در گفت‏وگو با مسئول مركز فرهنگ و معارف قرآن مطرح شد:بزرگ‏ترين دائرة‏المعارف قرآني جهان توسط محققان ايراني تدوين مي‏شود. - بزرگترین دایرة المعارف قرآنی جهانی توسط محققان ایرانی تدوین می شود نسخه متنی

در گفت‏وگو با مسئول مركز فرهنگ و معارف قرآن مطرح شد:بزرگ‏ترين دائرة‏المعارف قرآني جهان توسط محققان ايراني تدوين مي‏شود.

اشاره:

شهر قم را مي‏توان مركز تحقيقات و پژوهش‏هاي ديني در كشورمان دانست. نگاهي به آمار تعداد موءسسات دست‏اندركار در امر بررسي، تحقيق و جست‏وجو در امور گوناگون مذهبي و قرآني در اين شهر به‏خوبي اين موضوع را نشان مي‏دهد.

مركز فرهنگ و معارف قرآن در قم از جمله همين موءسسات به‏شمار مي‏رود. اين مركز وابسته به دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم در سال 1365 با هدف سامان‏دهي، پژوهش و انتشار دست‏نوشته‏هاي تفسيري حجة‏الاسلام هاشمي رفسنجاني تأسيس شد. مطالعات تفسيري ايشان در دوره اسارت در زندان‏هاي رژيم سابق با هدف تهيه يك فهرست موضوعي جامع براي قرآن كريم صورت گرفته است.

به بهانه معرفي مركز فرهنگ و معارف قرآن و فعاليت‏هاي قرآني آن گفت‏وگويي با مسئول آن مركز انجام داده‏ايم كه در ادامه مي‏خوانيد.

آقاي محامي! لطفاً در ابتدا كمي از مقدمات آغاز به‏كار مركز بگوييد.

چند سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1365 دست‏نوشته‏هاي حضرت آية‏اللّه هاشمي رفسنجاني طي مدّت زنداني بودن در رژيم ستمشاهي - حاصل برداشت‏ها و تفاسير موضوعي ايشان - به‏منظور بررسي در اختيار دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم قرار گرفت. بدين‏ترتيب دفتر تبليغات واحدي به‏نام فرهنگ و معارف قرآن تأسيس شد. پس از مدتي با گسترش فعاليت‏ها، اين واحد به مركزي مستقل به‏نام مركز فرهنگ و معارف قرآن تبديل شد. هرچند در ابتدا تمام فعاليت‏هاي اين مركز حول محور اثر آقاي هاشمي بود اما خود را در آن محدود نكرديم و فعاليت‏هاي علمي - فرهنگي متعددي را در دستور كار خود قرار داديم.

چه انگيزه‏اي آقاي هاشمي را به‏سوي تدوين اين مجموعه ترغيب كرده است و ايشان چه مراحلي را تا رسيدن به يك تفسير كامل طي كرده‏اند؟

اولين هدفي كه ايشان دنبال مي‏كردند تهيه يك فهرست موضوعي جامع براي قرآن كريم بود. اين خلأ به‏خوبي در آن روزها احساس مي‏شد. يك محقق براي پژوهش در رابطه با يك موضوع قرآني مجبور بود همه قرآن را مرور و مطالعه كند. معجم الفاظ هم نمي‏توانست به او كمك كند زيرا بخش اعظم موضوعات استنباطي است نه لفظي. ممكن است واژه‏اي در معناي اصلي خود تصريح نشده باشد اما با يك تفسير ممكن است دريابيم كه آن مطلب زير عنوان موضوع خاصي قرار مي‏گيرد. بنابراين نمي‏توان تنها به معجم اكتفا كرد. همه قرآن را هم كه نمي‏توان از ابتدا تا انتها خواند زيرا هم وقت‏گير و سخت است و هم تخصصي ويژه مي‏طلبد. هرچند قرآن درياي ژرفي است كه هيچ بشري را ياراي درك كامل و فهم عمق آن نيست اما آقاي هاشمي قصد داشتند با اين تفسير روان و موضوع‏بندي شده زمينه را براي انس افراد عادي با قرآن فراهم كنند.

بخش اعظم اين يادداشت‏ها در شرايط سخت و طاقت‏فرساي زندان تهيه شده بود كه حتي قرآن هم در اختيار نبوده است. از اين‏رو وقتي قرار شد اين مباحث را گردآوري و منظم كنيم پيشنهاد شد كه اولاً مباحث به ترتيب و توالي اصلي قرآني باشد و ثانياً نمايه‏هايي براي آن تهيه و در پايان آورده شود. بعد از آن بود كه قرار شد يك دوره تفسير كامل از اين تحقيقات پراكنده چاپ شود كه نام آن را " تفسير راهنما" نهاديم. در آغاز تني چند از فضلا و محققان كار را در قالب گروه‏هاي چهارنفره شروع كردند. شيوه كار هم بدين‏ترتيب بود كه تفاسير معتبر اهل تشيع و تسنّن را مورد بررسي قرار مي‏دادند و يادداشت‏هايي برمي‏داشتند كه از ميان آنها نيز آن دسته از مفاهيم، كه مستند به قرآن بود مورد استفاده قرار مي‏گرفت. در پايان هر مرحله نمايه مي‏زدند و يك فهرست موضوعي تهيه مي‏كردند. از مجموع آنها علاوه بر استفاده در " تفسير راهنما" در تدوين فرهنگ قرآن، و بعد هم دائرة‏المعارف قرآني استفاده شد.

سامانه اداري اين مركز چگونه است و چگونه آن را براي رسيدن به اهداف خود تكامل داده‏ايد؟

درحال‏حاضر مركز فرهنگ و معارف قرآن با دو معاونت و سه گروه پژوهشي عمده، كار خود را دنبال مي‏كند. يكي از اين معاونت‏ها، معاونت اداري - مالي است كه براي خود وظايف ويژه‏اي دارد. معاونت ديگر، معاونت پژوهشي است كه سه اداره پژوهش، خدمات پژوهش و كتابخانه را زيرنظر خود دارد. سه گروه پژوهشي هم در اين مركز فعال هستند كه گروه تفسير، گروه دائرة‏المعارف‏هاي قرآني و گروه پژوهش‏هاي نوآمد را شامل مي‏شوند. همه اين مجموعه به‏گونه‏اي طراحي شده است كه بتواند در خدمت اهداف علمي مركز باشد و در ضمن، در كار خود خلاقيت و نوآوري نيز داشته باشد.

به‏نظر مي‏رسد گروه تفسير در اين مركز جزو ارگان‏هاي اصلي باشد. اين گروه چه فعاليت‏هايي داشته‏اند و براي آينده چه برنامه‏اي براي آن پيش‏بيني شده است؟

شروع كار مركز در همين گروه تفسير متبلور شده است كه عمده فعاليت آن بر روي پژوهش‏هاي قرآني آقاي هاشمي بوده است. به چند گروه تفسيري اشاره كردم كه آنها برداشت خود را با محوريت فيش‏هاي آقاي هاشمي مي‏نوشتند - با شيوه‏اي كه عرض كردم - و گروه‏هاي ديگري هم آن را كنترل مي‏كردند. بخش ديگري از نيروها هم به كار فهرست‏نويسي و نمايه‏زني مي‏پرداختند. در همين گروه تفسير، دو كار عمده ديگر هم انجام شد كه در حقيقت حاصل پژوهش موضوعي بر قرآن بوده است يكي "اصطلاح‏نامه معارف قرآن" است - كه بعد در موردش توضيح مي‏دهيم - و ديگر اين‏كه پيوستي به تفسير اضافه كرديم كه حاصل پژوهش گروهي از محققان بر شأن نزول‏هاي آيات بود. در اين مورد تنها آن‏دسته از روايات و اسنادي كه معتبر بودند مورد استفاده قرار گرفتند. درحال‏حاضر نيز پس از 15 سال تلاش، 16 جلد از تفسير راهنما آماده شده است و تا آخر سال تا جلد بيستم و پاياني را هم - به ياري خداوند - به چاپ خواهيم رساند.

البته تجربيات چندساله ما در كار تدوين تفسير راهنما، ما را بر آن داشت كه تجديدنظري روي مجلدات قبلي صورت دهيم. از سال گذشته بازنگري تفسير را آغاز كرديم كه اميدواريم طي سال آينده آن را به پايان ببريم. تفسير راهنما بالطبع براي مخاطبان خاص و اهل علم و فضل مناسب است در گروه تفسير مركز فرهنگ و معارف قرآن كار ديگري شروع شده و در مرحله نهايي كار است. اين گروه درصدد انتشار ترجمه و تفسيرگونه‏اي براي عموم مردم است كه بر مبناي تفسيرالميزان مرحوم علامه‏طباطبائي(ره)، پژوهش‏هايي انجام داده‏اند و مفاهيم ساده و غيرتخصصي اين تفسير را برداشت كرده‏اند. در اين كار عموماً مباحث اخلاقي، اجتماعي و اعتقادي را مدّنظر داشته‏اند. تمام اين تحقيقات به زبان فارسي منتشر مي‏شود و همراه آن متن آيات شريفه را نيز خواهيم آورد. يعني ترجمه و تفسير در صفحه روبه‏روي متن آيات شريفه، قرار مي‏گيرد.

در كنار تفسير راهنما آيا ترجمه‏اي از قرآن قرار مي‏دهيد و آيا ضرورت چنين‏كاري تاكنون احساس شده است؟

پس از انتشار چند جلد از تفسير راهنما هم خود ما و هم عده‏اي از دوستان پيشنهاد كردند كه ترجمه‏اي در كنار مجموعه اين تفسير قرار گيرد. ضرورت اين كار شايد از اينجا ناشي مي‏شد كه تفسير راهنما يك مبحث كاملاً موضوعي است و برخلاف بيشتر تفاسير كه به‏نوعي ترجمه را هم ارائه مي‏كنند، كم‏تر مي‏توان در آن، ترجمه مستقيم يافت. از اين پس تمامي تفاسير راهنما داراي ترجمه خواهد بود و در بازنگري مجدد نيز تفاسير را از ابتدا داراي ترجمه خواهيم كرد.

باخبر شديم كه " مركز فرهنگ و معارف قرآني " قصد تدوين چند اثر عمده در حوزه فرهنگ و دائرة‏المعارف دارد. باتوجه به نياز عمده جامعه فرهنگي و علمي كشور به وجود يك منبع گسترده و فراگير براي تحقيقات قرآني، اين اقدامات چه مراحلي را مي‏گذراند و چه اطلاعات و داده‏هايي در آنها گنجانده خواهد شد؟

اصطلاح‏نامه قرآني يكي از كارهايي است كه يك پروژه كاملاً تخصصي به‏شمار مي‏رود و درحال‏حاضر مراحل تدوين نهايي را مي‏گذراند. بعد از آن، فهرست موضوعي قرآن را آغاز كرده‏ايم كه بسيار مورد تأكيد حضرت آية‏اللّه هاشمي رفسنجاني بوده است كه مدخل‏ها و عناوين آن استخراج شده و قرار است از دو طريق فن‏آوري رايانه‏اي و نيز نمايه‏هاي تهيه‏شده از متن تفسير راهنما آنها را مرتب كنيم. در اين مركز، پروژه‏ها و تحقيقات به‏گونه‏اي انجام مي‏شود كه بتواند مقدمه‏اي براي كارهاي بعدي باشد. بالطبع در كار بعدي علاوه بر مقدمات قبلي تجربياتي هم خواهيم داشت. پس از فهرست موضوعي، فرهنگ قرآن را تهيه مي‏كنيم كه آقاي هاشمي از آن به كليد راهيابي به موضوعات و مفاهيم تعبير كرده‏اند. جلد اول فرهنگ قرآن منتشر شده است و تا جلد پنجم آن هم آماده چاپ است.

كار ديگر مركز، پروژه فرهنگ قرآن و علوم است. در اين مورد ما، ارتباطي را كه علوم مختلف مي‏تواند با قرآن پيدا كند جست‏وجو مي‏كنيم كه بدين‏ترتيب مي‏توانيم ارتباط قرآن را هم با علوم انساني بررسي كنيم و هم با غير آن مثلاً درباره مسئله روان‏شناسي و قرآن و نيز راجع به مسائل زيست‏محيطي و طبيعي برداشت‏هايي صورت گرفته است. همان‏طور كه مي‏دانيد اين تحقيقات بسيار مشكل است و نياز به تبحر خاصي دارد. اما از ديگر كارهاي عمده ما پروژه دائرة‏المعارف قرآن است كه در رأس هرم تحقيقات ما قرار مي‏گيرد.

ما با استفاده از فرهنگ قرآن، موضوعات مختلفي را محور كار قرار مي‏دهيم و آيات مربوطه را از كل قرآن جمع‏آوري مي‏كنيم. بعد از طبقه‏بندي و گردآوري اطلاعات پژوهشي، درباره هركدام مقاله‏هايي در هر مورد جمع‏آوري مي‏شود. هركدام از موضوعات برحسب مورد، مي‏تواند فلسفي، تاريخي يا تفسيري - به معناي اخص كلمه - باشد. ما براساس استاندارد دائرة‏المعارف‏نويسي، چكيده‏اي از مقالات محققان را تهيه و در موضوعات و صفحات مربوطه درج مي‏كنيم. هركدام از چكيده‏ها هم البته ارجاعاتي براي تحقيق مفصّل خواهد داشت. 3 هزار مدخل و مقاله آماده مي‏شود و يك هزار مدخل هم بدون مقاله و با ارجاع وجود دارد. جلد نخست دايرة‏المعارف آماده طبع شده است و مقالات جلد دوّم هم در دست تهيه است. حدود 25 تا 30 جلد براي تعداد مجلدات فرهنگ قرآن و حدود 40 جلد براي دائرة‏المعارف پيش‏بيني شده است. بايد بگويم اين پروژه براي نخستين‏بار است كه در جهان اجرا مي‏شود و نظير آن كه يك دايرة‏المعارف قرآني باشد تابه‏حال در هيچ‏جا تهيه نشده است. تنها در هلند چندسال پيش قصد انجام چنين‏كاري را داشته‏اند كه تاكنون تنها يك جلد آن منتشر شده و مجلدات آن به‏هيچ‏وجه به اين اندازه نيست. در كار تدوين دايرة‏المعارف از جمعي از محققين و فضلاي داخلي استفاده كرده‏ايم و به‏دست محققان خارجي چشم نداشته‏ايم. هم‏چنين باتوجه به اهميت توجه به آموزش قرآني كودكان يك دائرة‏المعارف قرآني براي كودكان نيز در دست مطالعه و تدوين است.

امكانات گسترده‏اي در اين مركز فراهم آورده‏ايد. آيا صرفاً كاركردها و برداشت‏هاي سنتي را مورد پژوهش قرار مي‏دهيد يا از نويافته‏هاي ديني و قرآني نيز حمايت مي‏كنيد؟ برخورد شما با طرح شبهات جديد چگونه است؟

- به نكته خوبي اشاره كرديد. يكي از واحدهاي فعال در مركز فرهنگ و معارف قرآني بخش "پژوهش‏هاي نوآمد قرآني " نام گرفته و سه وظيفه عمده براي اين واحد درنظر گرفته شده است: اول پاسخ به سوءالات قرآني، ديگر پاسخ به شبهه‏ها و سوم انجام پژوهش‏هاي نو و موردنياز جامعه. اين نياز را گاهي خودمان تشخيص مي‏دهيم و دست‏به‏كار مي‏شويم و گاهي نيز از سوي مجامع و افراد ديگر به ما ارجاع مي‏شود. از واحد پاسخ به سوءالات، استقبال فراواني صورت مي‏گيرد به‏ويژه تعداد زيادي سوءال از سوي دانش‏آموزان براي ما آمده است. در زمينه پاسخ به شبهه‏ها و كلاس‏هاي قرآني هم مقدمات اوليه كار به اتمام رسيده است و ما به‏زودي پژوهش در حوزه كارهاي نوين را آغاز و از ايده‏هاي جديد در اين زمينه استقبال خواهيم كرد.

با گسترش فن‏آوري رايانه‏اي، بسياري از تحقيقات و پژوهش‏ها حتي در حوزه‏هاي ديني با استفاده از نرم‏افزارها صورت مي‏گيرد. باتوجه به اين مسئله تاكنون چه اقداماتي براي بهره‏گيري از اين تكنولوژي صورت داده‏ايد و علاقه‏مندان چه امكاناتي را مي‏توانند در اين حوزه از موءسسه شما دريافت كنند؟

واحد خدمات نشر رايانه‏اي در مركز فرهنگ و معارف قرآن متصدي امور رايانه‏اي در اين موءسسه است كه هم نرم‏افزارهاي داخلي و ساير خدمات رايانه‏اي را براي داخل موءسسه و كاركنان و پژوهشگران ارائه مي‏دهد و هم نرم‏افزارهاي قرآني براي عموم تهيه مي‏كند. تاكنون چندين نرم‏افزار در مركز، توليدشده كه شايد بتوانيم خود را پيشتاز توليد اين‏گونه امكانات بدانيم. به‏طور فهرست‏وار اين نرم‏افزار مشتمل بر اين موارد است: «تبيان 1 و 2: (به فارسي و انگليسي) معجم الفاظ قرآن؛ تبيان 3: معجم موضوعي قرآن؛ صراط: فرهنگ موضوعي تفاسير (10 دوره تفسير اهل تشيع و 1 دوره تفسير اهل سنت)؛ نرم‏افزار مفردات راغب: كه از كتاب مفردات‏القرآن راغب اصفهاني است؛ تبيان: كه به‏زودي در مورد فهرست موضوعي قرآن تهيه خواهد شد؛ بيان: ترجمه و شأن نزول سوره‏ها و آيات قرآن به زبان فارسي؛ و بالاخره برنامه نرم‏افزاري تفسير راهنما».

*

مركز فرهنگ و معارف قرآن مجهز به كتابخانه‏اي تخصصي در حوزه قرآن‏پژوهي است كه در نوع خود درخور توجه است. در حاشيه ديدار از اين مركز با هاشمي‏زاد مسئول كتابخانه اين موءسسه نيز گفت‏وگوي كوتاهي انجام داده‏ايم كه گزيده‏اي از آن در پي مي‏آيد.

از تاريخچه و اهداف اوليه تأسيس اين كتابخانه بگوييد.

كتابخانه مركز فرهنگ و معارف قرآن در سال 1366 تقريباً هم‏زمان با تأسيس مركز فرهنگ و معارف قرآن با چند هدف تأسيس شد: اول جمع‏آوري كليه منابع قرآني به زبان‏هاي مختلف، تا از اين رهگذر بتوانيم نيازهاي تحقيقاتي و اطلاعاتي پژوهشگران را تأمين نماييم. هدف دوّم خدمات‏رساني به محققان و پژوهشگران قرآني در كشور بود كه درحال‏حاضر به كليه محققاني كه درصدد تدوين كتاب و پايان‏نامه هستند و در مقطع كارشناسي ارشد و دكتراي حوزه‏هاي علميه و دانشگاه‏ها مشغول به تحصيل‏اند خدماتي ارائه مي‏دهيم. متأسفانه علي‏رغم هدف ارائه خدمات فرهنگي به عموم به دليل كمبودها نمي‏توانيم به اين مهم جامه عمل بپوشانيم اما اميدواريم به زودي مشكلات مرتفع شود. هدف بعدي ما كه به‏عنوان يك اقدام بلندمدّت درنظر داريم، فهرست‏نويسي كليه كتاب‏هاي موجود در اين كتابخانه و انتشار نرم‏افزاري آن است. در كنار آن، كتاب‏شناسي‏هاي موضوعي هم تهيه مي‏شود كه براي چاپ به برخي نشريات ارائه شده است.

اگر بخواهيد چند ويژگي عمده براي اين كتابخانه برشمريد، كدام موارد را ذكر مي‏كنيد؟

يكي از ويژگي‏هاي اصلي آن روزآمدبودن است كه ما در بخش تهيه منابع اين كتابخانه با شركت در نمايشگاه‏هاي داخلي و خارجي، جديدترين كتاب‏ها را براي مجله خريداري مي‏كنيم. نكته ديگر استاندارد جهاني كتابداري است كه ما حداقل دو يا سه نسخه كتاب از هر عنوان تهيه مي‏كنيم حتي اگر كتاب چاپ خارج و گران‏قيمت باشد. نكته ديگري كه مي‏توان به آن اشاره كرد وجود بيش از 330 دوره تفسير كامل قرآن است كه بخشي مربوط به مفسران اهل سنت و قسمت ديگر متعلق به مفسران شيعي است. اين تعداد تفسير حتي در كتابخانه بزرگ آيت‏اللّه مرعشي و كتابخانه آستان قدس رضوي نيز وجود ندارد. وجود بيش از 60 ترجمه قرآن از ديگر خصوصيات اين كتابخانه است. به دليل مراجعان زيادي كه از كشورهاي مختلف و نيز طلاب خارجي داشتيم اين ترجمه‏ها بسيار كارآمد است. ويژگي ديگر، وجود 300 پايان‏نامه قرآني كارشناسي ارشد و دكترا و تحقيقات حوزوي براي استفاده مراجعين است. در اين كتابخانه بيش از 23 هزار عنوان كتاب در حوزه علوم قرآن و 30 هزار جلد كتاب در 700 موضوع قرآني طبقه‏بندي شده است.