لطفا منتظر باشید ...
محيط زيست و اسلام
فقه محيط زيست
فقه محيط زيست شامل بايدها و نبايدهاي ديني در خصوص محيط زيست ميباشد. درخصوص فقه محيط زيست ميتوان دوگونه بحث كرد :1-تعريف فقه محيط زيست را از اساتيد فن خواستار شد.2-از كتب متعدد فقهي مانند جواهرالكلام و وسائل الشيعه كه فقه اهل بيت(ع) ميباشد ميتوان مسائل جديد فقه را جستجو نمود. اما در اين كتب فقهي چه ابوابي متناسب با محيط زيست وجود دارد ؟آيت ا... مصباح يزدي (دامت بركاته) درتفسير موضوعي خود در بحث حيوان شناسي، خداشناسي واژه سماعه را به كاربرده است كه سماعه را به دو بخش تقسيم كرده است:1- سماعه مادي (محيط زيست)2- سماعه معنويايشان اشاره مي فرمايند كه، خلقت آسمانها و زمين بايد حفاظت شود. بايد توجه داشته باشيم كه ميان تكوين و تشريع رابطه اي مستحكم وجود دارد. تكوين مربوط به آفرينش و خلقت مي شود و بحث تشريع مربوط به فقه اسلامي و قانون گذاري مي گردد. اگر جهان آفرينش و خلقت، بر خلاف تشريع الهي و مباني فقه اسلامي بچرخد هرآينه نابود مي شود. اگر هماهنگي ميان تكوين و تشريع نباشد جهان نابود خواهد شد. بحث هاي پايه اي خلقت، انسان شناسي و هستي شناسي، اساس رشته فقه محيط زيست محسوب مي گردند.زاويه ديد دوم درخصوص فقه محيط زيست، از ديد سياسي است. چون ما نظام اسلامي داريم و شوراي محترم نگهبان خلاف شرعها را بررسي مي كند، لذا بايد مجموع قوانين محيط زيست، اصل پنجاهم قانون اساسي، سند چشم انداز بيست ساله و برنامه هاي توسعه پنج ساله كشور را بررسي كنيم و ببينيم اگر به جاي فقهاي شوراي نگهبان بوديم چه نظري مي داديم ؟اما چگونه با بحث هاي خاص فقهي مي توانيم به معاهدات زيست محيطي بينديشيم؟ بعنوان مثال معاهده كيوتو در خصوص كنترل مصرف سوخت فسيلي! چگونه مي توان با مخالفت جهان سلطه در خصوص استفاده از دانش هسته اي كه به حفظ محيط زيست كمك مي كند، برخورد نمود؟ با كمال تاسف توجه مجامع مذهبي، خصوصاً حوزه هاي شيعي (با اين كه اين موضوع از ابتداي شكل گيري آئين كامل اسلام مدنظر قرآن كريم و پيشوايان معصوم ما بوده است) به اين موضوع كمتر جلب شده است. بدنيست درابتداي بحث، به چند نمونه از دستورات تعالي بخش ديني در اين خصوص اشاره كنيم :الف ) آيات قرآن كريم
-هوانشاكم من الارض و استعمركم فيها(هود 61) خداوند شما را از زمين خلق كرد و شما را مامور آباداني آن نمود.-ويفسدون في الارض اولئك هم الخاسرون (بقره-27) وآنان كه درزمين فساد مي كنند از زيان كارانند.-ولاتسرفو انه لايحب المسرفون (انعام-141) اسراف نكنيد كه خداوند اسراف گران را دوست ندارد.ب ) روايـات
امام صادق (ع) : درختان ميوه دار را قطع نكنيد كه خدا برشما به شدت عذاب را فرود آورد. (وسائل-13/46)امام علي (ع) : رسول خدا (ص) ازريختن سم حتي در سرزمين هاي مشركين نهي فرموده است. (وسائل- 11/46)با توجه بـه مثالهاي فوق وصدها نمونه ديگر از دستورات ديني، عوامل زيست محيطي مثل آب و هـوا، از جمله مسائل مهمي هستند كـه مي بايست در مجامع فقهي شيعه طرح و بستر مناسب خود را بازيابند. دولت اسلامي بدون ارائه راهكارهاي روشن فقهي توان ورود در اين عرصه ها را ندارد و البته منابع غني شيعه به اندازه كافي به اين مهم پرداخته و تنها مي بايد در جهت استخراج آن احكام تلاشهاي لازم صورت پذيرد.درمكتب تعالي بخش اسلام با احكامي روبرو ميشويم كه بعضي جنبه نامي و جلوگيري كننده دارد مثل (ولاتفسدوا في الارض بعد اصلاحها ذلكم خير لكم ان كنتم مومنين) يعني بعد از اصلاح زمين درآن فساد به پا نكنيد كه اين براي شما نيكوتر است، اگر مومن بوده باشيد بعضي از اين آيات جنبه ايجابي و آمرانه دارد، مثل (قل سيروا في الارض فانظر وكيف بداء الخلق) يعني بگو در زمين سير نماييد و بنگريد كه پيدايش خلقت چگونه بوده است. بعضي از آيات نيز كيفيت شكل گيري و اهميت زمين در ارتزاق مردم را گوشزد مينمايند:. (والارض مددناها والقينا فيها رواسي وانبتنا فيها من كل شيء موزون و جعلنا لكم فيها معايش) ما زمين را امتداد داده و درآن كوه ها را قرار داديم و درآن از شيء موزون رويانديم و روزي شما را در زمين قرار داديم. و بعد از نزول باران و روياندن گياهان و انواع ميوه ها و پيدايش بستانها كه محل ارتزاق انسان و حيوانات است سخن ميگويد و بعد نسبت به خطر ظالمين در زمين اشاره كرده مي فرمايد : (واذا تولي سعي في الارض ليهلك فيها الحرث و النسل والله لايحب الفساد) زماني كه ظالمين مستولي بر زمين گردند تلاش در هلاكت نسب و مزارع مي نمايند و خداوند فساد را دوست ندارد. به وضوح ازاين آيه مي توان برداشت نمود كه ويرانگري در نسل و محيط زيست حرام است. در اهميت حفظ نسل همين قدر بس كه زمان وقوع طوفان نوح، براي جلوگيري از انقراض نسل حيوانات،حضرت نوح(ع) به امر خدا، از هر نوع حيوان يك جفت در كشتي خود قرار مي دهد تا نسل حيوانات مثل انسانها منقرض نگردد. از جمله ادله اي كه بر حرمت تخريب محيط زيست ارائه شده است جمله قاعده لاضرر ميباشد.طبق اين قاعده علمي،ضرر به غيرحرام است خواه كم باشديا زياد وتخريب محيط زيست ضرر بر نسل هاي فعلي و آتي است. درادله اي كه براي نفي ضرر از قرآن كريم و روايات استفاده ميشود به خوبي مي توان اين قاعده را تعميم داد و شامل ضرر به محيط زيست دانست. درروايات نيز ذكر شده است كه (لاضرر و لاضرار في الاسلام) كه بعضي در اين روايات ادعاي تواتر نموده اند. گرچه بعضي الفاظ آن در نقل هاي مختلف فرق مي كند اما از مصاديق ضرر آلوده كردن محيط زيست انسانهاست و انواع آلودگيها مشمول لاضرر ميگردد. به فرمايش قرآن كريم (ظهرالفساد في البر و البحر بما كسبت ايدي الناس) به واسطه آنچه انسانها عمل مي كنند فسادر در خشكي و دريا ظاهر مي گردد . انواع آلودگي هاي محيط زيست
الف ) آلودگي هوا
از جمله آياتي كه براي نهي از آلوده نمودن هواي محيط زيست مي توان استدلال كرد آيات زير است :(ولاتفسدوفي الارض بعداصلاحها - اعراف،56) زمين را بعد از اصلاح ، فاسد نكنيد.(ولا تلقوا بايديكم الي التهلكه - بقره، 195) بادستان خود خويشتن را به هلاكت نيافكنيد.دروجه استناد به آيات كريمه فوق بركسي پوشيده نيست كه : -آلوده كردن هواي محيط زيست، افساد در زمين محسوب مي گردد.-آلوده كردن هواي محل زندگي چون ماده حياتي است، اقدام به هلاكت نفس تلقي ميگردد. از منظر روايات نيز ميتوان به روايات نبوي زير اشاره نمود :امام صادق(ع) فرمودند:نهي رسول الله (ص) ان يلقي السم في بلاد المشركين (فروع كافي ج 5 ص 28، ج 2)رسول خدا (ص) از ريختن سم در سرزمين مشركين نهي فرموده اند.وجه استدلال: وقتي ريختن سم كه اعم از سموم در خاك يا هواست در سرزمين مشركين نهي شده است كه به طريق اولي در سرزمين مسلمين حبس منعي است كه عدم عمل به آن حرام خواهد بود كه البته احكام وضعي نيز به آن استوار خواهد بود مثل ابطال معاملاتي كه نتيجه آن آلوده كردن هواي زندگي انسانها باشد.ب) آلودگي آب
- آيات قران كريم
وجعلنا من الماء كل شيء حي افلايومنون (انبياء-30) وهمه چيز را از آب آفريديم، آيا ايمان نمي آورند؟ وهوالذي انزل من السماء ماء فاخرجنا به نبات كل شي(انعام-99) او كسي است كه از آسمان آب را فرستاد و همه نباتات را ما به وسيله آب رويانديم.دراين مورد آيات فراوان ديگري هم وجود دارد.- روايات
امام صادق(ع) مي فرمايند : سيدشراب الجنه الماء(وسائل الشيعه،ج17،ص187،ح4،ب1) همچنين : نهي رسول الله(ص) ان يتفوط علي شفير نهرماء يستعذب منها اونهر يستعذب او تحت شجره فيها ثمرتها(لتهذيب،ج1،ص353،ح11،ب15) رسول خدا(ص) نهي فرمودند از مدفوع نمودن دركنارنهر آب، چرا كه مردم از آن رنج ميبرند يا در نهر آب كه موجب رنجش مردم مي شود يا زير درختي كه ميوه دارد.ونيز فرموده اند: لاتفسدعلي القوم ماءهم(فروع كافي،ج3،ص65،ح9) از آلوده كردن آب دشمنان بپرهيزيد.قابل ذكراست كه امروزه براثرآلوده كردن آب درياها ساليانه ميليون ها تن ماهي از بين ميروندومحيط زيست انسانها دچار آسيب ديدگي مي شود.بعضي ازدولت ها با دفع غيراصولي زباله هاي سمي و اتمي، موجب آسيب مردم ساير كشورها مي گردند كه نتايجي مثل جنون، ناباروري، فلج، كوري و كري وخفگي انسانها را به دنبال دارد.ج) آلودگي خاك
- آيات قران كريم
الذي جعل لكم الارض فراشاً والسماء بناء(بقره-22) اوكسي است كه زمين را با فرش زير پا و آسمان را سقف براي شما قرار داد.يومئذ تحدث اخبارها بان ربك اوحي له لا زلزال يعني ، روز قيامت زمين از اخبار خود سخن مي گويد به آنچه كه خداوند به آن وحي نموده است. همانطور كه مشاهده مي گردد زمين عنصري باشعور تلقي شده است كه گنجينه اسرار الهي است.- روايات
امام علي(ع) : فانكم مسئولون حتي عن البقاع و الهائم(اصول كافي،ج2،ص331،ح6) انسانها مورد سوال واقع مي شوند حتي درمورد زمينها و چهارپايان.د) آلودگي صوتي
گاهي صوت باعث هلاكت بعضي از انسانها معرفي شده است : واخذ الذين ظلموالصيحه فاصبحو في ديارهم جاثمين (هود،67) وظالمان را صوت شديد فراگرفت وصبح دم به هلاك افتادند. گاهي صداي بلند، به صداي حمار تشبيه وازآن نهي شده است.واقصدفي مشيك واغضض من صوتك ان انكرالاصوات لصوت الحمير(لقمان،19) هنگام راه رفتن متعادل باش و صداي خود را پايين بياور كه بلندترين صدا، صداي حمار است.رسول خدا(ص): يا اباذر اخفض صوتك عندالجنائز وعندالقمال و عندالقران (البيئه،شيرازي، الوعي السلامي، بيروت،1420 ه ق،ص112) اي ابوذر درسه موضع صداي خود را پايين بياور موقع تشييع جنازه، موقع جنگ و موقع قرائت قرآن.قسمتي از نظرات فقها درمورد محيط زيست
شيح مفيد در مسائل حكومتي و سياسي، مصلحت را معيار تصميم گيري والي مي داند كه درمصرف درآمد زمين و زكات و واگذاري زمين هاي مفتوحه برمردم طبق مصلحت عمل نمايد (المقنعه،شيخ مفيد، نقل از مجله نورعلم،ش40)امام خيمني: رعايت مصالح عمومي وظيفه حاكم اسلامي است(صحيفه نور،ج17)قطعاً يكي ازوظايف حاكم اسلامي رسيدگي به امور حسبه است كه ازمصاديق آن حفظ محيط زيست انسانهاست كه مي توان اين امور را به شكل زير دسته بندي كرد :-نظارت بربازارها و صاحبان حرف-نظارت برقيمت ها و ترازوها-نظارت براخلاق عمومي جامعه-نظارت برعبادات-نظارت بر را هها و ساختمان ها-وظايف قضايي و غيرهظرفيتهاي نهفته در فقه محيط زيست
عمده ترين ظرفيتهاي نهفته در فقه محيط زيست را مي توان به شرح ذيل بيان نمود:الف) همگاني بودن مسئوليت حفاظت
به طور كلي آنچه درنزد عقل و شرع نيكو و پسنديده شناخته ميشود همه آنها در اصطلاح قرآن عرف ناميده ميشوند كه انسان بايد پيوسته درجامعه اين روش نيكو وپسنديده را در پيش گيرد وديگران را نيز به آن دعوت و سفارش كند. دستور قرآني وامر بالعروف (اعراف 199) و ساير آيات و احاديثي كه در اين زمينه داريم همه وهمه تاكيدي است براين كه تنها انجام عمل نيك وصالح كافي نبوده، بلكه بايد ديگران را نيز به اين روش دعوت كرد تا در جامعه عمل صالح گسترش پيدا كند، همگاني شود و درهمه جا حاكم باشد.ب) مسئوليت حاكم اسلامي در زمينه حفاظت
پروردگار متعال، طبيعت را رام و مورد تسخير و بهره برداري انسان قرار داده است . ولقد كرمنا بني آدم و حملنا هم في البر والبحر و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم علي كثير ممن خلقنا تفضيلاً (اسرارء/70) و در آيه ديگر نيز ميفرمايد :هو الذي جعل لكم زلولا (ملك /15)
از اين آيه و آيات مشابه آن استفاده ميشود كه انسان در راستاي بهينه سازي زمينه عبوديت خود و اجراي فرامين الهي نيازمند شناخت ابعاد مختلف طبيعت و محيط زيست خود و تاثير آن در جسم و جان خود است. وبنا به روايتي كه الدنيا مزرعه الاخره در حقيقت محيط زيست انسان يعني دنياي ناسوتي او مزرعه اي خوانده شده است كه نيازمند پرورش و سلامتي است . از اين رو پيشوايان دين و رهبران اسلامي همواره پيشگام بودند كه دنياي زيستي امتها را از آسيب و فرسايش ايمن نگه دارند.پيامبر اكرم صلي ا... عليه وآله فرمودند :من سقي طلقه او سدره مكانما سقي مومنا من الماء (وسائل الشيعه /ج/12/ص 25/ح4) كسي كه درخت بياباني و درخت مورد استفاده انسان را آب دهد، بسان كسي است كه انسان مومني را سيراب كرده است.و باز فرمودند :لاتقطعو الثمار فيصب الله عليكم العذاب صبا (وسايل الشيعه/ج13/ص198)
در روايات اولي ترغيب و تشويق به نگهداري منابع طبيعي و جنگلها است و در روايات دومي نهي از قطع اشجار. البته به نظر ميرسد اين نهي، نهي حكومتي باشد و دستور پيامبراسلام است كه درختان را نبايد قطع كنند و نتيجه آن را كه نزول غذاب الهي است بيان داشته اند.در اينجا به اهم وظايف حكومت اسلامي در قبال محيط زيست اشاره مي شود :1- پي ريزي قوانين زيست محيطي بر پايه اصول ومقررات الهي2- اجراي قانون مبارزه با مفسدان زمين و مخربان طبيعت در جهت تامين مصالح عمومي3- توجه به مسائل محيط زيست و اخلاق زيست محيطي در تعليم وتربيت اسلامي و فرهنگ سازي زيست محيطي براساس تعاليم آسماني4- بهره گيري از افراد شايسته در هرم اداري محيط زيست كه با قدرت تمام توانائي مقابله با مفسدان را داشته باشند.5- بهره گيري از شيوه هاي نوين زيست محيطي سازگار با نظام اسلامي6- بهره گيري از سياستهاي كلان اقتصادي و فرهنگي براي توسعه پايدار توام با حفاظت از منابع طبيعي و محيط زيست
