قبض تجربه ي نبوي يا بسط آن؟

نقدي بر « بسط تجربه ي نبوي »

کتاب «بسط تجربه ي نبوي» نوشته ي آقاي عبدالکريم سروش[1] مشتمل بر مباحثي در حوزه ي دين شناسي است. ذاتي و عرضي در اديان، دين اقلي و اکثري، خاتميت، ولايت باطني و ولايت سياسي بخشي از مباحث اين کتاب است. قضاوت عمده ي ميان اين کتاب و «قبض و بسط تئوريک شـريعت» (به نـقل از پيش گـفتار) اين است کـه «در قبض و بسط تئوريک شريعت، سخن از بشري بودن و تاريخي بودن و زميني بودن معرفت ديني مي رفت و اينک در بسط تجربه ي نبوي، سخن از بشريّت و تاريخيّت خود دين و تجربه ي ديني مي رود. پيام اصلي اين کتاب، بشري، تاريخي و زميني خواندن وحي و ديانت است و با تفکيک ذاتيات دين از عرضيات آن و پذيرش دين اقلي، به قبض دين و وحي (نه بسط آن) حکم مي راند. وحي را تابع شخصيّت پيامبر مي شمارد و تمام اوصاف انسان زميني و اقتضائات آن را بر شخصيت پيامبر بار مي کند. نوشتار حاضر، به جهت محدوديت، تنها مقاله ي «ذاتي و عرضي در اديان» را معرفي و نقد مي نمايد.

معرفي مقاله

اين مقاله در پنج مقام شکل گرفته است:

مقام اوّل:

چيستي ذاتي و عرضي: عرضي ها آن ها هستند که مي توانستند به گونه اي ديگر باشند، بر خلاف ذات ها. عرضي ها، اصالت محلي و دوره اي دارند، نه اصالت جهاني و تاريخي، گر چه عملاً هيچ گاه ذات از عرضي ها جدا نيست، ولي تفکيک نظري آن ها، قطعي است.

با توجه به اين که اديان موجود، وجود تاريخي دارند و وجود ذات و روح مشترک در ميان همه ي آن ها مسلّم نيست و به قول ويتگنشتاين، شباهت خانوادگي ميان آن ها برقرار است، بنابراين، نمي توان به نحو پيشيني به سراغ ذاتيات و عرضيات دين رفت.

مقام دوّم:

بيان تمايز و تفاوت بحث گوهر و صدف دين با بحث قشر و لب يا شريعت و طريقت و حقيقت است.

مقام سوم:

مقاله، زبان پارسي و نظم مثنوي و بهره گرفتن آن از ادبيات عرب و کلمات ترکي و حوادث و اتفاقات دوران مولوي و فرهنگ عصر او را به عنوان عرضيات مثنوي معرفي مي کند.

مقام چهارم:

مقاله ي ذاتي و عرضي در اديان، نوعي روش شناسي و ارايه ي معيار جهت تفکيک ذاتي و عرضي دين را ارايه مي کند. نويسنده ي اين مقاله، تکون تدريجي و تاريخي دين و متون ديني، شرطيات کاذبة المقدم و خلاف واقع، استنباط علل الشرايع، کشف وسايل و وسايط و حوادث دوران تکون دين و آزمودن جانشين پذيري عناصر دين را راه کارهاي عمده ي شناخت عرضيات و استقراي مقاصد شارع، تنقيح و تدوين انتظارات خويش از دين و آزمودن جانشين ناپذيري عناصر شريعت را شيوه هاي شناخت ذاتيات دين معرفي مي کند.

مقام پنجم:

به تبيين و شمارش عرضيات و ذاتيات دين اسلام اختصاص دارد.

عرضيات اسلام عبارت اند از:

1. عربي بودن زبان اسلام؛

2. فرهنگ قرآن (واژگان حوران بهشتي، شتر، خرما، انار، انگور، موز، زيتون، انجير، تقويم قمري، زنده به گور کردن دختران، تشبيه شراره هاي آتش جهنم به شتران زرد مايل به سياه و... نشانه ي فرهنگ عربي قرآن است)؛

3. واژگان غير عربي به کار رفته در قرآن (عبري، حبشي، فارسي، يوناني، سرياني و...)که عددشان از دويست تجاوز نمي کند؛

4. واژگاني که در قرآن به کار رفته، به طور عمده از گفتمان بازرگاني و کارواني عرب آن روزگار گرفته شده است؛ مانند: صراط، سبيل، برج، تجارت، قرض، ربا؛

5. با توجه به اين که دين، تصورات تازه ي نمي آورد، تصديقات و ترکيبات تازه ي آن نيز اسير چنگال تصورات و مفاهيم است. پس تصديقات و تئوري هاي آن نيز عرضي است؛

6. پرسش ها و پاسخ هاي در قرآن و سنت؛

7. حوادث تاريخي وارد در قرآن و سنت مانند: جنگ بدر، احزاب، ابولهب و...؛

8. احکام فقهي و شرايع ديني که محصول پرسش هاي تصادفي اند، عرضي اند و از آن رو که به رفع خصومت ها و استقرار نظم در جامعه مي پردازد نيز عرضي است؛ زيرا اگر مردم به عدالت و انصاف رفتار کنند، به فقه حاجتي ندارند.

تمام امور مذکور، عرضيات دين اسلام اند، زيرا جانشين پذيرند؛ اما ذاتيات دين اسلام، همان مقاصد شارع اند.

ذاتيات دين اسلام عبارت اند از:

الف. آدمي خدا نيست بلکه بنده است (اعتقاد)؛

ب. سعادت اخروي مهم ترين هدف زندگي آدمي و غايت اخلاق ديني است (اخلاق)؛

ج. حفظ دين و عقل و نسل و مال و جان به عنوان مقاصد شارع در حيات نويسنده ي مقاله ي ذاتي و عرضي در اديان، از کتاب «حجة الله البالغة» اثر شاه ولي الله دهلوي دنيوي (فقه) استفاده ي فراوان برده است.

نقد مقاله

ما در نقد اين مقاله، به حواشي آن، يعني اين که آيا اديان، روح مشترک دارند يا نه؟ بخش شباهت خانوادگي ويتگنشتاين، تفاوت گوهر و صدف دين با قشر و لب عرفاني، ذاتيات و عرضيات مثنوي نمي پردازيم و تنها به مقام اوّل، چهارم و پنجم اشاره مي کنيم.

1. نويسنده ي مقاله در مقام بحث، با شتاب، از چيستي ذاتي و عرضي عبور کرده و با بيان چند ويژگي غير فني آن دو مفهوم را تعريف نموده است. ذاتي و عرضي در اصطلاح علمي، مشترک لفظي است. ذاتي باب ايساغوجي و ذاتي باب برهان، نمونه اي از معاني گوناگون اين واژگان است که مؤلف مقاله، هيچ اشاره اي به آن ها ننموده است. علاوه بر اين که، از ويژگي هاي عرضي مقاله، معلوم مي شود که نويسنده تنها از عرضي، عرض مفارق را شناخته است؛ زيرا عرض لازم، اصالت تاريخي و جهاني دارد نه اصالت محلي و دوره اي. تمام انسان ها در طول تاريخ حياتشان، از ويژگي تعجب يا ضحک برخوردارند.

2. در اين که گزاره ها و معارف موجود در کتاب و سنت در يک رتبه نيستند، جاي شک و ترديدي نيست. برخي از آن ها، مقدمه ي برخي ديگرند. براي نمونه وجوب نماز براي تقرب الهي يا وجوب روزه براي تقواي آدمي، جنبه ي مقدماتي دارند.

ولي مقدمه دانستن پاره اي از آموزه هاي دين اسلام نسبت به برخي ديگر، از سنخ مقدمه ي نردباني نيست؛ يعني نردبان، فقط مقدمه ي رفتن انسان به پشت بام است، نه مقدمه ماندن در پشت بام، و به تعبير حکما ، مقدمه ي حدوث است نه مقدمه ي بقا.

آموزه هاي ديني مقدماتي، مقدمه ي حدوث و بقايند؛ يعني نماز، هم علت تحقق قرب الهي است و هم علت ماندن در آن. به همين دليل، عرفاي اسلامي، شريعت را همانند مقدمه ي علمي براي طريقت و حقيقت دانسته اند[2] يعني همان گونه که تحصيلات دوره ي متوسطه علت صعود دانش آموز به دانشگاه است، علت ماندن و استمرار دوره ي تحصيلات عالي و تکميلي نيز هست. پس در اسلام، اصولاًً تقسيم ذاتي و عرضي (بنا به تعريف نويسنده مقاله) مطرح نيست. هر چند مقدمه و ذي المقدمه دانستن عناصر و اجزاي دين را اعتراف مي کنيم.

3. نويسنده در اين مقاله از دو شخصيّت هندي و اروپايي متأثر شده است؛ در اصل تقسيم دين به ذاتي و عرضي يا گوهر و صدف از هگل تأثير پذيرفته است؛ در حالي که هگل براي حل مشکلات دين مسيحيت به چنين تقسيمي دست زد، و مقايسه ي اسلام با مسيحيت، خصوصاً با اعتراف مؤلف نسبت به فقدان روح واحد براي اديان موجود، منجر به تمثيل منطقي مي شود که از اعتبار منطقي برخوردار نيست. نويسنده در بيان مصاديق عرضيات اسلام متأثر از شاه ولي الله دهلوي، از جهله ي صوفيه ي هند، بوده است.

4. روش شناسي و معيار تفکيک ذاتي و عرضي دين اسلام که در مقام چهارم بيان گرديده نيز ناتمام است؛ زيرا اولاً تکون تدريجي و تاريخي دين و متون ديني اسلام دلالتي بر عرضيات اسلام ندارد. براي اين که شارع مقدس به جهت مصلحت و حکمت مي تواند ذاتيات دين را به تدريج به مردم تفهيم کند تا پذيرش آن ها بهتر انجام گيرد.

ثانيا،ً شرطيات کاذبة المقدم و خلاف واقع نيز بر عرضي بودن آن ها دلالتي ندارد؛ زيرا صدق قضاياي شرطيه به صدق تلازم است نه صدق مقدم و تالي.

بنابراين، اگر مقدم قضيه ي شرطيه، کاذب باشد، دليل بر عرضي بودن قضيه ي شرطيه نيست. آيه ي «لوکان فيهما آلهة الا الله لفسدتا» يک قياس استثنايي منتج است که مقدم و تالي آن کاذب است؛ ولي تلازم آن صادق است و پيام آن، توحيد است که از ذاتيات دين اسلام به شمار مي رود.

ثالثا،ً استنباط علل الشرايع هم بر عرضي بودن احکام فقهي دلالتي ندارد؛ زيرا انسان با عقل خود نمي تواند علل احکام و شرايع را درک کند؛ گر چه ممکن است در درک حکمت هاي آن ها کام ياب باشد. يعني هيچ گاه نمي توان با عقل بشري، علت تامه ي حرمت گوشت خوک را درک کرد. علاوه بر اين که اگر از طريقي مانند شريعت، علت حکمي به دست آيد، باز آن حکم عرضي نيست؛ زيرا معناي علت حکم اين است که اگر علت تامه تحقق پيدا کند، آن حکم هم بايد جاري باشد؛ گر چه آن علت در دوران مدرنيته ظهور يابد.

رابعاً، حوادث و وسايل و وسايط دوران تکون دين، گر چه مي توانست به گونه ديگري ظهور يابد ولي فعلاً حوادثي چون جنگ بدر و احد و... تحقق يافته است. علاوه بر اين که حوادث و شأن نزول ها گرچه مخصص آيات و روايات نيستند ولي در فهم آن ها مؤثرند؛ پس اگر انسان مدرن نيز بخواهد آيات قرآن و روايات سنّت را بفهمد چاره اي جز مراجعه به حوادث تاريخي تکون قرآن و سنت ندارد. پس جنبه ي جهاني و فرا تاريخي پيدا مي کنند.

خامساً، آزمودن جانشين پذيري عناصر دين و جانشين ناپذيري آن ها جهت تفکيک ذاتيات و عرضيات دين، کار آساني نيست؛ براي اين که دين، تنها در صدد سعادت دنيوي انسان نيست تا تجربه پذير و آزمون پذير باشد بلکه مي خواهد سعادت دنيوي انسان را در راستاي سعادت اخروي او تأمين کند و روش تجربه و آزمودن نمي توان جانشين پذيري و جانشين پذيري اين فرايند را شناسايي کند، و اين در توان آدمي نيست.

سادساً، کشف مقاصد شريعت، گر چه ممکن است غايت و ذي المقدمه بودن آن ها را ثابت کند ولي ذاتي بودن آن ها و عرضي بودن مقدمات آن ها را نمي تواند اثبات نمايد؛ زيرا مقدمات، علت حدوث و بقاي مقاصد شريعت هستند.

سابعاً، مسئله ي انتظارات بشر از دين، اگر با روش انسان شناسي تجربي پاسخ داده شود که مؤلف بسط تجربه ي نبوي بر آن اصرار دارد، از نظر منطقي مخدوش است؛ زيرا اين روش توان ارايه ي پاسخ به پرسش انتظار بشر از دين را ندارد.[3] و اگر با روش درون و برون ديني بخواهد، مسئله را حل کند که در آن صورت، دين به ذاتيات و عرضيات منشعب نمي گردد. بلکه عناصر دين اسلام را به مقدمات و ذي المقدمات تقسيم مي کند.

5. مقام پنجم مقاله نيز مشتمل بر ادعاهاي بي دليلي است که مؤلف در اثر شاگردي شاه ولي الله دهلوي بدان گرايش يافته است.

اولاً ، عربي بودن زبان اسلام و به کار گيري واژگان قرآن، ذاتي دين اسلام است؛ يعني منطقه اي و تاريخي نيست. قرآن جهت تأمين هدف خود نمي توانست به زبان ديگري نازل شود؛ زيرا قرآن نه تنها به عنوان وسيله و ابزار فهم پيام الهي بلکه به عنوان معجزه اي جهت پذيرش پيام الهي نازل شده است. اگر قرآن، فقط نقش انتقال پيام را به عهده داشت، مي توانست با زبان ديگر هم بيان گردد. ولي معجزه بودن آن تنها در قالب زبان عربي ميسّر است.[4]

ثانياً، استفاده از واژگان و فرهنگ عرب نيز در فهم کنوني قرآن مؤثر است. اگر انسان معاصر، اين فرهنگ و واژگان را از قرآن حذف کند و آن را تاريخي بپندارد، قطعاً نمي تواند به پيام الهي دست رسي پيدا کند. اين مطلب در باب حوادث دوران تکون قرآن و پرسش هاي موافقان و مخالفان نيز مطرح است.

ثالثاً، گفته شده اگر پرسش هايي مطرح نمي شود، پاسخ هاي فقهي يا کلامي نيز مطرح نمي گردد. ولي اين مطلب از تلازم منطقي برخوردار نيست. زيرا شارع مقدس به اقتضاي حکمت و هدايت گري اش، بايد حقايق ديني را به دين داران منتقل نمايد. البته در اين انتقال، از ويژگي ها و عناصر حيات بشري مانند حوادث روزگار و پرسش هاي پرسش گران استفاده کرده است تا دين در متن زندگي دنيوي آن ها تجربه گردد. حال اگر پرسش گري، سؤال خود را در باب جهاد، امر به معروف و نهي از منکر و مسائل قضايي و معاملاتي و اعتقادي مطرح نمي کرد، پيشوايان دين و شارع مقدس مي بايست از طريق ديگر، اين آموزش و ابلاغ را انجام مي دادند.

رابعاً، نکته ي عجيب اين مطلب اين است که نويسنده ي بسط تجربه ي نبوي، ذاتي باب اعتقادات را يک گزاره ي سلبي مي داند و آن اين است که آدمي خدا نيست، حتي گزاره ي «خدا وجود دارد»،« واحد و حکيم و هادي و...است» را ذاتي اعتقادات اسلام نمي شمارد و با عرضي خواندن فقه و اخلاق، حفظ دين و عقل و نسل و مال و جان را ذاتي دين مي شمارد اما توضيح نمي دهد که کدام دين؟

خامساً، بهره گيري تصديقات از تصورات عربي به معاني تازه نبودن تصديقات يا عرضي بودن آن ها نيست؛ علاوه بر اين که به کار گيري واژگان عرب به هم راه، جعل معاني جديد، به معناي خلق تصورات جديد است.

سادساً، فقه منحصر در رفع خصومات و استقرار نظم در جامعه نيست. فقه مشتمل بر عبادات، معاملات، سياسات و احکام قضايي است و تنها بخش احکام قضايي آن، جهت رفع خصومات بيان شده است. در ضمن اين قضيه ي شرطيه ي مؤلف بسط تجربه ي نبوي، که اگر مردم به عدالت و انصاف رفتار کنند، به فقه حاجتي ندارند، از شرطيات کاذبة المقدمي است که هيچ گاه تحقق خارجي پيدا نمي کند.

عبدالحسين خسروپناه

[1] . عبدالکريم سروش، مؤسسه ي فرهنگي صراط، چاپ دوم، تابستان 1378.

[2] - ر.ک: سيد حيدر آملي، جامع الاسرار.

[3] - ر.ک: نگارنده، انتظار بشر از دين، مخطوط در کتاب خانه پژوهش گاه فرهنگ و انديشه اسلامي.

[4] - اين مطلب در بحث اعجاز ادبي قرآن تبيين شده است.