور بعضى عقايد و سنن ايران باستان از طريق مذهب شيعه براى ما حفظ شده است. در اين جا ذكر اين نكته كافى است كه ايرانيان، هرگز اسلام را با قهر و جبر نپذيرفتند تا مجبور شوند عقايد پيشين خود را زير نقاب تشيع حفظ نموده و راه نفاق را پيش گيرند. پذيرش اسلام در ميان ايرانيان كه به تدريج صورت گرفت و حدوداً سه قرن و نيم طول كشيد، بيشتر در دوره‌هايى بود كه اين ملت استقلال خود را باز يافته بود. به همين دليل، دوزي، خاورشناس معروف هلندي، ايرانيان را مهم ترين ملتى توصيف مى كند كه تغيير مذهب دادند. به نظر وي، اين ايرانيان بودند كه اسلام را نيرومند و استوار ساختند نه عرب‌ها، و از ميان آنان بود كه جالب‌ترين فِرَق اسلامى برخاسته است. همچنين كرادو وكر،شرق شناس فرانسوى حدوداً سى سال پس از گوبينو، در تقابلى آشكار با كلى گويى هاى او و امثال او،اعلام داشت كه تشيع «انديشه آزادى و آزاديخواهى را مطرح ساخته و در برابر كوته بينى انعطاف ناپذير اهل سنت تلاش كرده است. احتمالاً تا اين زمان، فقدان متون تشيع، باعث مى شد محققان اروپايى بعضا ًبه اظهارات نادرستى مبادرت ورزند؛ از اين رو، در نيمه دوم قرن نوزدهم، تلاش‌هاى صادقانه اى صورت گرفت تا نسخ خطى اماميه به دست آيد، ولى اين اقدامات به صورت پراكنده و خالى از ذوق انجام مى شد. هيچ كتابخانه اروپايي، براى تهيه و خريد اين نسخ خطى اولويت قائل نبود و علاوه بر اين، ويرايش و ترجمه آنها، به خاطر مصالح و امتيازاتى انجام مى گرفت كه موجب مى شد كار در سطح مطلوبى صورت نگيرد. مثلاً لزوم آشنايى اداره مستعمرات بريتانيا در هند با برخى از جنبه هاى حقوق اسلامى باعث شد تا كاپيتان جان بيلي، استاد حقوق اسلامي، زبان فارسى و عربى در كالج فورت ويليام، سه كتاب تحرير الاحكام وارشاد الاذهان اثر فقيه بزرگ قرن چهاردهم، علامه ابن مطهر حلّي، شرايع الاسلام، اثر علامه محقق حلى و مفاتيح الشرايع، اثر ملامحسن فيض كاشانى فقيه قرن هفدهم را انتخاب و ترجمه نمايد و اداره مذكور هم آن را تحت عنوان A Diyest of Muhummudan Law (خلاصه حقوق اسلامي) منتشر كند. همچنين يك ديپلمات فرانسوى به نام كويرى نيز كتاب شرايع الاسلام محقق حلى را به فرانسه برگردانيد و همان طور كه او در مقدمه ترجمه خويش مى گويد، علت انتخاب اين كتاب اين بود كه با تأسيس نمايندگى هاى كشورهاى اروپايى در ايران، آنان بتوانند بهتر از منافع ملى خويش دفاع نمايند. به همين دليل و دلايل مشابه، حياة القلوب، اثر محمد باقر مجلسى را پدر روحانى جيمز مريك تحت عنوان: " The life and Religion of Mohammad as Contained in the Shee'ah Tradition of the Hayat-ul-Kullob,Boston, 1850" از فارسى به انگليسى برگردانيد. در اين ميان سهم اينگاز گلدزيهر در شناخت و شناساندن مذهب اماميه شايد بيش از همه باشد. با اينكه تشيع رشته اصلى اين جوان مجارى نبود، ولى او تا آخر عمر به اين تحقيق علاقه و دلبستگى نشان مى داد. گلدزيهر در سال 1874 هنگامى كه 24 ساله بود، مقاله اى مفصل و علمى درباره مباحث سنى ـ شيعه منتشر ساخت. سپس مقالاتى ديگر راجع به عناوين اهانت آميزى كه شيعيان درباره خلفاى اوليه به كار مى برند، و همچنين مفهوم تقيه و وجوه مميزه امام ناطق و امام ساكت نگاشت، پاره‌اى از مهم ترين و مفصل ترين مطالعات وى در اين سه كتاب آمده است: 1) Muslim Studies (مطالعات اسلامي)؛ 2) Introduction to Islamic Theology and Law (مقدمه اى بر كلام و حقوق اسلامي)؛ 3) Trends in Islamic Quran Exegesis (گرايش ها در تفسير قرآن). در كتاب دوم، وى در فصل مربوط به تشيع به ابطال سه نظريه رايج زمان خويش راجع به تشيع مى پردازد؛ آن سه نظريه عبارت بودند از: 1) ظهور تشيع، نتيجه واكنش ايرانيان در برابر اسلام و اعراب بود؛ 2) تشيع عكس العملى در برابر فقدان آزادى انديشه بود؛ 3) تشيع فقط به قرآن روى آورد و از سنت پيامبر روى گرداند. او با اينكه به ايران و هند سفر نكرده بود، ولى براى به دست آوردن نسخ خطى اماميه بسيار تلاش كرد تا اينكه طى سفرى به سوريه، به مجموعه عظيمى از نسخ خطى عربى دست يافت و به ويرايش برخى از آنها اقدام نمود كه يكى از آنها كتاب احقاق الحق و ازهاق الباطل اثر نورالله مرعشى تسترى ـ معروف به‌شهيد ثالث نويسنده مشهور شيعه بود كه به خاطر عقايدش در سال 1610 به دستور شاه جهانگير به شهادت رسيده ـ است. او همچنين درمورد تحقيق از برخى مسائل، از كتاب الانتصار و ترجمه شرايع الاسلام اثر كوثرى بهره‌مند شد. چنانكه پيداست گلدزيهر با محدوديت هايى مواجه بود و طبيعى مى نمود كه از منابع دراختيار خود كه معمولاً از آن اهل سنت يا شيعيان افراطى بود استفاده بَرَد و به اظهار نظرهايى مبادرت ورزد، كه گاهى نمايانگر همان نظريات باطلى شد كه خود درصدد ابطال آنها بود. اما طولى نكشيد كه در نيمه اول قرن بيستم، ديگر محققان اروپايى مثل ماسينيون، اوبين، فرانك و استروتمان و... به تصحيح تحقيقات پيشينيان خويش پرداختند. لوئى ماسينيون بر ماهيت معنوى و جنبه هاى علمى و فلسفى تشيع تأكيد مى كند و فاطمه(س) را با مريم(س) و شهادت امام حسين(ع) را با صليب كشيده شدن حضرت مسيح(ع) مقايسه مى نمايد. گفتگوها و مباحثات خصوصى با عالمان اماميه، اساس مطالعاتى مثل Le chiisme et la nationalite persane (تشيع و مليت ايراني) اثر اوبين را تشكيل داد كه در سال 1908 انتشار يافت. رادولف استروتمان دانشمند آلمانى كه جانشين ارزنده اى براى مطالعات منظم گلدزيهر گرديد، به خاطر تحقيق درباره زيديه و اسماعيليه بسيار مشهور شد و در زمينه اماميه مهم ترين دستاورد وى كتاب (دوازده اماميان) است كه در آن انديشه شيعيان را مطرح نموده است. او همچنين مقالات متعددى درباره عقايد شيعه نگاشت كه در و يرايش نخست دايرة المعارف اسلام آمده است. با وجود اين، به‌طور كلي، تعداد پژوهش هايى كه مصروف اين موضوع شده، همچنان اندك باقى مانده است. در مجلد نخست Index Islamicus (پيوست اسلامي،1955ـ1906) اثر پيرس، از 824 صفحه اين كتاب، تنها در دو صفحه (صص 88ـ87) عناوين مقالات‌راجع به اماميه فهرست شده است و در زمينه فهرست كتب مربوطه نيز صفحات آن چندان زياد نبوده است. البته دونالدسن، نخستين تلاش خويش را در زمينه فهرست كتب شيعه در كتاب Shiit Religionبه طور جامع منتشر كرد (1933). در پايان ذكر اين نكته احتمالاً خالى از فايده نيست كه اولين كنفرانس بين المللى در استراسبورگ درسال 1968 برگزار شد كه تماماً به اماميه اختصاص داشت و تقريباً نيمى از شركت كنندگان، متخصصان مذهب تشيع محسوب مى شدند. جنبه مهم كنفرانس، حضور دو شخصيت مهم شيعه بود؛ اولى سيدحسين نصر از ايران كه به خاطر داشتن آثار بسيارى راجع به تشيع و تصوف بسيار شهرت دارد و ديگري،رهبر شيعيان لبنان، موسى صدر كه وى مقاله اى راجع به جوامع فعلى شيعيان لبنان و سوريه ارائه داد كه خلاصه فرانسه آن، هرگز به مرحله ويرايش نرسيد. با وجود اين، شركت وى در كنفرانس نشانگر مرحله جديدى در گفتگوى دوره اى عالمان غربى و شيعى محسوب مى شود. با اينكه كنفرانس استراسبورگ واقعه اى بسيار مهم بود كه به ندرت اتفاق مى افتد، اما تحول و پيشرفت قابل توجهى را براى دهه بعد حاصل نياورد و باعث نشد تا تشيع عنوان مهم و اساسى اى در مطالعات اسلامى اروپاييان شود. ولى پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى در ايران موجب شد تا همگان به ويژه صاحب نظران غربى با نگاهى نو به اماميه نظر افكنند.
لطفا منتظر باشید ...
