بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
ك پرنده بر شاخة گلي
تك پرنده بر شاخة گلي نويسنده :نوشين نفيسي
ناشر :فرهنگ و مردم / دوره11-ش126(فروردين 1352 ) تاريخ :
در سده دهم هجري نقش تك‌پرنده از زمره موضوع‌هاي اتفاقي هنرهاي مصور ايران در آمد. بيشتر هنرمندان گهگاه براه تفنن نقشي از آن ميساختندـ پيش از آن بخصوص در شيوه هرات نقش پرنده منحصر به پرستو‌هاي سفيد وسياه بود كه دو بدو بر بلندترين شاخه درخت چنار ويا نوك سرو مي‌نشستند، ويا لك‌لك‌ها‌ئيكه به شيوه خاور دور بدنبال هم درآسمان پرواز ميكردند كه در هرحال جزء ناچيزي از كمپوزيسيون‌هاي مفصل بود. اين نكته شگفت است كه چرا در نقاشي شيوه هرات توجه بيشتري بنقش پرنده نشده است و جنبه سمبوليك آن را نشان نداده‌اند، در حاليكه نقاشي وتصوف زمان بستگي بسيار نزديكي داشتند وپرنده در داستانهاي متصوفان نقشي بسزائي دارد(هدهد در منطق‌الطير عطار نشان دهنده راه تصوف است ويا در داستانهاي فلسفي بوعلي سينا سالك بشكل پرنده در ميآيد… ) تنها جائيكه نقش پرنده در كتاب آرائي ايران بدست آورده بر پاره‌اي از برگهاي كليله ودمنه و يا كتابهاي عجايب‌المخلوقات وجز آن بود.
ودر مورد دوم نيز تخيل بر هرانديشه ديگري برتري داشته وسبب ميشد كه تفنن به استعداد هنري نقاشي چيره شود.
مينياتور سدة نهم ـ موزة هنرهاي زيباي بوستون
سياه قلم رضا عباسي ـ اندازه 3\11×3\17 سانتيمتر
مينياتور رضا عباسي ـ اندازه تقريبي 23×12 سانتيمتر از برگهاي مصور سده نهم كه در دست است مجلسي منسوب به خسرو‌شيرين نظامي وصحنه بزم درباغ است. خسرو وشيرين همراه يك ملازم بر قاليچه‌اي نشسته‌اند ودر كنار آنان دختركي كمانچه ميكشد منظره پشت‌سر آنان كه بنا به‌شيوه زمان ميبايست ازعوامل معماري بسيار مجلل ويك درخت تنومند و بوته‌هاي گل وچند لكه ابر درآسمان تشكيل يابد دراينجا منحصر شده است به شاخه درخت شكوفان سيب كه يك قرقاول بر آن قرار دارد.(تصوير شماره يك).
ميان ملل مشرق زمين چيني‌ها اسنعداد هنري زيادي را در ساختن پرنده‌ايكه برشاخه گل نشسته باشد صرف كرده‌اند ـ در ايران اگر اين موضوع بدنبال هنر چين رايج نشده باشد بي‌شك برانگيزنده آن نمونه‌هاي چيني بوده كه در دربار صفوي بسيار تحسين ميشد.
اثر شفيع عباسي ـ كتابخانه ملي پارس
مرقع اثر شفيع عباسي ـ موزة ارميتاژ ـ لنينگراد درشيوه چيني نقاشان پرندگان راچون ساير عوامل طبيعي باديدObjective ابژكتيو مينگريستند وكوشش آن درپي هرچه بهتر نشان دادن يكي از زيبائي‌هاي خلقت ميبوده است.
باستناد توزرك جهانگيري، چهانگ پادشاه هندوستان نظر بتوجه خاصي كه بهتر‌هاي مصور داشت دستور ميداد كه هنرمندان دربار وي از زيبائي و شگفتي‌هاي خلقت كه ملاحضه كرده بود، بسازند از جمله هنگاميكه يكي از امراي لشكري از ايالت گوآ پرتغاليان بوقلموني را براي او تحفه آورد چنان مجذوب پرنده شد كه شرح مفصلي از زيبائي مرغ در خاطرات خود نوشت ودستور داد تا تصويري از آن نيز بسازند تا همراه آن درخاطراتش ضبط كند و همين طبع زيبا پسندش بود كه به منصورنقاش پرنده ساز لقب نادر‌الزمان را داد و امر كرد كه از بازشكاري محبوش تصويري بسازد ودر سفرها ملازم باشد تا ازهر گل زيبائي گه ديدند نقشي بردارد . برگهاي بيشماري از مقع‌هاي جهانگيري برجاي مانده‌است كه مرغان گوناگون را نشان ميدهد واين موضوع حتي در آرايش حواشي نيز بكار رفته است.
اثر شاه‌عباس دوم ـ موزة كاخ گلستان
سياه قلم ميرزا بابا ـ موزة ايران باستان در شيوه ايراني نقش پرنده گرچه بدقت رسم شده است گهگاه تمام ريزه‌كاريهاي آن باطبيعت مطابق است ولي هدفش علم تاريخ طبيعي نبوده بلكه زيبائي شاعرانه مدنظر نقاشي بوده است و بعبارت ديگر حال عارفانه پرنده تنها ـ اين نقاشيها درنخستين نگاه بي‌ادعا وعاري از تكلف مينمايد ـ ملي در تمام آنها اصل مشتركي مراعات شده واز شيوه‌هاي مشخصي نيز برخوردارند( پرنده منزوي دربيابان بر شاخه شكسته وپرنده آوازخوان پرنده درمرغزار پرگل… ) تنها قومي چون ايرانيان كه تا اين حد ميتوانند درطبيعت گرداگرد خود غور كنند قادر ميباشند از چنين موضوع ساده‌اي مكتبي درنقاشي بسازند تادر آن حقايق خاصي را با احساس عميق شخصي وشعر ذاتي وحتي در مواردي با بينش مذهبي پيوند دهند.
از نخستين هنرمندان صفوي سلطان محمد توجه خاصي باين طرح داشته است و ما آنرا برقطعه زري سورمئي رنگي ملاحظه ميكنيم كه طرح آن منسوب باين هنرمند است و از بافته‌هائيست كه براي آستانه شيخ صفي‌الدين اردبيل تهيه شده و اكنون در موزه ايران باستان نگهداري ميشود دراين طرح جواني با، جامه درباري صفوي ديده ميشود كه جام و صراحي در دست در باغي ايستاده است و منظره باغ منحصر به شاخه‌هاي نازك گياهي است كه برگهاي پهن نوك تيز همراه گلهاي چند برگ كوچكي برآن منظم روئيده است. برانحناي هرشاخه نازك پرنده دم‌بلندي نشسته است، موضوع تك پرنده در طرحهاي سفيدوسياه رنگي رضا عباسي هردو آمده است در تصوير شماره دو سياه قلم از آلبوم زاده ميتويچ گنجشگ آوازخوان به قطعه سنگ قرارداد بنابرسم زمان از كنارسنگ علف روئيده است. درحاشيه آن عبارتي بخط هنرمند چنين خوانده ميشود: اندازه است جمعه دوم شهر ذيقعده‌الحرام 1028 در منزل جالينوس‌الزماني.
حكيم سينا …… حكم داد ……
كه مرغ در جريده ساخته شده ……
ازآثار رنگي رضاعباسي تصوير سينه سرخي دريك برگ مرقع بازمانده است دراينجا قلوه‌سنگي كه پرنده برآن نشسته است در پاي درخت سپيدار يا برگهاي رنگارنگ جاي دارد. هماهنگي و تضاد پرهاي رنگارنگ پرنده در كمال دقت ساخته شده. شاخه زرين نام درخت شكسته بيد همراه چند طرح مهم ابرچيني منظره را كامل ميكنند(تصوير3).
يكي از نمونه‌هاي گرانبهاي اين مكتب دركاخ گلستان تهران نگهداري ميشود كبوتري با پرهاي رنگين به تنه درختي آرام ايستاده است. شاخه نازكي با چند برگ مهم از كنار مقطع درخت روئيده است درحاشيه عبارت «در قلعه كلامشق شد شاه‌عباس بتاريخ شهررجب 1045 خوانده ميشود و منظور شاه‌عباس دوم است» (تصوير شماره4).
محمد شفيع پسر رضا عباسي نخستين هنرمنديست كه ساختن طرح گل و پرنده را چون تخصص برگزيد،هنرمندان سده دوازدهم و سيزدهم اين شيوه پيروان او بشمار ميآيند محمدشفيع نيز چون ملازم شاه‌عباس دوم بود «عباسي» رقم ميكرد.
ما هنوز بدرستي نميدانيم كه چه موقع پس از مرگ شاه‌عباس دوم بهندوستان رفت و درآنجا به سلك نقاشان دربار شاه‌جهان در دهلي پيوست ودرآن سرزمين بسال 1085 درگذشت.
نخستين اثر شفيع كه دراين نوشته ملاحظه ميشود نقش سينه سرخي است كه در كمال دقت با استفادده از همآهنگي و تضاد ساخته شده برساقه گل نرگش نشسته است كه دراثر سنگيني بدن پرنده خم شده است دو زنبور عسل و يك پروانه مكمل نقش ميباشند. در ساختن برگهاي بوته نرگس از سايه و روشن استفاده شده و پياز نرگس ازميان زمين چمنزار روئيده است دربالاي صفحه عبارت در تاريخ هفتم شهر رمضان‌المبارك 1062 مجمسه نواب كامياب اشرف اقدس ارفع خلدالله ملكه و سلطانه سمت تحرير يافت رقم كنيه شفيع عباسي (تصوير شماره5).
تصوير شماره 6 نمونه ديگري از كار شفيع عباسي را هنگام اقامت در هندوستان نشان ميدهد. پرنده انتخابي او دراينجا طوطي است كه برشاخه درخت فندق نشسته است بوته پامچال نيز چون تصوير پيشين در چمنزاري روئيده سات و زنبوران عسل و دو پروانه نيز ملاحظه ميشود، رقم كنيه شفيع عباسي نيز برآن مشهود است اصل اين نقاشي اكنون در موزه‌لنينگراد نگهداري ميشود . طرحهاي شفيع عباسي نيز چون كارهاي سلطان محمد براي نقش پارچه نيز بكار ميرفت. ولي دراين مورد هميشه طرح گل اهميت بيشتري از پرنده داشت.
شيوه شفيع عباسي درسده دوازدهم موضوع برگزيده كتاب‌آرائي هندي بود. و در ايران نيز سده‌هاي دوازدهم و سيزدهم در ايران دوران درخشان اين طرح خصوصأ در نقاشي روغني بود و در سطح داخلي جلد كتاب و قاب آينه شاهكارهائي ساخته‌اند.
تصوير شماره هفت طرح سياه‌قلم است گنجشكي است برشاخه شكوفه بادام از مرقعي همراه چند تصوير گل ديگر كه هردو قطعه آن رقم ميرزابابا نقاش‌باشي فتحعليشاه و عبارت «بامر خسرو والافتحعلي شاه مشق شد» ملاحظه ميشود.
يكي از كارهاي روغني معروف همين هنرمند كه از كاخ گلستان به موزه ايران‌باستان منتقل شده است جعبه بزرگي است كه بر روي آن كمپوزسيون مفصلي از دو گنجشك ميان گلهاي سنبل و نسرين و بوداق و ميخك و شكوفه بهاري ساخته شده است و تاريخ 1218 دارد. يكي از پرندگان كه برشاخه شكوفه بادان نشسته است و سرش را بالا گرفته كاملأ شبيه اين سياه‌قلم است و احتمال ميرود كه اين گلهاي سياه‌قلم اتودهائي براي تهيه اين كمپوزسيون بزرگ بوده است.
مشهورترين هنرمند سده گذشته ايران لطفعليخان شيرازي نيز از وفاداران اين مكتب بود كارهاي روغني او مخصوصأ بر جلد كتاب از آثار گرانبهاي كتابخانه سلطنتي تهران بشمار ميآيد در كارهاي او كم‌كم پرنده كوچكتر ميشود و گل سهم بيشتري از كمپوزسيون را بخود اختصاص ميدهد. گل درخت بادام هنوز هم گياه برگزيده هنرمندان است (تصوير شماره 8).
دراين هنگام يكي ديگر از مفاهيم لطيف ادب فارسي وارد اين شيوه نقاشي شده و حسن ختام شاعرانه‌اي برآن ميگردد. داستان عشق بلبل و گل سرخ، ازآن پس پرنده بلبل را هميشه دركنار گل‌سرخ مي‌بينيم كه سرخود را بالا گرفته و چهچه ميزند. گهگاهي نيز پروانه و زنبورعسل مونس تنهائي او ميباشند.
لطفا منتظر باشید ...
