شرح نويسي بر جوامع اوليه - شرح نویسی بر جوامع اولیه نسخه متنی

شرح نويسي بر جوامع اوليه

خديجه احمدمهرابي

پس از قرن سوم هجري، علماي اهل سنت اقدام به تأليف كتبي كردند كه دسترسي به منابع مهم حديثي اين مكتب را آسان كند. از جمله تأليفات مذكور، شرح نويسي بر جوامع اوليه حديثي خصوصا موطأ مالك بن انس و صحاح ستّه (صحيح بخاري، صحيح مسلم، سنن ابوداود، سنن ترمذي، سنن ابن ماجه) بود. مقاله حاضر به معرفي برخي از شروح موطأ و صِحاح سِته مي‏پردازد و پس از آن اقدام به معرفي تفصيلي مهمترين كتب مزبور مي‏كند.

كليدواژه‏ها:

تسنن، حديث، صحيح، سنن، جوامع، شروح

از اوايل نيمه دوم قرن دوم هجري، محدثان اقدام به جمع‏آوري و كتابت احاديث كردند. در حدود يك قرن پس از آن ـ 150 تا250 ـ كتابهاي زيادي در مورد حديث نوشته شد.

در اين دوره كوشش و هدف مؤلّفان، بيشتر معطوف به جمع آوري احاديث گشته و هنوز تقسيمات حديثي معمول نشده بود؛ لذا محتويات كتب حديثي به همراه مسانيد را، احاديث مختلف، از صحيح و غيرصحيح، تشكيل مي‏داد. تا آنكه دوران بخاري ـ متوفاي 256 هجري ـ و ديگر صاحبان صحاح رسيد.

ابن حجر مي‏گويد: «چون بخاري اين كتابها و مسانيد را ديده و پس از مدتي بررسي و موشكافي به اين نكته پي برده بود كه در آنها احاديث صحيح و غيرصحيح با يكديگر مخلوط شده و تشخيص صحيح و غيرصحيح براي هركسي امكان پذير نيست ، تصميم گرفت تا احاديث صحيح را از ميان هزاران حديث مخلوط، در يك كتاب مجزا جمع‏آوري كند تا براي كسي جاي شك باقي نماند.1»

بعد از بخاري، شاگرد وي مسلم بن حجّاج قشيري نيشابوري ـ متوفاي سال 261 هجري ـ صحيح خود را به نام الجامع الصحيح تأليف كرد.

و به دنبال مسلم، محمدبن يزيد بن ماجه قزويني ـ متوفاي سال 273 ـ سنن خود را تدوين كرد و بلافاصله ابوداود سجستاني سليمان بن داود ـ متوفاي 275 هجري ـ و به دنبال وي، ترمذي محمدبن عيسي بن سورة ـ متوفاي سال 279 هجري ـ جامع ترمذي را و همزمان با وي احمدبن شعيب نسائي ـ متوفاي سال 303 هجري ـ كتاب معروف خود، سنن نسائي را كه گاهي مجتبي هم ناميده مي‏شود، تأليف كردند.

اين شش كتاب، جوامع اوليه سني‏ها را تشكيل مي‏داد كه مرجع و مورد اعتماد آنان در عقايد، تفسير، تاريخ صدر اسلام، فروعات فقهي و... مي‏باشد. اين كتب ششگانه به صحاح ستّه معروف گرديده است و گاهي از صحيح بخاري و مسلم به صحيحين و از چهار كتاب ديگر به سنن تعبير مي‏شود.

البته به دليل اهميّت موطأ مالك بن انس، اين كتاب نيز در زمره كتب جوامع اوليه سني‏ها قرار مي‏گيرد؛ موطأ مالك قبل از پيدايش صحاح ستّه و پس از آن، مورد توجه و مراجعه علماي اهل سنّت و نيز عامّه آنان قرار گرفت. به دليل اهميّتي كه براي روايات اين كتب قائل شده‏اند، در هر دوره به بحث و بررسي‏هايي در محتواي روايات آن دست زده، شروح و مستدركاتي بر آن نوشته‏اند كه در اين بخش به معرفي شروح كتب مزبور و نيز به شرح كوتاهي درباره برخي از آنها

مي‏پردازيم.

شروح موطأ

چنانكه مي‏دانيم مالك بن انس در قرن دوم هجري با استفاده از روايات پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ، آراي صحابه و فتاواي تابعان، كتابي را به نام موطأ نگاشت. اين كتاب در ميان اهل سنّت از چنان اهميّتي برخوردار شد كه شافعي در مورد آن مي‏گويد: «بر روي زمين، بعد از كتاب خدا، كتابي به صحّت كتاب مالك بن انس به ظهور نرسيده است.1» لذا اين كتاب مورد توجه دانشمندان اهل سنّت بوده است و در طي قرنها، شروح و تعاليق زيادي بر آن نوشته‏اند. مهمترين اين شروح2 عبارت است از:

1ـ شرح موطأ : ابومروان عبدالملك بن حبيب المالكي (م 239 ه··.).

2ـ شرح موطأ : ابراهيم ابن محمد الاسلمي (م 284 ه··.).

3ـ شرح موطأ : ابن رشيق القيرواني (م456 ه··.).

4ـ المتفضي بحديـــث الموطأ : ابوعمرو بن عبدالبر يوسف بن عبداللّه‏ القرطبي (م 463 ه··.).

5ـ التّمهيد : همان نويسنده.

6ـ الاستذكار : همان نويسنده (اين كتاب به گفته «ابن جزم» مختصر كتاب التّمهيد است.)

المنتقي : ابوالوليد سليمان بن خلف الباجي (م 474 ه··.).

8ـ الاستيفاء في شرح الموطاء : همان نويسنده.

9ـ الاسماء1 : همان نويسنده.

10ـ تنوير الحوالك: جلال الدين عبدالرحمن‏بن‏ابي‏بكر السيوطي(م 911ه··)

11ـ شرح موطأ: زرقاني مصري (م1122 ه··) كه از شروح ديگر مشهورتر و مفصلتر است.

ابن عبدالبراندلسي(متوفي 463ه··.) و التّمهيد لما في الموطأ من المعاني و الاسانيد.

ابن عبدالبر سه شرح بر موطأ ابن مالك به نامهاي: التّمهيد، الاستذكار و المتفضي دارد كه التّمهيد لما في الموطأ من المعاني و الأسانيد مهمترين آنهاست. او براي بيان انگيزه و روش كار خود، در مقدمه كتاب، توضيحات مفصّلي از عقايد محدثان ديگر آورده كه خلاصه آن از اين قرار است: نظر من بر اين است كه هركس قصد استخراج حديث رسول اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از موطأ مالك بن انس را مي‏كند، به گمان خود اعتماد بر مسند كرده و از منقطع و مرسل حديث رويگردان شده است. با تأمل در تأليفات ساير شرحها در زمانهاي متفاوت به اين نتيجه رسيده‏ام كه اين شرط (اعتماد بر مسند و رويگرداني از منقطع و مرسل حديث) در كليه اين تأليفات مراعات نشده است. و بعضاً حديث منقطع را در باب متصل داخل كرده و مرسل را با سند آورده‏اند. و اگر از مراسيل موطأ بپرسي خواهند گفت‏كه از صحاحي‏است‏كه احدي حق واردنمودن طعن (جرح و تعديل) بر آن را ندارد، چرا كه جميع ناقلانش را ثقه و مرسِلان آن را، امين مي‏دانند و گفته‏هايشان را تصديق مي‏كنند.

و اصل مذهب مالك كه اسلوب مالكيان نيز مي‏باشد، بر اين منوال است كه بايد به مرسَل ثقه احتجاج كرد و عمل به آن را واجب دانست؛ همانطور كه عمل به مسنَد واجب است.

نظر علماي ديگر در خصوص پذيرش مسند و مرسل متفاوت است؛ برخي مسند و مرسل را برابر و عمل به هردو را جايز مي‏دانند و گروهي مرسل را رد مي‏كنند و معتقدند كه مقطوع شدن حديث دليل بر رد آن است.

امّا اصحاب ما؛ مذهب كلي آنان بكارگيري مرسل همراه با مسند است و مسند را لازم‏الاجرا مي‏دانند؛ به‏واسطه مسند، مرسل را رد نمي‏كنند و همانگونه كه دو خبر متصل را رد نمي‏كنند، دليلي نيز بر وجوب رعايت آن دو نمي‏بينند.

ابوعمرو مي‏گويد: «اين اصل مذهب است. سپس در كتبي نظير اين كتاب و كتب فقهاي مخالف جستجو كردم و در هيچ يك هرگز نديدم كه يكي از آنها در برابر حريفش كه به حديث مرسل احتجاج نموده بود، قانع شود؛ به حديث مرسل اعتماد نمي‏كنند و در مناظرات، از حريف خود، خبر متصل را طلب مي‏كنند.»

در مناظره بين كسي كه قائل به حديث مرسل نمي‏باشد و كسي كه قائل به آن است اگر قائل به آن، احتجاج به حديث مرسل نمايد، كسي كه قائل به آن نيست، دليلي غير از خود حديث را طلب مي‏كند و مي‏گويد كه ما در اصل اين قضيه اختلاف مبنايي داريم و اين احتجاج را قبول نداريم. اگر كسي كه قائل به حديث مرسل نيست بر آن احتجاج نمايد، طرف مقابل مي‏گويد كه چگونه به واسطه چيزي كه قبول نداري در برابر من احتجاج مي‏نمايي؟ و بنابراين مناظره‏اي بين يك مالكي مذهب با حنفي مذهبي كه در اين مورد هم عقيده با مالكي است، نمي‏بينيم؛ چرا كه هريك، از ديگري حديث مرسلي را كه برپايه ارسال به ثقه عدل مورد قبول باشد، قبول مي‏كند؛ البته تا زماني كه معارضتي در اصول پديد نيايد. و امّا باب اختلاف نظر اصحاب ما و ديگران در مورد خبر واحد عدل كه آيا دانستن و عمل به آن همزمان واجب است و يا عمل به آن بتنهايي و بدون علم به آن، واجب است؟ نظر اكثر علما بر اين است كه عمل به آن، بدون علم بر آن، واجب است‏و اين قول شافعي‏و جمهور فقهاست و علم به آن مگر در مواردي كه استشهاد به ذات‏خداوندي درآن حديث مي‏شود، لازم نيست و در مورد اخير، خبر واحد عدل بايد قطعي باشد و اختلافي در آن نيست.

عدّه زيادي از صاحبان اثر و اهل نظر مي‏گويند در مورد خبر واحد عدل بايد علم ظاهري داشت و به آن عمل كرد. حسين، كرابيسي و ديگران اين نظر را دارند و ابن خواز بنداذ ذكر مي‏كند كه اين خروج از مذهب مالك است (يعني مالك اين را نمي‏گويد). ابوعمرو مي‏گويد:

عمل به آن، بدون علم به آن واجب است؛ مانند شهادت دو شاهد يا چهار شاهد كه فرقي در آن نيست. و به همين دليل است كه اكثر فقها معتقد به خبر واحد عدل مي‏باشند و آن را رعايت مي‏كنند و گردن مي‏نهند و اعتقاد شرعي و ديني خود مي‏دانند. اهل سنّت نيز چنين اعتقادي دارند و در احكام آن را رعايت مي‏كنند. حال كه اصحاب ما جميعاً بر آنچه در مسند و مرسل ذكر كرديم، اتفاق نظر دارند و با علماي ديگر نيز به نحوي موافقند، لازم مي‏بينم كه در كتابم، كليه مطالبي را كه روايت يحيي بن يحيي ليثي اندلسي از موطأ مالك بن انس به نقل از رسول‏اللّه‏ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله آورده است، بياورم و تمام مسانيد، مقطوعات، مراسيل و آنچه را كه مي‏توان به آن اضافه كرد، در اين كتاب ذكر كنم.

هر حديثي كه در روايت مالك، مقطوع ذكر شده بود، ولي در روايت غير او متصل بود، متصل قرار داده‏ام. همچنين مرسلي را كه ديگري غير از مالك، مسند ذكر كرده است تا آنجا كه علمم به من اجازه داده و روايت مسند آن در نزد خودم صحيح بوده است، در صف مسندات ذكر كرده‏ام تا جايگاه موطأ را در زمينه اشتهار و صحت آثار بيان كرده باشم، در اين امر بر نقل ائمه و آنچه اهل ثقه ذكر كرده‏اند، اعتماد كرده‏ام و در معني نمودن آثار و احكام ظاهري مربوط به آن، روش فقهاي صاحب كمال را برگزيده‏ام و از گفته‏هاي علما در زمينه تأويل، ناسخ، منسوخ، احكام و معاني، تمام مطالبي را كه جوابگوي عطش خواننده باشد و نظر عالم را جلب كند و يادآور خوبي براي وي باشد، آورده‏ام. براي مفيدتر شدن كتاب، شواهدي براي معاني آورده‏ام و الفاظ و كلمات مشكل را براساس كتابهاي لغت و گفته‏هاي علماي لغت، معنا كرده‏ام. و در اول كتاب بحثي مختصر و مفيد راجع به اخباري دالّ بر بحث از صحت ثقه، موضع متصل و مرسل، خبر مالك و جايگاه وي در علم ديانت و شريعت، نقد مقام وي در علم روايت و جايگاه موطأ نزد جميع علماي موافق و مخالف آورده‏ام تا به واسطه آن عاقلان به مراد و مطلب برسند.

به احوال راويان و انساب و سنه ميلاد و وفات و مقام نيز اشاره‏اي كرده‏ام و كساني را كه تاريخ وفاتشان را حفظ بودم، يادآور شده‏ام و در جميع اين ابواب، جانب اختصار و دوري از گزافه‏گويي را در نظر داشته‏ام و به روايت يحيي بن يحيي كه منزلت والاي او در بين هموطنانم بسيار است و از ثقات به شمار مي‏آيد، اعتماد كرده‏ام و رواياتي از غير او نيز آورده‏ام؛ چرا كه بر هر قومي تبعيت از روش اسلاف، و برگرفتن و امتثال در خيرات، واجب است. امّا روايات مرفوعات موطأ مقرون به كاستي و زيادت است و در اختلاف روايت آنها در اسناد، ارسال، قطع و اتصال آنچه كافي و شامل بوده است، آورده‏ام.1

قابل ذكر است كه اين كتاب تأثير بسزايي بر شروح بعد از خود گذاشت و نويسندگان بعدي از نظريه‏هاي موجود در التّمهيد استفاده كردند.

سيوطي و تنويرالحوالك

سيوطي از دانشمنداني است كه درباره حديث، كارهاي بزرگ و جامعي انجام داده است؛ از جمله كتاب جمع الجوامع و شروح متعدّدي كه بر كتب اصلي حديثي اهل سنّت نوشته است. وي درباره كتاب موطأ سه تأليف دارد كه عبارتند از: كشف المغطأ في شرح الموطأ، اسعاف المبطأ برجال الموطأ و تنوير الحوالك كه از شروح مهم و معتبر بر كتاب موطأ ابن مالك است. وي در مقدمه كتاب خود هفت فايده از كتاب مالك بن انس را برشمرده و در آنها از نظرات افراد مختلفي چون بخاري، ابونعيم اصفهاني،يحيي‏بن سفيان، ابن عبدالبر قرطبي و... بهره جسته است.

سيوطي در متن كتاب، احاديث موطأ را به نقل از يحيي بن يحيي ليثي آورده و ذيل هر باب احاديث مربوطه را ذكر و آخرين راوي را معرفي كرده است؛ سپس جمله به جمله حديث را ذكر كرده و توضيح داده است و نظرات مختلف را نيز بيان كرده و موارد نحوي را بطور خلاصه آورده است. و در موارد نادري كه خود به حديثي نظر خاص داشته، ذيل عنوان «فوائد» عقيده خود را ذكر كرده است. وي به كتاب التّمهيد ابن عبدالبر و كتاب الاستذكار وي بسيار استناد جسته است؛ لذا مي‏توان گفت اين شرح متأثر از شروح قبل از خود مي‏باشد.

زرقاني و شرح موطأ

زرقاني(متوفي 1122 ه·· .) در مقدمه شرحي كه بر كتاب موطأ ابن مالك نوشته، فقط به بررسي شخصيت مالك بن انس از ديدگاه علماي مختلف پرداخته و هيچ

صحبتي از انگيزه و روش كار خويش نكرده است؛ بلكه در آخر ذكر كرده است كه من كار متوسطي انجام داده‏ام و از تكرار، خودداري كرده‏ام.

وي در ابتداي كار خويش، مانند همه شارحان به شرح «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» پرداخته و كتاب را طبق كتاب موطأ فهرست بندي كرده است؛ سپس عنوان باب را با توضيحات مفصّلي روشن كرده و بعد به ذكر احاديث مربوط به هر باب مي‏پردازد و در هر حديث، روات را يكي يكي بررسي كرده و بخصوص از لحاظ نوع ضبط اسما و نسب كاملاً توضيح مي‏دهد و بعد از آن، بطور مفصل جمله به جمله حديث را توضيح مي‏دهد و از نظر شارحان ديگر موطأ، بخصوص ابن عبدالبراندلسي نيز استفاده مي‏كند. او براي روشن كردن منظور يك حديث، از احاديث كتب صحاح بهره مي‏برد و اگر حديث مورد بررسي در كتب ديگر با الفاظ ديگري ذكر شده باشد، همه را با آدرس كامل بيان مي‏كند.

وي مباحث نحوي، اعرابي و بلاغي را بصورت گذرا مطرح كرده نوع حديث (صحيح، ضعيف حسن و...) را در ابتداي كار خويش مشخص مي‏سازد و نظرات مختلف را در اين مورد از زبان طبراني، ابن عبدالبر، سيوطي و... ذكر مي‏كند.

اين‏شرح را مي‏توان به عنوان مجموعه‏اي از شروح قبل از آن پنداشت. زرقاني در تأليف آن از نظريات مختلف و كتب دانشمندان پيشين فراوان بهره برده است.

شروح صحيحين

الف ـ شروح صحيح بخاري

«ابوعبداللّه‏ محمد بن اسماعيل بخاري از محدثان بزرگ اهل سنّت و نويسنده كتاب صحيح است. اين كتاب جامع بين روايات اعتقادي، تاريخي، اخلاقي و فقهي و... است. اين موضوع را مي‏توان از نام كامل كتاب فهميد: الجامع الصحيح المسند المختصر من امور رسول اللّه‏ و سننه و ايّامه . اين كتاب در بين اهل سنّت از اهميت خاصي برخوردار است؛ چنانكه ذهبي مي‏گويد: «صحيح بخاري در عالم اسلام، بزرگترين كتاب، بلكه بعد از قرآن مجيد، بهترين كتابهاست.1»

بعضي از علماي اهل سنّت، در تعريف و توصيف كتاب صحيح بخاري، راه افراط پيش گرفته و گاهي در اثر خوابي كه ديده‏اند آن را كتاب خود رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله معرفي كرده‏اند.2»

با توجه به اين نكته، اين كتاب مورد توجه بسياري از دانشمندان اهل سنّت قرار گرفته و شروح، مختصرات و تعليقات فراواني بر آن نوشته‏اند، كه در ذيل مهمترين اين شروح3 را نام برده و چند مورد از آنها را معرفي مي‏كنيم:

1ـ اعلام السنن: ابو سليمان حمدبن محمدبن ابراهيم بن خطاب البستي الخطابي (م 338 ه·· .).

2ـ شرح صحيح بخاري: ابوالحسن علي بن خلف مشهور به ابن بطان المغربي المالكي (م 449 ه·· .) (اكثر مطالب اين كتاب مباحث فقه امام مالك است بدون اينكه در مورد موضوع كتاب بخاري باشد).

3ـ شرح صحيح بخاري: قوام السنة ابوالقاسم اسماعيل بن محمد الاصفهاني الحافظ (م 535 ه·· .).

4ـ النجاح في شرح كتاب اخبارالصحاح: نجم‏الدّين ابوحفص عمربن محمد النسفي‏الحنفي (م 537 ه·· .).

5ـ الكواكب الدراري: شمس الدين محمدبن يوسف بن علي الكرماني (م796 ـ 775 ه··.). به قول كتاب جامع الفرائد القوائد و زوائد القوائد اين شرح، شرح مشهوري است.

6ـ فتح الباري: شيخ الاسلام ابو الفضل احمدبن علي بن حجر العسقلاني (م 852 ه··.)؛ اين از بزرگترين شروح بر صحيح بخاري است.

7ـ جواهر البخاري: همان نويسنده.

8ـ عمدة القاري: بدرالدين ابو محمد محمود بن احمد العيني الحنفي (م 855 ه··.)؛ اين شرح از شروح مشهور است.

پس از بيان تعدادي از شروح صحيح بخاري بر آنيم كه سه شرح از شروح مهم و قابل دسترسي را، جهت اطلاع بتفصيل معرفي كنيم:

عسقلاني(773ـ852 يا 853 ه··.) و فتح الباري

كتاب سيزده جلدي فتح الباري از كتب مشهور و معتبر عسقلاني نزد اهل سنت است كه منبع تحقيقي بسياري از محققان مي‏باشد. مقدمه مصنف به نام هدي الساري، در يك جلد مستقل، گردآوري

شده است كه شايد بتوان گفت خود اين مقدمه بتنهايي، كتاب حديث ارزنده‏اي بر صحيح بخاري است.

عسقلاني در ابتداي «هدي الساري» مطالب گردآوري شده در مقدمه را بصورت ده فصل جداگانه با موضوعات زير آورده است :

1ـ بيان علل و انگيزه بخاري در تأليف و تدوين اين كتاب و حسن نيت وي از اين اقدام.

2ـ بحث درباره اهداف بخاري از تقطيع احاديث و مختصر بودن هر حديث و نيز فوايد تكرار و ذكر مجدد احاديث .

3ـ تشريح موضوع كتاب بخاري و اهداف مؤلّف و اثبات اينكه كتاب حاضر از صحيحترين كتب در حديث نبوي است.

4ـ بحث درباره علل و انگيزه احاديث معلقه و آثار موقوفه در كتاب بخاري (با وجود اينكه مغاير اصل موضوع كتاب است) و نيز سياق احاديث مرفوعه‏اي كه در آن ذكر شده، همچنين اشاره به كسي كه اين احاديث مرفوعه را به اختصار وصل كرده است.

5ـ ذكر الفاظ غريب موجود در كتاب بخاري به بهترين صورت، يعني به ترتيب حروف الفبا و با كوتاهترين عبارت، به منظور دستيابي راحت به آنها و عدم تكرارشان.

6ـ ثبت و ضبط نامهاي مشكل و كنيه‏ها و انساب موجود در كتاب بخاري كه بر دو نوع است:

قسم اول: مؤتلفه و مختلفه كه در اين كتاب موجود است تحت يك ضابطه كلي براي سهل‏الوصول بودن.

قسم دوم: مفردات آن.

7ـ معرفي شيوخي كه درباره نسب آنان اهمال شده است؛ بشرطي كه شيوخ مزبور بسيار مورد اشاره بوده باشند مانند: محمد، نه آن مواردي كه كم ذكر شده، مثل مسدد. بطور كلي در اين فصل درباره تمامي موارد مبهم و مهمل (حول محور اساسي) بحث شده است.

8ـ بيان مجموعه احاديثي كه از طرف حافظ زمان بخاري، ابوالحسن دارالقطني و غيره مورد نقد قرار گرفته است و جواب بخاري به آن ايرادها و توضيح اين مطلب كه در كتاب وي آنچه مغاير با شرايط كتاب است، موجود نيست.

9ـ سبك و شيوه‏اي كه اسامي رجال بر مبناي آن در كتاب بخاري آمده، گاهي مورد طعن قرار گرفته است؛ در هدي الساري به بهترين شيوه، و با عدل و انصاف، به اين طعنه‏ها جواب داده شده است و همچنين از نويسنده در خارج نمودن بعضي از رجال از چيزهايي كه جانب قَدْح را تقويت مي‏كند، دفاع نموده است و نيز آنچه را موافق اوست به ترتيب حروف الفبا تقويت كرده است.

10ـ كتاب بخاري را باب به باب با تعداد احاديث موجود در هر باب فهرست بندي كرده است كه با اين روش، احاديث مكرر معلوم مي‏شود، خود عسقلاني در اين باره مي‏نويسد: «و سپس آن را به ترتيب اسماء صحابه جمع آوري نموده و به ترتيب حروف الفبا مرتب كرده‏ام.»1 اين مقدمه با ذكر زندگينامه مؤلف تمام شده است.

امّا درباره متن فتح الباري مي‏توان گفت كه مانند كتاب بخاري فهرست بندي شده و مؤلّف در ابتداي هر باب، عنوان آن باب را بخصوص از نظر نحوي توضيح داده است، و سپس در ذيل هر باب، احاديث مربوط به آن را ذكر كرده است؛ به اين ترتيب كه ابتدا حديث را نقل كرده و بعد درباره راوي آن توضيح داده است. سپس جمله به جمله احاديث را توضيح داده و نكات مبهمشان را برطرف ساخته و از اقوال مختلف نيز كمك گرفته و به آيات قرآن نيز استناد جسته است. سپس اگر آن حديث با الفاظ ديگري، در كتب صحاح ستّه آمده، آنها را نيز آورده است. و همچنين در هرجا كه لازم بوده، در ذيل عنوان «تنبيه» نظر خودش را نيز ذكر كرده است.

اين شرح از شروح كامل و جامع بر كتاب صحيح بخاري است.

كرماني(متوفي 786 ه··.) و الكواكب الدراري

كتاب الكواكب الدراري از شروح مشهور بر صحيح بخاري مي‏باشد كه شمس‏الدين كرماني آن را در 25 جلد گردآوري كرده است.

مؤلّف در جلد اول، سه مقدمه ذكر كرده است: در مقدمه اول، انگيزه خود را از نوشتن اين شرح و نيز روش كارش را بيان كرده است. در مقدمه دوم، زندگي سه تن از رجال حديثي موثق بين ايشان و رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را ذكر كرده و در مقدمه سوم، زندگينامه بخاري را آورده است.

او در مقدمه اول مي‏نويسد: كتاب جامع صحيح بخاري بزرگترين كتاب از

جهت نقل، روايت، فهم، درايت و از جهت تعديل و صحيح بودن، و از نظر ضبط ، تنقيح ، استنباط و احتياط بهترين كتاب است و خلاصه آنكه اين كتاب را همه ائمه آفاق قبول دارند. من شرحي بر آن نديدم كه مشتمل بر كشف بعضي از متعلقات برتر اين كتاب باشد يا متعلق به بحثهاي مشكل باشد، شروح موجود نيز قابل استفاده نيست و كاربردي ندارد؛ مثلاً كتاب امام ابوالحسن علي بن خلف مالكي مغربي مشهور به ابن بطال، غالباً در فقه امام مالك است؛ بدون اينكه توضيح كاملي از آن كتاب باشد. همچنين در كتاب ابوسليمان احمد بن محمد بن ابراهيم خطابي، نكته‏هاي متفرق و لطايف پراكنده است؛ امّا كتاب حافظ علاءالدين مشهور به مغلطاي تركي مصري، به دو كتاب اطراف و تصحيح تعليقات، شبيه‏تر است و اهداف آن رعايت نشده است و شرح و توصيفي در مورد احاديث ندارد.»

كرماني در توضيح روش كار خويش مي‏نويسد: «اينها كه گفته شد، براي پايين آوردن درجات اين شروح نيست، بلكه من تصميم دارم شرحي بنويسم كه تكميل كننده فوايد و شامل عوايد عام‏المنافع و تام‏المصالح و كتاب كاملي براي شرح الفاظ و لغات غريب باشد؛ اعراب نحوي دور از ذهن آن بيان شود، ويژگيهاي تركيبي آن ذكر گردد، اصطلاحات محدثان، مباحث اصوليان، فوايد حديث و مسائل فقهي در آن بيان شود. ضبط روايات صحيح، اصلاح اسماء رجال، القاب روات و نيز انساب و صفاتشان، تاريخ تولّد و وفات و محل زندگي و نيز روايات نقل شده از اينان بيان گردد و تلفيقي بين احاديثي كه در ظاهر با هم منافات دارند و بين آنها و معاني پنهان از ذهن آنها توضيحاتي ارائه كنم تا مقدمات و نتايجي را كه براحتي مشاهده نمي‏شود و صفاتي را كه زايل شده و دستيابي به آنها مشكل است و نيز ويژگيهايي را كه براحتي به فهم نمي‏آيد، سهل و آسان سازم.1»

البته از بررسي كتاب چنين به نظر مي‏آيد كه مؤلّف آنچه را در مقدمه كتابش ادعا كرده، در متن آن پياده نموده است. او در ذيل هر حديث، ابتدا تك تك روات را معرفي كرده و سپس به توضيح آن حديث پرداخته است و هر كلمه و جمله را از نظر نحوي، معنايي و اصطلاحي توضيح داده، توضيح مفصلي نيز راجع به حديث بيان كرده است؛ اين شرح همچنين، از شروح قبل از خود كمتر تأثير گرفته است. نكته قابل توجه در چاپهاي مختلف اين كتاب، اين است كه قبل از شروع مقدمه مؤلّف و آغاز متن كتاب، كتاب تقريب النواوي ـ در فن مصطلح الحديث ـ به چاپ رسيده است؛ بنابراين با مقايسه سال وفات كرماني و نويسنده تقريب النواوي، مي‏توان ادعا كرد كه خود كرماني اقدام به اين كار كرده و در ابتداي شرح خود، كتاب تقريب النواوي را آورده است.

بدرالعيني(متوفي 855 ه·· .) و عمدة القاري

عمدة‏القاري از شروح بسيار معتبر و مشهور بر كتاب صحيح بخاري نيست، امّا مي‏توان گفت كه اين شرح داراي نظم و قاعده خاصي است و براحتي هر نوع اطلاعات، از يك حديث صحيح بخاري را، به دست مي‏دهد.

بدرالعيني در مقدمه طولاني كتابش پس از بيان اهميّت علم حديث و صحيح بخاري در ميان كتب حديثي ديگر، مي‏نويسد: «من ابتدا به شرح كتاب معاني الآثار طحاوي پرداختم، سپس كتاب سنن ابو داود سجستاني را شرح دادم و بعد از اينكه پرده‏هاي ابهام كنار رفت، شروع به شرح كتاب جامع صحيح بخاري كردم و اموري را كه از اين كتاب برداشت مي‏شد، باب‏بندي كردم.2»

مؤلّف عمدة‏القاري در ابتداي كتابش ده نكته را درباره كتاب صحيح بخاري يادآوري مي‏كند؛ از جمله:

1ـ اسناد خودش به امام بخاري كه از دو راه مي‏باشد: الف ـ زين الدين عبدالرحيم بن ابي المحاسن حسين بن عبدالرحمن عراقي شافعي، ب ـ تقي الدين محمدبن معين الدين محمدبن زين الدين عبدالرحمن بن حيدرة بن عمر بن محمد الدجوي مصري شافعي.

2ـ بيان اتفاق علماي شرق و غرب بر اينكه بعد از كتاب خداوند تبارك و تعالي، كتابي بهتر از صحيح بخاري نيست.

3ـ بحث درباره تعداد رواياتي كه با شروط بخاري و مسلم نوشته شده است؛ در اين مورد از حاكم نيشابوري نقل قول كرده است.

4ـ تعدادِ احاديث مسند را با تكرار و بدون تكرار ذكر كرده است.

5ـ فهرست ابواب كتاب بخاري را كه

محمدبن طاهر مقدسي به اسناد از حموي گفته، بطور كامل و مفصل، همراه با تعداد هر حديث، در هر باب ذكر كرده است.

6ـ افرادي را كه صحيح بخاري از آنان نقل حديث كرده به پنج دسته تقسيم و هركدام را معرفي كرده است.

7ـ افرادي را نام برده است كه به نظر علما، داراي جرح و تعديلند؛ ولي بخاري طبق شروط خودش ثابت مي‏كند كه بر آنان جرح و تعديلي وارد نيست.1

8ـ فرق بين اعتبار، متابعه و شاهد را بيان كرده است.

9ـ اسماء مكرري را كه در هر دو صحيح آمده‏و به يك شكل خوانده شده امّا با هم متفاوتند، ضبط كرده است.

10ـ احاديثي را كه بخاري به غير صحابه اسناد كرده است، نقل و نحوه برخورد با اين‏گونه احاديث را بيان مي‏كند: «اگر حالت جزم داشته باشد، حكم به صحت مي‏شود؛ امّا اگر جزم نبود، حكم به صحت نمي‏شود؛ امّا واهي هم نيست.»

وي بعد از بيان اين ده باب، به مقدّمه‏اي در مبادي علم حديث مي‏پردازد و سپس وارد باب اول كتاب خود مي‏شود.

آنچه از بررسي چند باب اين كتاب برمي‏آيد، اين است كه وي در ذيل هر حديث، ابتدا ارتباط آن حديث را با آيات قرآن بررسي كرده و سپس آن را معني و رجالش را بيان كرده است.

نوع حديث را از نظر صحيح، حسن، ضعيف و... مشخص ساخته و همچنين تعداد اين احاديث را در كل صحيح بخاري و حتي در كتب ديگر صحاح ستّه جستجو كرده سپس اختلافات الفاظي حديث را در كتب مختلف بيان كرده است. براي مثال: «إنّما الأعمال بالنّيّات، الأعمال بالنيه، العمل بالنيه»...؛ دليل انتخاب اين حديث را براي اين باب بيان مي‏كند و نيز از نظر لغوي، به بررسي لغات آن پرداخته آنها را معنا و اعرابشان را ذكر مي‏كند و همچنين از نظر بلاغي، معاني و بيان و بديع، آن را مورد بررسي قرار مي‏دهد و بعد طي سئوال و جوابهاي مختلف به بررسي روايت پرداخته، نظر افراد مختلف را در مورد حديث مذكور ذكر مي‏كند و در ذيل عنوان «سبب و مورد» به بحث كلي و منظور اصلي حديث مي‏پردازد و اگر از حديثي بحث فقهي برمي‏آمده، استنباط احكامي نيز كرده است.

ب ـ شروح صحيح مسلم

از ديگر كتب مهم اهل سنّت صحيح مسلم مي‏باشد كه اين كتاب نيز در نوع خود مورد توجه علماي اهل سنّت است بطوري كه چلپي در كشف الظنون ضمن تعريف از صحيح مسلم مي‏گويد: «صحيح مسلم، از نظر صحّت و درستي، در ميان كتابها، دومين كتاب و يكي از آن دو كتاب است كه بعد از قرآن صحيحتر از آن دو وجود ندارد.2» و ابوعلي نيشابوري مي‏گويد: «در زير آسمان كبود، كتابي صحيحتر از صحيح مسلم وجود ندارد.3»

بر اين كتاب نيز شروح زيادي نوشته شده است كه تعدادي از آنها4 عبارتنداز:

1ـ تفسير غريب ما في الصحيحين: محمدبن ابي نصر الحميدي (م 488 ه··.).

2ـ شرح صحيح مسلم: ابو عبداللّه‏ محمدبن اسماعيل بن محمد الاصفهاني (م 520 ه··.).

3ـ المفهم في شرح غريب مسلم: عبدالغافربن اسماعيل الفارسي (م 529 ه··.).

4ـ الايجاز و البيان لشرح خطبة كتاب مسلم مع كتاب الايمان: ابن الحاج قاضي قرطبة (م 529 ه··.).

5ـ شرح صحيح مسلم: قوام السنة ابوالقاسم اسماعيل بن محمد الاصفهاني الحافظ (م 535 ه··.).

6ـ المعلم بفوائد كتاب مسلم: ابو عبداللّه‏ محمد بن علي المازري (م 536 ه··.).

7ـ الاكمال في شرح مسلم: قاضي عياض بن موسي اليحصبي المالكي (م 544 ه··.).

8ـ الافصاح عن معاني الصحاح يا شرح الجمع بين الصحيحين: ابوالمظفر عون‏الدين يحيي بن محمد بن هُبيره (م560ه··.).

نووي(متوفي 676 يا 677 ه··.) و المنهاج في شرح محمد بن مسلم بن الحجاج

المنهاج معروف به شرح نووي از شروح معتبر و قابل دسترس است. مؤلّف در مقدمه كتابش انگيزه خود را چنين بيان مي‏كند: «مدار اكثر احكام فقهي روي سنن قرار گرفته است؛ زيرا بيشتر آيات، فروعي مجملند و بيان احكام در روايات محكم مي‏باشد و علما در اين كه از شروط مجتهد، چه قاضي و چه مفتي، اين است كه عالم به احاديث محكمات باشد، متفق‏القولند؛ به اين دو دليل، اشتغال به حديث، از اجل علوم مي‏باشد.»

نووي چنين ادامه مي‏دهد كه: «صحيحترين مؤلّفان در حديث و در تمام علوم دو نفرند: 1ـ عبداللّه‏ بن محمد بن اسماعيل بخاري 2ـ ابوالحسين مسلم بن حجاج قشيري نيشابوري؛ كه در مؤلفات ايشان مانند نيست، پس شايسته است كه به شرحشان توجه كنيم و آنها را اشاعه دهيم و استخراج علوم دقيق را از متن‏هايشان راحت كنيم؛ امّا صحيح بخاري، شروح زيادي دارد كه مشتمل بر انواع علوم با عبارات مختصر و مفيد است كه من از ذكر آنها مي‏گذرم. امّا صحيح مسلم، از خدا خواستم كه شرحي بر آن بنويسم كه نه مختصر باشد ـ كه كم گذاشته شودـ و نه مبسوط كه خسته كننده باشد. البته اگر همتها ضعيف نبود و ترس از عدم انتشار كتاب، به خاطر كم بودن طالبان كتابهاي طولاني نبود، شرحي بر صحيح مسلم مي‏نوشتم كه به بيش از صد جلد برسد، بدون اينكه مطالب آنها را تكرار كنم، و يا زياده‏گويي و بيهوده گويي كنم. منتها به شرح متوسط كفايت كردم.1»

نووي در بيان روش كار خويش مي‏نويسد: «ان‏شاءاللّه‏ مباحثي از علوم درخشان را خواهم گفت شامل: اصول و فروع، مباحث اخلاقي (آداب و اخلاق)، بيان بهترين اصول قواعد شرعي (فقه)، روشن كردن معاني الفاظ لغوي و اسماي رجال، جمع آوري مشكلات و ذكر نام افرادي كه داراي كنيه مي‏باشند و اشاره به جدشان و نيز مبهمات. و به شرح حال بعضي از روات و غير رواتي كه نامشان گاهي در اين كتاب آمده اشاره خواهم كرد. همچنين استخراج لطايف و امور پنهاني علم حديث از متن و سندهايشان و ضبط عباراتي از اسماء مؤتلفه و مختلفه و جمع بين احاديثي كه در ظاهر با هم مختلفند و اگر كسي اين علوم را نداند، مي‏گويد كه متعارضند. نيز به كاربرد فعلي اين احاديث اشاراتي كوتاه خواهم داشت و در مواقعي كه لازم به شرح باشد، توضيحاتي مي‏دهم و در تمام اين موارد به اختصار و روشن كردن عبارات پافشاري مي‏كنم.

از همه قائلان روايات مشهور به‏خاطر كثرتشان نام نبرده‏ام، مگر در موارد نادري كه هدف خاصي را داشتم. اگر روايت غريب بود آن را به قائلش اضافه كرده‏ام مگر اينكه به خاطر اجتناب از طولاني شدن كلام يا به خاطر عدم تكرار از قائل نام نبرده‏ام. هنگامي كه حديثي، اسمي و يا لفظي از لغتي و مانند اينها تكرار شود، در اولين مورد كاملاً توضيح داده‏ام و هنگامي كه بار دوم به آن برخورده‏ام ذكر كرده‏ام كه در باب گذشته آمده است يا كلام را به خاطر دوري مورد اول و دوم از يكديگر، تكرار كردم. در اول كتاب نيز مقدمات مفيدي آورده‏ام كه محققان به آن احتياج دارند؛ اين مطالب را در فصلهاي پي در پي مرتب كرده‏ام تا مطالعه آن و دستيابي بدان آسان گردد.»2

با دقت در اين كتاب، چنين به نظر مي‏رسد كه تمام ادعاهايي كه در مقدمه آمده، در متن هم پياده شده است؛ مي‏توان گفت بحث مقدماتي او، جزوه مختصر و مفيدي در زمينه «درايت الحديث» است.

قابل ذكر است كه اين كتاب داراي فهرستي جداگانه است كه توسط «خليل الميس» گردآوري شده است.

شروح سنن

«يكي از انواع كتب حديثي اهل سنّت، كتابهاي سنن است. سنن در اصطلاح حديث اهل سنّت كتابي است كه روايات آن بر مبناي ابواب فقه مثل طهارت، نماز، زكات و... طبقه‏بندي شده باشد. در اين گونه كتب، روايات با سند كامل درج شده و معمولاً عاري از احاديث موقوفه است؛ زيرا احاديث موقوفه به صحابه انتساب پيدا مي‏كند و نمي‏توان آنها را سنّت به‏شمار آورد. ديگر نكته قابل ذكر وضعيت احاديث اين كتب از جهت صحت و ضعف است. به عقيده دانشمندان اهل سنّت پس از كتاب صحيحين، كتابهاي سنن ـ خصوصاً سنن اربعه ـ صحيحترين روايات را دارند؛ گرچه نمي‏توان اين كتب را بكلي عاري از روايات ضعيف و يا مجعول دانست. به

هر جهت كتابهاي سنن از نظر دانشمندان اهل سنّت از اعتبار ويژه‏اي برخوردار است؛ بطوري كه سنن اربعه در كنار كتابهاي بخاري و مسلم، اصطلاحاً به صحاح ستّه معروف شده است. آخرين مطلب آنكه در دوره متقدمان، سنن‏نويسي امر شايعي بوده است و برخي همانند عبدالرحمان دارمي، همزمان با بخاري و مسلم به تأليف كتاب سنن دست زدند. برخي نيز همانند مؤلفان سنن اربعه به فاصله اندكي پس از بخاري و مسلم ظهور كردند و عدّه ديگري همانند دارقطبي و بيهقي در قرنهاي چهارم و پنجم به تدوين سنني دست يازيدند.1»

به دليل اهميّت سنن اربعه در ميان اهل سنّت، برخي از شروح مهم را معرفي مي‏كنيم:

الف ـ شرح سنن ابوداود

از سنن مشهور در ميان اهل سنّت، سنن اشعث بن داود سجستاني است. گفته‏اند كه قرآن مجيد ريشه و پايه ايمان، و سنن ابوداود نيز، برنامه اسلام است2. اين كتاب داراي شروح3 متعددي است كه مهمترين آنها به قرار زير است:

1ـ معالم السنن: ابوسليمان احمد بن محمد بن ابراهيم الخطّابي (م 388 ه··.).

2ـ المجتبي: زكي الدين عبدالعظيم بن عبدالقوي الحافظ المنذري (م 654 ه··.)

3ـ العدالمودود في حواشي ابوداود: همان نويسنده.

4ـ شرح سنن ابوداود: علاءالدين مغلطاي بن قليچ (م 762 ه··.).

5ـ عجالة العالم من كتاب المعالم: شهاب الدين ابومحمد احمدبن محمد بن ابراهيم بن هلال المقدسي (م 765 ه··.).

6ـ انتحاء السنن و اقتفاء السنن: همان نويسنده.

7ـ شرح سنن ابوداود: شهاب الدين احمد بن الحسين الرملي المقدسي الشافعي (م 844 ه··.).

8ـ مرقاة الصعود الي سنن ابوداود: جلال الدين سيوطي (م 911 ه··.).

9ـ عون المعبود في شرح سنن ابوداود: همان نويسنده.

10ـ عون المعبود: محمد اشرف امير عظيم آبادي، (م 1310 ه··.) و محمد شمس الحق عظيم آبادي.

11ـ غاية المقصود في حل سنن ابي داود: محمد شمس الدين عظيم آبادي.

12ـ المنهل العذب المورود: محمود بن محمد بن احمد بن خطّاب‏السبكي.

پس از بيان تعدادي از شروح سنن، لازم است كه در پايان اين بحث، دو مورد از شروح مهم سنن ابوداود بتفصيل معرفي گردند:

عون المعبود از شمس الحق عظيم‏آبادي

مؤلف عون المعبود ـ كه شرح سنن ابوداود است ـ در مقدمه كتاب، در مورد روش كارش مي‏گويد:

«من مطالب عالي اين كتاب را ذكر و لغات مشكل را كشف و تركيب عبارات را بيان كردم. در تمام اين مراحل از اينكه سخنانم طويل و طولاني شود، اجتناب كردم؛ مگر آنجا كه خدا خواسته است و هدفم از اين حاشيه فقط دست يافتن به معاني احاديث كتاب بوده بدون اينكه بخواهم بحث كنم كه كدام حديث بر ديگري ترجيح دارد و بدون اينكه روش مذهبي را كه برگزيده‏ام، ذكر كنم و البته در بعضي موارد كه لازم بوده است اين ادله را هم آورده‏ام.

امّا جامع اين مهمات كه گفته شد، ترجيح، تحقيق و بيان ادله مذاهب و تحقيقات است و اين موارد از فوايد حديثي ما نيست بلكه از شرح بزرگ ابي طيب محمد شمس الحق عظيم آبادي است كه غاية‏المقصود في حل سنن ابي داود نام دارد. اين كتاب شرح بزرگي است كه شارحش همّت خود را براي تمام كردن آن صرف كرده و تا سر حد امكان به آن اشتغال داشته است. مشوق من در نوشتن اين حاشيه، برادرم ابي‏طيب ـ شارح سنن ـ است. ايشان چندين بار در مجالس علمي ذكر كرد كه شرح من (غاية‏المقصود) طول مي‏كشد و نمي‏دانم چه زماني تمام مي‏شود و الان هم راضي نيستم كه مختصرش كنم و ليكن حبيب المكرم شفيق المعظم جامع الفاضل حاج تلطف عظيم آبادي اصرار داشته كه شرح كوتاهي غير از غاية المقصود نوشته شود. علامه ابوطيب عظيم‏آبادي مرا امر به اين كار كرد و من عذر خواستم، ولي او قبول نكرد و گفت: من به تو كمك مي‏كنم و من با توكل

به خدا شروع به اين كار كردم.1»

با بررسي كتاب چنين به دست آمد كه مؤلّفعون المعبود، كتاب خود را طبق سنن ابوداود فهرست بندي كرده و پس از شرح «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» به شرح متن كتاب پرداخته است. او در بين روّات يك حديث، فقط در مورد راوي اول توضيحاتي داده است و سپس الفاظ حديث را از نظر نحوي بررسي، نوع حديث را مشخص و در اين مورد نظر افراد ديگر را هم ذكر كرده است.

قابل ذكر است كه ايشان در بيان مسائل نحوي به خطّاب بيشتر رجوع كرده است.

خطّاب سبكي و المنهل العذب المورود

محمود بن محمد خطّاب السبكي، صاحب المنهل العذب المورود ـ از شروح سنن ابوداودـ در مقدمه كتابش، از تاريخ شروع كار، روش و انگيزه‏اش سخن گفته است:

«من اين كتاب را با كمك خداوند در سال 1343 ه·· . شروع كردم. نسخه‏هاي سنن ابوداود كم بود و طلاب در دستيابي به آن مشكل داشتند. من براي اينكه دستيابي به آن راحت و منفعتش عمومي شود، اراده كردم شرحي بر آن بنويسم كه پرده‏ها را كنار بزند و توضيحاتي براي طلاب داشته باشد؛ اگرچه شرح كافي و وافي نباشد. در اين كتاب به چند نكته توجه داشته‏ام: زندگينامه رجال حديث، شرح الفاظ كتاب و بيان معاني آنها و احكام و فوايدي كه از اين احاديث به دست مي‏آيد. موارد خلاف و ادله آن را هم ذكر كرده‏ام. سپس نام كساني كه حديث را اخراج كرده‏اند بجز نويسندگان ائمه ششگانه يا غير ايشان را هم بيان كرده‏ام. چگونگي حديث را از نظر صحت، حسن، ضعيف و... آوردم و در تمام اين موارد انصاف را مراعات كردم و براي اينكه به بهترين فايده برسم، شرحم را با ذكر مقدمه‏اي مشتمل بر «مصطلح الحديث» شروع و زندگينامه مؤلّف و شاگردانش را نيز بيان كردم و نسخه‏هايي كه از مؤلّف روايت شده و اسناد روايات اين سنن را نيز آوردم و از خدا خواستم كه قبول كند.2»

با بررسي كتاب خطّاب سبكي، چنين به نظر مي‏رسد كه تمام ادعاهاي او در متن كتاب پياده شده است و در مقدمه «مصطلح الحديث» خود، مبادي علم حديث، اقسام سند، طرق تحمل حديث و موارد ديگري را نيز ذكر كرده و جزوه قابل ملاحظه‏اي در اين زمينه بجا گذاشته است.

ب ـ شروح سنن ترمذي

سنن ترمذي نيز از كتب مرجع اهل سنّت است؛ بطوري كه درباره آن گفته‏اند: «اين كتاب در هر خانه‏اي باشد مانند اين است كه در ميان آن خانه، پيغمبري سخن مي‏گويد.3»

بر اين كتاب، شروح4 و مختصرات متعددي نوشته شده است كه مهمترين آنها به قرار زير است:

1ـ عارضة الاحوذي في شرح الترمذي: ابوبكر محمد بن عبداللّه‏ الاشبيلي (م 546 ه··.).

2ـ شرح سنن ترمذي: ابوبكر محمدبن عبداللّه‏ بن محمدمالكي‏مغربي(م 549 ه··.).

3ـ شرح سنن ترمذي: زين الدين عبدالرحمن بن احمد بن رجب الحنبلي (م 795 ه··.).

4ـ العرف الشذي علي جامع ترمذي: سراج الدين عمر بن رسلان البلقيني الشافعي (م 805 ه··.).

5ـ شرح سنن ترمذي: زين الدين عبدالرحيم بن حسين العراقي (م 806 ه··.)؛ وي شرح شافعي را كامل كرده است.

6ـ تحفة الاحوذي به شرح ترمذي: ابوالعلاء محمد بن عبدالرحمن مباركفوري(م 1353 ه·· .)

مباركفوري و تحفة الاحوذي

تحفة الاحوذي از شروح معتبر و كامل بر كتاب جامع ترمذي، اثر ابوالعلاء محمدبن عبدالرحمن مباركفوري5 (م1353 ه··.) است. اين شرح شامل يك مقدمه دو جلدي است كه در يك مجلد به چاپ رسيده و نويسنده در آن، علمِ حديث و رجال را كاملاً مورد بررسي قرار داده است و خود اين مقدمه، كتاب و

منبعي ارزشمند براي علماي اهل سنّت و شيعيان است. وي در جلد اول، علم حديث و انواع آن را بيان كرده و نمونه‏اي از كتب مشهور اهل سنّت در علوم مختلف حديث را نام برده و بطور خلاصه توضيح داده و در جلد دوم نيز به كار رجالي پرداخته است.

مباركفوري در ابتداي جلد اول كتاب آورده است: «من كتابهاي صحيح بخاري، صحيح مسلم، جامع ترمذي و سنن ابوداود، را بطور كامل خواندم. اواخر سنن نسائي و اوايل سنن ابن ماجه را نيز مطالعه كردم. مشكاة المصابيح، بلوغ المرام، تفسير جلالين، تفسير بيضاوي، اوائل الهدائة، شرح نخبة الفكر، ترجمه قرآن، موطأ، سنن دارمي، المنتقي و بسياري از كتب حديث و تفسير و فقه را خواندم براي اينكه اينها از كتب معتبر، نزد اهل حديث است. سپس از شيخ اجل دهلوي اجازه گرفتم و شروع به كار كردم.1»

شيوه كار مؤلّف در اين كتاب بدين قرار است كه ابتدا مانند همه شروح، به شرح «بسم اللّه‏ الرحمن الرحيم» پرداخته و در اين باره به نظرات افراد متعدد چون صاحب عمدة‏القاري، ابن حجر عسقلاني، ابن صلاح و افراد ديگر نيز رجوع كرده است. كتاب، طبق صحيح مسلم فهرست بندي شده است. مؤلّف در ذيل هر باب ابتدا عنوان آن را بطور مفصل شرح داده، سپس احاديث مربوط به آن را ذكر كرده است. او راوي حديث را بطور كامل معرفي كرده و شاگردان ايشان و نوع ضبط نام آنها و... را مورد بررسي قرار داده است و تحت عنوان «فائده» به شرح اعرابي، نحوي و متن حديث پرداخته است. وي از نظرات نووي بيشتر بهره برده است و درباره هر حديث، توضيحات جامعي از نظر رجالي، نوع حديث و از نظر نحوي داده است.

ج ـ شروح سنن نسائي

از نظر تاريخي آخرين كتاب سنن چهارگانه، سنن نسائي است. «نسائي در ابتدا كتاب السنن الكبري از احاديث پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را تأليف كرد. در اين كتاب هرگونه حديثي اعم از صحيح، حسن و ضعيف گردآوري شده بود. وي پس از تأليف كتاب آن را به امير رمله تقديم كرد و چون او از نسائي سئوال كرد كه: آيا همه روايات سنن صحيح است؟، نسائي پاسخ داد كه در اين كتاب احاديث صحيح و حسن و احاديثي نزديك به اين دو نوع گردآوري شده است. آنگاه امير رمله به او گفت كه مجرد احاديث صحيح را استخراج كن، نسائي به اين كار مبادرت كرده و پس از تلخيص السنن الكبري آن را المجتبي من السنن ناميد و اين كتاب همان سنن موجود است.2»

بر اين سنن نيز شروحي نوشته شد از جمله:

1ـ شرح سنن نسائي: سراج عمربن الملقن الشافعي (م 804 ه··.).

2ـ تعليق سنن نسائي: جلال الدين عبدالرحمن‏بن‏ابي‏بكر السيوطي(م911ه··).

3ـ زهرالربي علي المجتبي: همان نويسنده.

4ـ حاشيه سندي: محمدبن عبدالهادي سندي (م 1138 ه··.).

سيوطي و شرح سنن نسائي

از جمله تأليفات جلال الدين سيوطي شرح سنن نسائي است. او در مقدمه كتابش از روش كار و انگيزه خود صحبتي نكرده است. امّا آنچه از بررسي چند حديث اين كتاب برمي‏آيد اين است كه وي كتابش را، طبق سنن نسائي فهرست بندي و در ذيل هر باب، احاديث مربوط به آن را ذكر كرده است. در هر حديث نيز توضيح مختصري درباره كنيه و يا لقب روات داده كه البته همين توضيحات مختصر راجع به روات در هر حديث تكرار نشده و در برخي از احاديث بدون توضيح راجع به روات، به توضيح حديث پرداخته است. سپس قسمت به قسمت حديث را آورده و معني كرده است. وي از نظر دانشمندان ديگر، مثل ابن حجر عسقلاني، شافعي، نووي، قرطبي، زمخشري هم بهره برده است. ولي بايد گفت اين كتاب، مختصر سنن نسائي است؛ زيرا شرح و توضيح كاملي از احاديث ارائه نكرده است و حتي گاهي احاديث يك باب را به يكديگر ارتباط داده و از هر حديث، قسمت مشخصي را توضيح داده است. از اين رو مي‏توان گفت كه حتي حاشيه امام السندي بر سنن نسائي از نظر نحوي، اعرابي و توضيح حديث، كاملتر است.

د ـ شروح سنن ابن ماجه

كتاب ابن ماجه از نظر محدثان به حسن ترتيب شهرت دارد؛ گرچه از همان

آغاز، در مورد اعتبار آن اختلاف نظر به‏وجود آمد. برخي از بزرگان بر اين باور بودند كه كتاب موطأ مالك بن انس، بر سنن ابن ماجه تقدم و ارجحيت دارد و برخي ديگر قائل به ارجحيت سنن دارمي بر سنن ابن ماجه بوده‏اند و به طوري كه معروف است نخستين كسي كه سنن ابن ماجه را در زمره صحاح ششگانه قرار داد، ابوالفضل محمدبن طاهر المقدسي (م 507 ه··.) بوده است. با توجه به اين مطلب، كتاب ابن ماجه در بين كتب ششگانه پايين‏ترين ميزان اعتبار را دارد. به گفته سيوطي اين كتاب مشتمل بر احاديثي است كه افراد متهم به كذب و سرقت، آنها را نقل كرده‏اند و بعضي از اين احاديث به گونه‏اي است كه خبر از ناحيه همين عدّه شناخته شده نيست.1»

بر اين كتاب نيز شروحي نوشته شده است. امّا در مقايسه با ديگر كتب صحاح ستّه، شروح كمتري دارد. مهمترين اين شروح2 به قرار زير است:

1ـ شرح سنن ابن ماجه: علاءالدين مغلطاي بن قليچ (م 762 ه··.)؛ اين كتاب شرح قسمتي از ابن ماجه، در پنج مجلد است.

2ـ شرح سنن ابن ماجه: سراج الدين عمربن علي بن الملقن الشافعي (م 804 ه··.).

3ـ الديباجة: كمال الدين محمدبن موسي الدميري الشافعي (م 804 ه··.).

4ـ شرح سنن ابن ماجه: برهان الدين ابراهيم بن محمد الحلبي بسط ابن العجمي (م 841 ه··.).

5ـ مصباح الزجاجة علي سنن ابن ماجه: جلال الدين سيوطي (م 911 ه··.).

6ـ كفاية الحاجة في شرح ابن ماجه: ابوالحسن محمدبن عبدالهادي السندي (م 1138 ه··.).

شرح امام السندي بر ابن ماجه

اين كتاب باب بندي و در ذيل هر باب، احاديث مربوط به آن آورده شده است. ابتدا مؤلف در صورت لزوم توضيحاتي درباره عنوان باب داده است و سپس به شرح خود حديث پرداخته و قسمت به قسمت حديث را آورده و درباره آن بحث كرده و آيه‏اي از قرآن را نيز در رابطه با آن آورده است. از نظر اعرابي نيز حديث را بررسي كرده و در بيشتر موارد به نظر سيوطي رجوع كرده و در آخر راجع به حديث به طور كامل توضيح داده است.

با اين حال بايد گفت اثر مزبور برخلاف آنچه بر جلد كتاب نوشته شده، «شرح» نيست، بلكه تعليقي بر سنن ابن ماجه است؛ زيرا خيلي مختصر هر حديث را معني كرده و توضيح داده و حتي از نظر رجالي و سندي موردي را ذكر نكرده است.

شروح كتب ديگر

البته بايد گفت كه شرح نويسي مختص صحاح ستّه نبوده، بلكه بر بسياري از كتب حديثي ديگر نيز، كم و بيش شرحهايي از سوي محدثان اهل سنّت نوشته شده است؛ از جمله:

بلوغ الأماني من اسرار الفتح الرباني، از احمد بن عبدالرحمن البنا الساعاتي، بر كتاب مسند احمد بن حنبل (م 241 ه··.).

ابوالطيب الآبادي، شرحي بر كتاب السنن دارالقطي (م 385 ه··.).

شرح المارديني مشهور به ابن التركماني (م 745 ه··.) بر كتاب السنن الكبري بيهقي، با نام الجوهر النقي3.

نيل الاوطار از شوكاني محمدبن علي بن محمد يمني (1250 ه··.) در شرح كتاب جامع المسانيد ابوالفرج ابن جوزي.

فيض القدير، از عبدالرؤف مناوي و السراج المنير، از علي بن احمد عزيزي شافعي (1070 ه··.)؛ مشروح كتاب جمع الجوامع سيوطي4.

بر كتاب جامع الاصول لاحاديث الرسول ابن اثير جزري (م 606 ه··.) نيز شروح و مختصرات متعددي نوشته شده، از جمله جامع المعقول و المنقول، از شيخ عبدربة بن سليمان، مشهور به قليوني (از علماي معاصر الازهر5).

از بررسيهايي كه بر روي شروح ياد شده به عمل آمد، به نظر مي‏رسد كه هدف اصلي نويسندگان شروح جوامع اوليه، رفع و توجيه عيوب حديثي اين كتب است. چنانكه بسياري از مؤلفان، جمع كردن بين احاديث متعارض را از مهمترين اهداف تأليفي خويش ذكر و برخي نيز جرح و تعديل راويان احاديث صحاح ستّه را رد كرده‏اند. البته قابل ذكر

است كه در اين تأليفات، بسياري از الفاظ غريب شرح داده شده و كلاً اين اقدام، دسترسي به منابع حديثي و همچنين فهم حديث را آسان كرده است.

) فهرست شروح از منابع زير است:
كشف الظنون، كاتب چلپي ، ج 2، صص 1004 تا 1005؛ سنن ابوداود، ابوداود سجستاني، ج 1، ص 21 تا 22 ؛ تاريخ عمومي حديث، دكتر مجيد معارف، ص 165

1) هدي الساري، عسقلاني، ص 3 ـ 5

1) المنهاج في شرح مسلم بن حجّاج،مووي ، ج 1، ص 2 تا 3

1) سيري در صحيحين، محمدصادق نجفي، ص76 به نقل از ارشاد الساري، ج 1، ص 28

1) مقدمة تحفة الاحوذي،مباركفوري، ج1،ص2

1) الكواكب الدراري، كرماني ،ج 1، ص 2 ـ 6

1) التّمهيد لما في الموطأ من المعاني و الاسانيد، ابن عبدالبر اندلسي، ج 1، ص 1 تا 11.

1) بخاري مي‏گويد: «جرح ثابت نمي‏شود؛ مگر به اينكه مفسر و مبين سبب پيش جمهور باشد.»

1) تاريخ عمومي حديث، ص 147

1) عون المعبود، شمس الدين عظيم آبادي، ج1، ص 3ـ5

1. به نقل از كشف الظنون، ابوالوليد داراي دو شرح بيشتر نيست با نام المنتقي و الاستيفاء. در حالي كه در كتاب اسعاف المطأ برجال الموطأ، شرح الاسماء را نيز اثر ابوالوليد ذكر كرده است.

1) تاريخ عمومي حديث، دكتر مجيد معارف، ص 125

1) سيري در صحيحين، محمد صادق نجفي، ص 150 ، به نقل از هدي الساري.

1) تاريخ عمومي حديث، دكتر مجيد معارف، ص 126

1) بحوث في تاريخ السنة المشرفة، اكرم ضياء الحمري، ص 237 و 241.

2) همان منبع ، ج 1، ص 4 تا 6

2) المنهل العذب المورود شرح سنن ابوداود، خطّاب سبكي، ج1، ص 3ـ5

2) سيري در صحيحين،ص 76 به نقل از كشف الظنون باب «علم الحديث».

2) سيري در صحيحين، محمدصادق نجفي، ص 73 به نقل از تذكرة‏الحفاظ، ج 2، ص 593

2) علم الحديث و دراية الحديث، كاظم شانه‏چي، ص 59 ـ 62

2) عمدة‏القاري، بدرالعيني ، ج 1، ص 2

2. جهت اطلاع از شروح موطأ رجوع كنيد به: كشف الظنون،كاتب چلپي، ج 2، ص 1907تا 1908 ؛ اسعاف المطأبرجال الموطأ، جلال‏الدّين سيوطي، ص 10 تا 14 و تاريخ عمومي حديث، دكتر مجيد معارف، ص 163 .

2) كشف الظنون، ج 2، ص 1004

2) تاريخ عمومي حديث، ص 149 ـ 150

2) به نقل از سيري در صحيحين، ص 77

3) تاريخ عمومي حديث، ص 169

3) سيري در صحيحين، ص 73 به نقل از تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 634

3) همان منبع، ص 77 به نقل از وفيات الاعيان، ج 4، ص 208 و تذكرة الحفاظ، ج 2، ص 589

3) جهت آشنايي با منابع اين شروح بنگريد به : كشف الظنون، كاتب چلپي، ج 1، ص 545 تا 555 و تاريخ عمومي حديث، دكتر مجيد معارف، ص163

4) كشف الظنون، ج 1، ص 559

4) كشف الظنون، ج 1، ص 557 تا 558 ؛ شرح صحيح مسلم ، محيي الدين شرف النووي، ج 1، ص 36

5) در مورد زندگينامه اين فرد به كتب: الاعلام، ريحانة الادب، روضات الجنّات مراجعه شد ولي در هيچ كدام مطلبي يافت نشد.

التمهيد لما في الموطأ من المعاني و الاسانيد,ابن عبدالبراندلسي، به تصحيح و تعليق: مصطفي بن احمد العلوي و محمد عبدالكبير البكري,دارالحديث الحسنيه,mahal=بيروت,tarikh=1378 ه··.ق,jeld=1

سيري در صحيحين,محمد صادق نجفي,انتشارات حديث المهدي,tarikh=1403 ه·ق

سنن ابوداود سجستاني,ابوداود سجستاني,دارالجنان,mahal=بيروت,jeld=1

شرح صحيح مسلم,محيي الدين شريف النووي,دارالعلم,1,mahal=بيروت,tarikh=1407 ه··.ق,jeld=1

علم الحديث و دراية الحديث,كاظم شانه‏چي,انتشارات اسلامي,tarikh=1372

عون المعبود,شمس الدين عظيم‏آبادي,المكتبة السلفيه,2,mahal=مدينه منور,tarikh=1388 ه··.ق,jeld=1

المنهل العذب المورود,محمدبن محمد خطّاب سبكي,مكتبة الاسلاميه,mahal=رياض,jeld=1

مقدمة تحفة الاحوذي,محمدبن عبدالرحمن مباركفوري,المكتبة السلفيه,mahal=توضيات,jeld=1

بحوث في تاريخ السنّنة المشرّفة,اكرم ضياء العمري,مؤسسه الرساله,mahal=بيروت,tarikh=1395 ه·ق

تاريخ عمومي حديث,دكتر مجيد معارف,انتشارات كوير,tarikh=1377

عمدة القاري,محمودبن احمد بدرالعيني,دار احياء التراث العربي,mahal=بيروت,jeld=1

المنهاج في شرح مسلم بن حجّاج,يحيي بن شرف الدين نووي,دارالفكر,mahal=بيروت,safhe=1

كشف الظنون,كاتب چلپي، تهارن,مكتبة الاسلاميه,mahal=تهارن,tarikh=1385 ه··.ش,jeld=2

عسقلاني,هدي الساري

الكوكب الدّراري,محمدبن يوسف كرماني,دار احياء التراث العربي,1,mahal=بيروت,tarikh=1356 ه··.ق,jeld=1

تذكرة الحفّاظ,محمد ذهبي,دارالكتب العلميه,mahal=بيروت,tarikh=1375 ه·ق,jeld=5