فيروزه كوبي

منبع :

سازمان صنايع دستي ايران

فيروزه كوبي يكي از معدود رشته هاي صنايع دستي است كه زيبايي و گيرايي يك فرآورده‌ي خوب صنايع دستي را با خود دارد، بطوريكه گفته ميشود قدمت اين صنعت به حدود شصت سال قبل ميرسد، در آنزمان شخصي بنام يوسف حكميان معروف به محمد رضا در مشهد كار فيروزه كوبي بر روي زيبت آلاتي مانند دستبند، گل سينه، گوشواره و . را شروع نمود و حدود بيست سال بعد اين صنعت توسط صنعتگر ديگري بنام حاج داداش از مشهد به اصفهان برده شد.

در اصفهان فيروزه كوبي بغير از جواهرات در ظروفي مانند بشقاب، ليوان، گل آبپاش و . نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد و تعدادي كارگر در كارگاه حاج داداش و پسران در اين رشته بكار مشغولند حتي قسمتهائي از كار ( چيدن فيروزه بر روي كار) توسط كارگران و صنعتگران زن انجام ميگردد.

يكي از كارهاي جنبي صنعت فيروزه كوبي كار تهيه‌ي زير ساخت است كه در كارگاه زرگري و بطور جداگانه انجام ميشود. دو تن از صنعتگران زرگري كه كار تهيه‌ي زيرساخت براي كارگاه حاج داداش را بعهده داشته اند بتدريج وارد كار فيروزه كوبي هم شده اند و در حال حاضر نيز به كار فيروزه كوبي اشتغال دارند.

در حال حاضر صنعت دستي فيروزه كوبي فقط در اصفهان رايج و صنعتگران شاغل در اين رشته محدود و منحصر به تعدادي انگشت شمار مي‌شود.

مراحل ساخت و توليد فيروزه كوب

يك فرآورده‌ي فيروزه كوب اعم از زيروآلات و يا ظروف عبارت از شيئي است مسي برنجي، نقره‌يي ، ورشويي و يا برنزي كه ذرات و قطعات ريز سنگ فيروزه بر قسمتهايي از سطوح آن به فرم موزائيك در كنار هم مشانده شده و باين ترتيب جلوه يي خاص بآن بخشيده مي‌شود.

ساخت و پرداخت چنين فرآورده يي شامل دو مرحله ي كلي است:

الف - زرگري :

زرگري عبارت از ساخت و آماده سازي شيئي مورد نظر است با يكي از فلزاتي كه فوقاً بآن اشاره شد. اين كار بوسيله ي صنعتگران زرگر يا سازنده ي فلزات بوسيله ي دست، پرس و يا به كمك هر دو انجام ميگردد.

پس از ساخته شدن فرم كلي شيئي اعم از ظرف يا زيور آلات قسمتي را كه بايد فيروزه كوب گردد مشخص نموده و اطراف آن را يك رشته باريك فلزي ( از نوع فلز خود شيئي ) بنام « كندن »‌ قرار داده و لحيم مي‌نمايند به قسمتي كه اطراف فرم مورد نظر باصطلاح ديواره يي بارتفاع دو تا سه ميلي متر از سطح ظرف پيدا نمايد اينكار معمولاً بوسيله‌ي زرگر و گاهي بوسيله‌ي خود صنعتگر فيروزه كوب انجام ميشود.

در صورتيكه قسمت آماده شده براي فيروزه كوبي سطح زيادي را اشغال نمايد و زمينه‌ي آن خالي به نظر برسد با رشته‌هايي از همان فلز نقوشي جزيي تر كوچكتر به شكل تزئيني ( گل و بوته و غيره ) داخل آن قرار داده مجدداً‌ لحيم كاري مي‌كنند.

اين عمل علاوه بر زيبا تر شدن فرم كار به سطح فيروزه كوبي شده استحكام بيشتري هم مي‌بخشد.

ب - فيروزه كوبي:

قبل از هر چيز صنعتگر فيروزه كوب خرده سنگهاي فيروزه ي غير قابل استفاده را از كارگاههاي فيروزه تراشي و يا معادن فيروزه ي مشهد، نيشابور و دامغان خريداري مي‌نمايد.

از آنجا كه اين خرده سنگها با مقاديري خاك و خرده سنگهاي معمولي همراه ميباشد ابتدا آنها را از ضايعات ديگر جدا و تميز مي‌نمايند. سپس خرده سنگهاي فيرروزه را بر حسب اندازه از يكديگر تفكيك و باصطلاح دانه بندي مي‌كنند تا در ساخت هر محصول فيروزه كوب از قطعه فيروزه ‌يي متناسب تر با سطح كار فيروزه كوبي استفاده بعمل آيد.

در مرحله‌ي بعد شيئي مورد نظر را گرم كرده ( در حدود 30 درجه C ) و ضمن حرارت دادن روي قسمتهايي كه بايد فيروزه كوبي گردد « لاك گردوئي » مي‌باشند بقسمتي كه پودر لاك تقريباً‌ ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند.

در حاليكه هنوز لاك بر سطح شيئي نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگي دارد مقداري از خرده سنگ هاي فيروزه كه بر حسب اندازه ي لازم از قبل آماده شده روي كار قرار ميدهند. سنگها بايد طوري در كنار هم قرار گيرند كه حتي الامكان فاصله يي بين آنها باقي نماند.

به منظور پر كردن فواصل احتمالي بين سنگهاي فيروزه ، حرارت را كمي افزايش ميدهند( حدود 40 درجه C ) و مقدار ديگري پودر لاك بر روي سنگها مي‌پاشند تا زمانيكه لايه‌ي لاكي بصورت مذاب در آمده و سپس با افزودن سنگهاي ريزتر سعي مي‌كنند تا سنگها كاملاً در كار جاي گرفته و باصطلاح بر آن بنشينند اين عمل را معمولاً‌ با كمك دست انجام ميدهند. باين ترتيب كه با دست بر سطح فيروزه ها فشار مي‌آورند تا بخوبي به سطح كار بچسبند. پس از سرد شدن شيئي قسمتهاي لاك بصورت سخت و سفت در مي‌آيند. بعد از اين مرحله قسمتهاي پوشيده شده از لاك و سنگ فيروزه را به وسيله سنگ سمباده « آب ساب»‌مي‌نمايند تا قسمتهاي اضافي لاك و برجستگي هاي جزئي سنگها سائيده و صيقلي گردد. در اينجا است كه سنگهاي فيروزه برنگ فيروزه‌يي و لاك به رنگ تقريباً سياه ( قهوه‌يي تيره) در بين فواصل سنگها نمايان مي‌شود.

پس از اتمام اين مرحله چنانچه در قسمتهايي از سطح كار باز به هم ريختگي وجود داشته باشد مجدداً شيئي را حرارت داده و بوسيله‌ي سنگهاي ريز و پودر لاك قسمتهاي ريخته را مرمت مي‌نمايند و پس از آن سطح كار را سمباده زده و صيقل مي‌نمايند. گاهي عمل مرمت را بوسيله‌ي نوعي بتونه‌ي فيروزه‌يي رنگ كه با گل « مل» روغن و رنگ لاجورد تهيه شده انجام ميدهند.

آخرين مرحله‌ي كار فيروزه كوبي پرداخت كاري است كه در دو مرحله انجام ميشود.

مرحله‌ي اول پرداخت قسمتهاي فلزي است كه در كارگاه زرگري يا چرخكاري انجام شده و لايه‌ي كدر و تيره رنگي را كه بر روي قسمتهاي فلزي در حين عمل فيروزه كوبي ايجاد گرديده بوسيله‌ي ابزارهاي دستي و يا تيغه‌ي چرخكاري از روي آن مي‌زدايند و سپس اين قسمتهاي فلزي را پوليش مي‌كنند تا شفاف شود و حالتي صيقلي پيدا كند.

مرحله‌ي دوم پرداخت محصول فيروزه كوبي شده است كه پس از پوليش قسمتهاي فلزي شيئي مجدداً بكارگاه صنعتگر فيروزه كوب بازگشت داده ميشود و در آنجا سطوح فيروزه كوبي شده را بوسيله‌ي روغن زيتون يا روغن كنجد پوليش مي‌نمايند تا اين قسمتها نيز شفاف و درخشان گردد.

صنعتگر توليد كننده‌ي فيروزه كوب در مراحل كار از ابزار كار و وسايلي نيز بهره مي‌گيرد كه عمدتاً شامل قالب ، چكش ، دريل، چراغ گاز، چراغ بنزيني ،‌گاز انبر، انبردست ، پنس ، منقاش لوله‌هاي مختلف فلزي، سوهان و سنگ سمباده ميباشد.

نكته حائز اهميت در فيروزه كوبي در درجه اول نصب صحيح فيروزه بر روي فلز است، بگونه يي كه داراي قدرت كافي بوده و هنگام پرداخت قطعات فيروزه از آن جدا نشود و ديگر اينكه هر چه ظرف فيروزه كوبي شده پركارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در كنار يكديگر نصب شده باشد و فاصله‌ي زيادي در بين قطعات فيروزه ديده نشود كار داراي ارزش هنري بيشتري است.