بـى شـك آنـچـه در نظام خلقت تحقق مى يابد، نيازمند مقدمات ، زمينه ها و بستر مشخصى است كه ظهور و تحقق آنها بدون اين تمهيدات غيرممكن است . تربيت الهى انسان نيز نيازمند مقدمات و زمينه هايى است تا والدين بتوانند در اين امر موفق شده و فرهنگ نماز را در وجود فرزندانشان ماندگار نمايند. والديـن بـايـد هـمـچـون بـاغـبـانـى دانـا و دلسـوز بـسـتـر رشـد گـل هـاى بـاغ خـود را بـشـنـاسـنـد و بـا بـهـره گـيـرى از زمـيـنـه هـاى مـنـاسـب ، شـاهـد شـكـفتن گل هاى باغشان باشند تا عطر دل انگيز عشق و بندگى را در قلوب آنان به يادگار بگذارند. زمـيـنه سازى و فراهم كردن شرايط و بهره گيرى از زمينه هاى مختلف مادى و معنوى ، لازم است بيشتر در دوران كودكى و نوجوانى و قبل از سن بلوغ شرعى تحقق يابد. تا والدين بتوانند در اين سن فرزندانشان را با نماز و نحوه ارتباط با خدا آشنا سازند و گرنه در سن بلوغ و بعد از آن دچار مشكل خواهند شد. زمـينه هاى تربيتى نماز را مى توان به زمينه هاى بيرونى همچون محيط خانوادگى ، و رفتار و بـرخـوردهـاى اطـرافـيـان كـودك و نـوجـوان ، و زمـينه هاى درونى كه مربوط به خود كودك و نـوجـوان اسـت تقسيم نمود. در اين فصل زمينه هاى مذكور معرفى و برخى از آنها را به اختصار شرح مى دهيم .
زمينه هاى درونى
فطرت
انـسـان چـه از لحـاظ ادراكـى و چـه از لحـاظ احـسـاسـى بـه اصـل عـبـادت و پرستش متمايل و مشتاق است و اين ويژگى در وجود او قرار داده شده تا در مسير حق و كمال رشد يابد. پيامبر گرامى اسلام (ص )در اين باره فرمودند: ( كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَه ) هر انسانى بر فطرت الهى تولد مى يابد. از امـام صـادق (ع )نيز درباره آيه ( فِطْرَه اللّهِ الَّتى فَطَر النّاسَ عَلَيْها) پرسيدند، فرمود: منظور توحيد و اسلام است . انـگـيـزه درونـى مـيـل بـه پـرسـتـش در وجـود هـمـه كودكان نهاده شده است كه در سنين كودكى و نوجوانى به اشكال مختلف همچون پرسيدن از نظام خلقت ، كيفيت وجود خدا، هدف از خلقت انسان و يا جستجو كردن و تمايل به يك پناهگاه و تكيه گاه مطلق داشتن ، ظهور مى يابد. والديـن بـا استفاده از اين بستر مناسب مى توانند پروردگار و صاحب اختيار و خالق نظام هستى را بـه او بـشـنـاسـانـنـد و زمـيـنـه هـاى روانـى و عـاطـفـى ميل به پرستش را بدون القاء و اجبار بيرونى شكوفا سازند، در اين صورت كودك و نوجوان بـه دور از بـدآمـوزيهاى رفتارى درباره نماز و با انگيزه و رغبت درونى ، خود به سوى نماز مـتـمـايـل مـى شـود. و ايـن احـسـاس و درك خود را نسبت به پرستش خداوند سبحان ، بدون مانع و انـحـرافـى ، بـه درسـتـى درمى يابد. در چنين وضعيتى علاقه و عشق فطرى خداخواهى او را در مسير سعادت قرار داده و نماز را نردبان رسيدن به حقيقت خداپرستى مى داند.
شكرگزارى
انـسـان در قـبال نعمت ، احسان و نيكويى ديگران ، خود را موظف به سپاسگزارى و تشكر دانسته سعى مى كند به هر شكل ممكن اين تشكر را اظهار نمايد. كـودكـان و نوجوانان نيز با روح پاك و احساس بى آلايش خود چنين اند و روحيه شكرگزارى و سپاس را دوست دارند. والديـن با شناساندن و آگاه كردن آنان نسبت به نعمت هاى بى شمار مادى و معنوى و صاحب اين نـعـمـت هـا، شـوق سـپـاسـگـزارى را در آنـان تـقـويـت نـمـوده و بـهـتـريـن شكل تجلى آن را به ايشان راهنمايى نمايند. و نماز را كه زيباترين جلوه شكرگزارى و سپاس انـسـان نـسـبـت بـه خـداوند سبحان است به آنان متذكر گردند. ( الحمدللّه رب العالمين ) و اين تشكر و حمد در امر ويژه اى همچون نماز، از درخشش و سازندگى خاصى برخوردار است .
رغبت ها و آرزوها
رغـبـت بـه مـعـنـى پـرداخـتـن فـرد به فعاليت هاى گوناگون ، و آرزوها، به معناى خواسته هاى افراد است كه تمايل دارند به آن دست يابند. رغـبـت هـا و آرزوهـا در كودكان و نوجوانان به اشكال مختلف وجود دارد و ذهن و روان آنها را احاطه كرده است . آنان براى دست يابى به اين دو خواسته تلاش فراوان مى نمايند و دوست دارند در كمترين مدت به آرزوهاى خود برسند و فعاليت هاشان به ثمر نشيند. آنچه به اين رغبت ها و آرزوها جهت مى دهد، نتايج ديده ها، شنيده ها و مطالعات آنان است . از طرف ديـگر چگونگى هدايت و وضعيتى كه در آن قرار دارند، نقش مهمى در جهت دهى رغبت ها و آرزوهاى آنان دارد. نـوجـوان ، مـيل دارد مورد علاقه اطرافيان و مردم باشد، او را بستايند و براى رفتار و كردارش اهميت قائل باشند. و سعى مى كند به انحاى مختلف محبوب ديگران شده خود را مطرح نمايد. تمايل به پيوستن و بودن در بين جمع و گروه در آنان افزايش يافته و مى خواهند به هر نحو ممكن خود را مقبول آنها قرار دهند. در مواردى دوست دارند در مجامع مذهبى شركت كرده و ذهنيت خود را نـسـبـت بـه مـسـائل مـذهـبـى عـرضـه ، و پـاسـخ سـؤ الات خـود را بـا استدلال صحيح بشنوند تا از ترديدها رهايى يابند. والديـن بـا بـهـره گيرى از رغبت ها و آرزوها و هدايت درست ، مى توانند فعاليت هاى آنان را به سـمـت نـمـاز و عـبـادت سـوق دهـنـد و كـودك و نـوجـوان را بـه مـسـاجـد و امـاكـن مـذهـبـى بـرده تـا ميل به حضور در جمع و گروه را در او ارضاء نمايند. قـابـل ذكـر اسـت ، اگـر كـودك و نـوجـوان را بـه مـسـاجـد و امـاكـن مـذهـبـى مـى بريد، از اجبار و تـحـمـيل كردن (كه حتماً بايد به مسجد بيايى ) پرهيز نماييد. زيرا لازم است رفتار مطابق با تـوان و ظـرفـيـت كـودك و نـوجـوان بـاشـد تـا اثـر سـوء نـبـخـشـد، در ايـن بـاره بـه شـاهـد مثال ذيل توجه نماييد: بـه يـكـى از جـوانـان گـفـتـنـد: چـرا نـمـاز نـمـى خـوانـى بـا آن كـه در كـودكـى اهـل نـمـاز بـودى ؟ آه سـردى كـشيد و گفت : نمازِ كودكى و نوجوانى من از ترس پدرم و عصايش بـود! او هـنـگـام نـمـاز صـبـح ، وقـتـى كه در خواب بودم عصا به دست بر بالينم مى آمد و با خشونت بيدارم مى كرد، اگر لحظه اى دير برمى خاستم با همان عصا به جانم مى افتاد. گاهى در سرماى سوزان زمستان مرا كنار حوض حياط مى برد و مى گفت : يخها را بشكن و وضو بگير! من جز اطاعت چاره اى نداشتم ، امّا اكنون كه جوانم و پدر پيرم حريفم نيست ديگر نماز نمى خوانم و آن دينِ عصايى و تحميلى رارها كرده ام .
حب و خودپسندى
حـب و خـوددوسـتـى و پـسـنـديـدن اعـمـال ، گـفـتـار و رفـتار خود در انسانها وجود دارد. كودكان و نـوجـوانـان نـيـز از ايـن امـر مـسـتثنى نبوده اعمال و رفتار خود را مى پسندند و به شدت به آن دلبسته اند. والديـن با بهره گيرى از اين انگيزه درونى ، مى توانند آنان را در جهت عبوديت الهى و رابطه بـا خـداونـد سـبحان هدايت نمايند. و از بُعد مثبت اين خصيصه سود جويند. مثلاً بگويند، من مطمئنم كـه تـو نـمـاز را دوسـت دارى . زيـرا فـرد آگـاهـى هـسـتـى ، يـا وقـتـى كـه تـو را در حـال نـمـاز مـى بـيـنـم احـسـاس مـى كـنـم داراى شـخـصـيـت الهـى هـسـتـى و امثال اينگونه موارد. تـاءيـيـد اعـمـال مثبت كودك و نوجوان باعث تقويت حبّ به خود و خودپسندى او است ، لذا بايد با دقت و ظرافت انجام شود به طورى كه موجبات غرور و خودپسندى منفى را براى او فراهم نكند.
شناساندن انسان
بـا آگـاه كـردن كـودك و نوجوان به نقص ها و كاستى هايى كه در وجود انسان است از يكسو، و معرفى مسؤ وليت هاى سنگين و مهم انسان از سوى ديگر، مى توان آنان را به نماز و رابطه با خداوند ترغيب نمود. والدين بايد بكوشند تا به كودك و نوجوان خود بفهمانند كه انسان موجودى است كه در دام هاى فـخـر و تـكـبـر، نـاسـپـاسـى و كـفـران ، حـرص ، بخل ، بيقرارى ، ضعف و ناتوانى ، طغيان ، جدال و ظلم ، شيفتگى دنيا، علاقمندى به بدى و زشتى و... گرفتار مى آيد و از طرف ديگر در بـرابـر خـداونـد سـبـحـان ، خـود، اجـتـمـاع ، خـانـواده ، فـامـيـل ، هـمـسـايـگـان و... مـسـؤ ول است و بايد به درستى ايفاى نقش الهى و انسانى نمايد. در ايـن صـورت والديـن بـا بـهره گيرى از اين درك و شناخت كودك و نوجوان ، مى توانند اهميت رابطه با خداوند و نماز را براى او تبيين نمايند تا اطمينان يابد كه در بين ضعف ها و نقص ها و مـسـؤ وليـت سـنـگـيـن راهـى مـطـمئن وجود دارد و آن برقرارى ارتباط مستمر و مستحكم با خداوند بزرگ است . عـلاوه بـر ايـنـهـا، زمـيـنـه هـاى درونـى ديـگـرى هـمـچـون الگـوپـذيـرى ، تـمـايـل به شناخت خود و خدا، كنجكاوى و چراها، ايمان طلبى ، احساس نياز به عبوديت ، شور و شيفتگى و مانند آن را مى توان نام برد. بـا شـنـاخت درست و بهره گيرى صحيح از اين عوامل ، مى توان كودك و نوجوان را به گلستان عبوديت و نماز رهنمون كرد تا از سرچشمه فيض و رحمت پروردگار سيراب گردد.
زمينه هاى بيرونى
محيط خانواده ، محيط اجتماع و تمام كسانى كه به نحوى با كودك و نوجوان ارتباط دارند، زمينه هاى بيرونى محسوب مى شوند. اين زمينه ها مى تواند اثر و نقش سازنده يا تخريبى برآنان بگذارد. كـودكـان و نـوجـوانـان بـه امـور مـحـسـوس و ظـاهـرى تـوجـه بـيـشـتـرى دارنـد، بـه هـمـيـن دليل اين امور برايشان با اهميت تر است . فراهم ساختن زمينه هاى بيرونى تربيت به منظور ترغيب كودك و نوجوان به نماز، مى تواند مـحـرك فـعـاليـت ، حـركـت و تمايل او به سوى فرامين الهى و رهنمودهاى قرآن كريم باشد. در ذيل برخى از اين زمينه ها به اختصار مورد بررسى قرار مى گيرد:
طرح و گفتگو درباره نماز
اگـر والديـن در حـضـور كـودك و نـوجـوان مسائل و معارف مربوط به نماز را طرح و درباره آن گفتگو كنند، به طور غيرمستقيم بر آنها تاءثير خواهد گذاشت . صـحـبـت و گـفـتـگـو دربـاره نـمـاز مـى تواند در قالب شعر و سرود، قصه و حكايت ، توضيح مـطالب مربوط به نماز، طرح و نقاشى و مانند آن انجام شود تا در ذهن و روان كودك و نوجوان اثـر گـذاشـتـه بـا تـوجه به حس كنجكاويى كه دارند، خود به فعاليت فكرى و عملى در اين موضوع وادار شوند. نـكـتـه قـابـل ذكـر ايـنـكـه ، والديـن نـبـايـد چـنـيـن فـكـر كـنـنـد كـه نـسـبـت بـه مـسـائل نـمـاز آگـاه هـسـتـنـد پـس ، چه ضرورتى دارد اين مطالب را بين خود مطرح كنند؟ طرح و گـفـتـگـوى عـمـدى دربـاره نـمـاز بـيانگر اهميتى است كه والدين به اين امر مى دهند و موجب جلب توجه كودك و نوجوان به جايگاه ارزشى نماز مى گردد.
ارتباط با دوستانِ نماز خوان
والديـن سـعـى كـنـنـد بـا خانواده ها و افراد متدين ارتباط و رفت و آمد داشته باشند چرا كه چنين خـانـواده هـايـى فـرزنـدان مـتـديـن و نـمـاز خـوانـى دارنـد كـه مـى تـوانـنـد بـر افـكـار و اعمال كودك آنان اثر مثبت و سازنده بگذارند. هـمـچـنـيـن لازم اسـت كـودك و نـوجوان ترغيب شود تا دوستانى برگزيند كه براى نماز و آداب اسلامى اهميت قائل هستند. زيرا در مواقعى ، تاءثير رفتار و گفتار كودكان بر يكديگر بيشتر از سايرين است . علاوه بر اينها عمل نماز گزاران كودك و نوجوان در جمع همسالان خود مى تواند احساس نياز به شـخـصـيـت جـمـعى آنها را ارضاء نمايد تكرار اين گونه موارد موجب اُنس و علاقه آنان به نماز خواهد شد.
ارائه الگو
ميل به داشتن الگوى مطلوب در كودكان و نوجوانان مشهود است و دوست دارند از كسى يا كسانى كـه از هـر جـهت مورد علاقه آنان است تقليد نمايند و رفتار و گفتارشان را مطابق رفتار الگو تنظيم كرده تا شبيه و مانند آن شوند. والديـن بـا بهره گيرى از اين ميل و خواسته آنان ، مى توانند الگوهاى بسيار خوب و عالى از كـسـانـى كـه اهـل عـبوديت و نماز هستند به آنها معرفى نمايند، انبياى الهى ، امامان معصوم (ع )و انـسـان هاى وارسته از جمله الگوهاى ارزنده و درخشانى هستند كه مى توان به كودك و نوجوان معرفى كرد تا در سايه آن به گمراهى گرفتار نگردد. عـلاوه بـر ايـن خـود والديـن با اعتقاد و پاى بندى نسبت به دين بويژه با اهميت دادن به نماز و عـملكرد و رفتار درست مى توانند الگوى ارزنده و مفيدى براى فرزندانشان باشند. خصوصاً هنگامى كه عامل گفته هاى خود نيز هستند. بـنـابـرايـن كـودكـان و نـوجـوانان در ابعاد مختلف زندگى خود محتاج الگو هستند، تا بتوانند افـكـار، آرزوهـا و تـلاش هـاى خـود را مـطـابـق آن تـنـظـيـم نـمـايـنـد. ايـنـان در مسائل الهى و دينى نيز كه به طور فطرى با آن در ارتباطند، در جست وجوى يك الگوى معنوى هستند. وجود چنين فردى آنان را در امر به هدايت و رستگارى كمك شايانى خواهد كرد.
نماز در حضور كودك و نوجوان
يـكـى از عـوامـلى كـه مـى تـوانـد بـاعث شوق و علاقه به نماز و آداب الهى در كودك و نوجوان گـردد آمـوزش بـصـرى اسـت . زيـرا ايـنـگـونـه آمـوزش هـا بـه دليـل اثـربـخـشـى و تـاءثـيـر بـيشتر موجب يادگيرى ، تغيير رفتار يا ايجاد رفتار تازه مى گـردد. عـلاوه بـر ايـن ، آموزش بصرى عميق تر بوده و ديرتر فراموش مى شود و زودتر از آموزش هاى ديگر تاءثير مى گذارد. والديـنـى كـه هـر چند وقت يك بار، كودك و نوجوان خود را با اخلاق حسنه و دعوت محبت آميز به مـسـاجـد و امـاكـن مـذهـبـى مـى بـرنـد، در عـلاقـه مـنـد كردن فرزندان خود به نماز، موفق تر از ديـگـرانـنـد. البـتـه ايـن كـار در صـورتـى مـوفـقـيـت آمـيـز اسـت كـه بـه خـسـتـگـى و دل زدگى كودك و نوجوان منجر نگردد. نـمـاز خـوانـدن در مـنـزل و در حـضـور كـودك نيز اثر مثبت و سازنده اى خواهد گذاشت ، مثلاً اگر والديـن در اتـاقـى كـه كـودك مشغول بازى و يا نقاشى است ، سجاده خود را پهن كرده به نماز بايستند اثر معنوى ماندگارى خواهد گذاشت . چـنـانـچـه نمازهاى واجب را در مسجد و به جماعت مى خوانيم خوب است نمازهاى نافله و قضا را در منزل بخوانيم تا براى كودك و نوجوان تداعى نشود كه مثلا پدرم چرا امشب نماز نخوانده است . بـنـابراين وقتى كودك و نوجوان نماز ديگران ، خاصه والدين را درك كند و ببيند، تاءثير مى پـذيـرد. اين تاءثيرپذيرى باعث تحرك و فعاليت او در انجام عبادت و ساير آداب اسلامى مى شود.
جاذبه هاى ظاهرى
ظـواهـر زيـبـا و جـاذبـه هـاى گـونـاگـون به خودى خود شوق آور و رغبت انگيزند. اين ظواهر و جـاذبـه هـا (صـادق يا كاذب ) بر روح كودك و نوجوان تاءثير بيشترى مى گذارد، به طورى كـه در بسيارى مواقع بدون داشتن دليل درست به سوى چيزى كه داراى ظاهرى زيبا است كشيده مى شود. والدين مى توانند از آنچه كه مربوط به ظواهر نماز است در ترغيب فرزندانشان بهره گيرند تا به تدريج به نماز عادت كرده و سپس به باطن نماز اُنس يابند به عبارت ديگر، از شور و اشـتـيـاق ظـاهـرى بـه شـعـور بـاطـنـى و آگـاهـى دربـاره نـمـاز نايل شوند. اگـر والديـن مـطابق ميل و خواسته كودك و نوجوان برايشان سجاده زيبا، مهر و تسبيح دلخواه ، عـطـر، لبـاس مـنـاسـب بـراى پسران و مقنعه و چادر نماز براى دختران تهيه كنند، به يقين كار ارزنـده و صـحـيـحـى را انـجـام داده انـد. خـوانـدن نـمـاز بـا صـوت و قـرائت زيـبـا و دل انـگـيـز و يـا تـهـيـه سـرودهـاى دلنـشـيـن دربـاره نماز مى تواند زمينه هاى رغبت آنان را به عمل صالحى چون نماز فراهم نمايد. عـلاوه بـر ايـنها، هنگامى كه والدين اين ظواهر نيكو را در نماز مراعات مى نمايند. كودك پى مى بـرد كـه والديـنـش بـراى نـمـاز اهـمـيـت ويـژه قـائلنـد. بـه هـمـيـن دليـل ضـمن توجه بيشتر به نماز، بهترين لباس ها را در هنگام نماز مى پوشند و يا درحالى كه بسيار تميز و معطر هستند به نماز مى ايستند.
لطفا منتظر باشید ...
