نگاهى به بانك‏هاى اطلاعات علوم اسلامى - نگاهی به بانک های اطلاعات علوم اسلامی نسخه متنی

نگاهى به بانك‏هاى اطلاعات علوم اسلامى

محمد خامه‏گر

گزارشى از بانك‏هاى اطلاعات مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى

گنجينه‏هاى علوم بشرى، ساليان دراز در قفسه‏هاى متراكم كتابخانه‏ها و فهرست‏بلندبالاى مكتوبات خطى جلوه مى‏نمود. در طول تاريخ تمدن بشرى تنها پناهگاه محققان و كاوشگران را كتابخانه‏ها و خزانه‏هاى مكتوب آن تشكيل مى‏داد. فروخوردن خاك كتاب همچون خوردن دود چراغ لازمه علم‏اندوزى و تحقيق و كاوش بود. رشد علم و تكنولوژى در قرون اخير جز تبديل نمودن كتب خطى به چاپى و سازمان دادن رده‏بندى كتابها بر اساس شيوه‏هاى مختلف مانند روش دهدهى ديوئى و روش كنگره و نظاير آنها حاصل ديگرى براى كتاب‏خوان و كتابخانه نداشته و در بهترين صورت دسترسى محققان به عناوين كتابها را آسان‏تر ساخته است.

با ورود كامپيوتر به دنياى ارتباطات و اختراع و رواج ديسك‏هاى نورى براى ذخيره‏سازى اطلاعات به تدريج دنيا نيز تغيير يافت و كتابهاى نورى و كتابخانه‏هايى با گنجايش صدها كتاب اما در حجم يك كف دست پا به عرصه وجود گذاشتند. گسترش اين فن‏آورى جديد نه تنها دسترسى سريع به اطلاعات و مطالب درج شده در كتب را ميسر كرد بلكه ضرورت راه‏اندازى كتابخانه‏هاى جديد را به شكل «بانك‏هاى اطلاعات‏» مطرح ساخت. اگرچه بانك‏هاى اطلاعات جاى كتابخانه‏ها را نگرفته‏اند، اما فوائد و محاسن فراوان اين بانك‏ها; موجب رشد روزافزون آنها شده است. تقاضاى روزافزون مراكز علمى اعم از دانشگاهى و حوزوى براى راه‏اندازى يك بانك اطلاعاتى در كنار كتابخانه‏ها گواه صادق اين مدعاست.

مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى در راستاى اهداف علمى - فرهنگى خود كه يكى از آنها، ارائه خدمات نرم‏افزارى كامپيوتر در زمينه علوم اسلامى است، از نخستين مؤسساتى است كه در جهت راه‏اندازى بانك‏هاى اطلاعات اقدام نموده است. اين مركز در سال 1370 اقدام به گشايش اولين بانك اطلاعاتى خود نمود و هم‏اكنون داراى 8 بانك اطلاعات در كشور مى‏باشد. به منظور آشنايى خوانندگان محترم با بانك‏هاى اطلاعات و چگونگى فعاليت و ارائه خدمات توسط آنها گزارش كوتاهى از اين بانك‏ها تهيه شده است كه به حضور خوانندگان گرامى تقديم مى‏شود.

بانك‏هاى اطلاعات در يك نگاه:

توليد روزافزون نرم‏افزارهاى علوم اسلامى و قابليتهاى گسترده بازيابى اطلاعات در آنها موجب شد كه طلاب و انديشمندان علوم دينى به گرمى پذيراى حضور آنان در محفل علمى خود باشند. اما هزينه سنگين خريد رايانه و تهيه نرم‏افزارهاى مزبور و در مجموع دسترسى مشكل به آنها موجب شد كه به تدريج طلاب على‏رغم احساس نياز اوليه در خصوص به‏كارگيرى رايانه در مطالعات و تحقيقات علمى خود دچار كندى و سردى شوند.

در اين ميان مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى در راستاى گسترش فرهنگ استفاده از كامپيوتر در سطح حوزه‏ها و دانشگاهها در يك اقدام پسنديده و حساب شده بانك‏هاى اطلاعات را در سطح كشور و حتى خارج از مرزها راه‏اندازى نمود.

بانك‏هاى اطلاعات به تدريج‏به عنوان شاخص‏ترين راه ارتباطى بين مجموعه مركز تحقيقات و محققان حوزه و دانشگاه شناخته شدند و با تاثيرات مثبت و گسترده‏اى كه براى مركز و محققان به دنبال داشتند فلسفه وجودى و ضرورت توسعه خود را بر همگان اثبات نمودند. مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى با ايجاد بانك‏هاى اطلاعات علاوه بر فراهم آوردن زمينه مناسب بهره‏مندى هزاران نفر از طلاب و علما و دانشجويان علومى دينى توانسته است‏به روش سريع و قابل اعتمادى نيز براى ارزيابى مستمر نرم افزارهاى توليدى خود از طريق استفاده از پيشنهادهاى متعدد محققان فرهيخته دست‏يابد.

مركز تحقيقات در مجموع 8 بانك اطلاعات در ايران تاسيس كرده است. نخستين بانك اطلاعات در سال 1370 در شهر مقدس قم افتتاح گرديد. اين بانك كه به نام بانك اطلاعات مركزى ناميده مى‏شود هم‏اكنون با 6 دستگاه رايانه و 2 دستگاه چاپگر به فعاليتهاى اطلاع‏رسانى خود ادامه مى‏دهد. علاوه بر آن بانك اطلاعات دارالشفاء با 18 دستگاه، بانك اطلاعات آستانه مقدسه حضرت معصومه با 6 دستگاه، بانك اطلاعات مهديه واقع در شهرك مهديه طلاب با 5 دستگاه و بانك اطلاعات جامعة الزهراء با 4 دستگاه رايانه از ديگر بانك‏هاى اطلاعاتى فعال مركز تحقيقات در قم هستند.

مركز تحقيقات با توجه به استقبال پرشور دانش‏پژوهان سراسر كشور از بانك‏هاى اطلاعات در راستاى گسترش فرهنگ استفاده از رايانه در حوزه‏ها و دانشگاهها به ايجاد بانك‏هاى اطلاعات در شهرستانهاى ديگر نيز اقدام نمود. از آن جمله مركز در سال 1375 اقدام به تاسيس يك بانك اطلاعات در مدرسه مروى كه از مدارس با سابقه حوزه علميه تهران مى‏باشد و يك بانك اطلاعات در دانشگاه تهران نمود. بانك‏هاى اطلاعات در مدرسه مروى با 5 دستگاه و در دانشگاه تهران با 4 دستگاه رايانه هم‏اكنون از فعال‏ترين و پرطرفدارترين بانك‏هاى اطلاعاتى مركز در سراسر كشور محسوب مى‏شوند.

نظر به اهميت و گستردگى حوزه علميه اصفهان و استقبال دانش‏پژوهان اين مركز علمى، بنا بر تقاضا و با همكارى مديريت‏حوزه علميه اصفهان، مركز تحقيقات در سال 1377 بانك اطلاعاتى خود را در ساختمان مركزى اين مديريت‏با 4 دستگاه رايانه و 1 چاپگر افتتاح نمود. به لحاظ مديريت توانمند و مراجعات فراوان علاقه‏مندان به نرم‏افزارهاى اسلامى در مدت اندكى تعداد دستگاهها و برنامه‏هاى نرم‏افزارى آن توسط مركز آموزش و تحقيقات رايانه‏اى حوزه علميه اصفهان افزايش يافته و هم‏اكنون با 7 دستگاه رايانه و 2 چاپگر و با ارائه حدود 50 برنامه اسلامى و علمى به ارائه خدمات فرهنگى و اطلاع‏رسانى اشتغال دارد.

مركز تحقيقات علاوه بر تجهيز بانك‏هاى اطلاعات به دستگاههاى رايانه‏اى و چاپگر مورد نياز، به تناسب ميزان اهميت هر بانك اطلاعاتى و ميزان استقبال محققان، نرم‏افزارهاى مختلف علوم اسلامى و ساير نرم‏افزارهاى علمى و تحقيقاتى را در اختيار بانك‏هاى اطلاعاتى خود قرار داده است. اين برنامه‏ها كه برخى توسط مركز تحقيقات و برخى ديگر توسط ساير مؤسسات رايانه‏اى اسلامى تهيه شده است‏به قدرى متنوع و گسترده است كه محققان را از مراجعه به بسيارى از كتب مرجع و مكتوبات پراكنده بى‏نياز مى‏سازد. در اين بانك اطلاعات، مراجعه كنندگان با زدن چند دكمه با دنيايى از اطلاعات طبقه‏بندى شده با امكانات متنوع جستجو و بازيابى مواجه مى‏شوند كه براى يافتن هر نكته‏اى از آن در روشهاى سنتى مجبور به صرف ساعتها وقت و زمان بودند.

بانك‏هاى اطلاعات مركز تحقيقات در تمامى زمينه‏هاى علوم اسلامى مجهز به آخرين نرم‏افزارهاى عرضه‏شده به بازار است. در اين بانك‏ها مجموعا 63 عنوان نرم‏افزار كه معادل 3150 جلد كتاب مرجع است در زمينه علوم قرآنى، منابع روائى، فقهى و اصولى، رجال، فلسفه و منطق، ادبيات، كتابشناسى، تاريخ و... عرضه مى‏شود. مهم‏ترين اين برنامه‏ها عبارت است از:

هفتاد تفسير مهم شيعه و سنى، بحار الانوار، وسائل‏الشيعة، نهج البلاغه، كتب ثمانيه رجالى، مكاسب، كفاية، رسائل، عروة‏الوثقى، اسفار اربعة، اشارات، بداية الحكمة، نهاية الحكمة، صحيفه نور، رهبر، مطهر، رساله توضيح المسائل مراجع، تاريخ يعقوبى، كتابشناسى هادى (24 هزار عنوان كتاب).

ارائه رايگان اين حجم گسترده از برنامه‏هاى كامپيوترى موجب استقبال روزافزون طلاب و دانش‏پژوهان از بانك‏هاى نرم‏افزارى مركز تحقيقات شده است. حجة‏الاسلام بهرامى مسئول بانك‏هاى اطلاعاتى مركز تحقيقات با اشاره به استقبال گسترده علاقه‏مندان از برنامه‏هاى كامپيوترى بانك‏هاى اطلاعات مى‏گويد: برخلاف سالهاى اول كه با تعداد اندك مراجعه كنندگان مواجه بوديم اكنون آن‏قدر كاربر هست كه ما قادر به جوابگويى نيستيم. خصوصا در ايام تحصيلى، بانك‏هاى بزرگ ما مانند دارالشفاء هم توانايى پاسخگويى به همه مراجعان را ندارد و به ناچار ساعات استفاده از دستگاه را به يك ساعت (براى هر نفر) محدود كرده‏ايم تا تعداد بيشترى استفاده كنند. ايشان تعداد تقريبى كاربران بانك‏هاى اطلاعاتى مركز را هفت‏هزار نفر اعلام نموده و معتقد است كه در صورت گسترش بانك‏هاى اطلاعات و تاسيس بانك‏هاى جديد زمينه مناسب براى جذب چندين برابر تعداد موجود در بانكها فراهم خواهد آمد.

بانك‏هاى اطلاعاتى مركز تحقيقات در سال 1377 در طى «800/25 ساعت‏» فعاليت كارى به بيش از سى‏هزار محقق، خدمات اطلاعاتى ارائه داده‏اند. شايان ذكر است كه بانك‏هاى اطلاعات علاوه بر انجام خدمات فوق، از طريق تلفن و نامه نيز پاسخگوى درخواست كنندگان اطلاعات در مورد آيات و روايات و متون اسلامى مى‏باشد كه توضيحات مربوط به آن در ادامه اين مقاله ذكر مى‏گردد.

مركز تحقيقات در پاسخ به استقبال گرم پژوهشگران و علاقه‏مندان علوم اسلامى در نظر دارد با گسترش امكانات و خدمات بانك‏ها بستر مناسبى را براى گسترش فرهنگ به‏كارگيرى كامپيوتر در جامعه اسلامى بويژه در حوزه‏هاى علميه فراهم آورد.

جدول (1) - مقايسه آمارى عملكرد «بانك‏هاى اطلاعات‏» مركز تحقيقات‏رديف اطلاعات- نام شعبه- تعداد مراجعه كننده -ساعت‏بهره‏بردارى- ميانگين نفر در ساعت- تعدادرايانه-تعدادچاپگر-مساحت مكان مترمربع -موقعيت مكانى 1 مركزى قم-2700-2500-08/1-6-2-70- جنب ساختمان ادارى مركز تحقيقات

2 دارالشفاء قم-15000-2500-21/1-18-5-150-مدرسه دار الشفاء

3 آستانه مقدسه - قم-5000-3000-6/1-6-1-15-جنب كتابخانه

4 جامعة الزهراء - قم-1600-1400-14/1-4-1-20- ساختمان مركزى جامعة الزهراء

5 شهرك مهديه قم-600-500-2/1-5-1-20-جنب كتابخانه

6 حوزه علميه مروى تهران-5000-3200-56/1-5-1-80-مدرسه علميه مروى

7 دانشگاه تهران-1000-2700-4/1-4-1-30-جنب كتابخانه دانشگاه

8 حوزه علميه اصفهان-3120-1700-83/1-7-2-20-واقع در مركز فرهنگى حوزه علميه اصفهان

جمع-34020-25500-33/1-55-14-405

بانك‏هاى اطلاعاتى خودگردان

يكى از اقدامات ابتكارى مركز تحقيقات در گسترش فرهنگ كاربرى كامپيوتر و توسعه بانك‏هاى اطلاعات راه‏اندازى بانك‏هاى اطلاعاتى خودگردان است. اين بانك‏ها با همكارى مراكز علمى، فرهنگى و حمايت مالى و مشاوره‏اى مركز تحقيقات شكل مى‏گيرد. در بانك‏هاى خودگردان مراكز علمى همچون دانشگاهها پس از تهيه سخت‏افزار مناسب و در نظر گرفتن فضا و امكانات و نيروى لازم، نرم‏افزارهاى مورد نياز خود را از مركز تحقيقات به صورت رايگان تحويل مى‏گيرند و بدين طريق با مشاركت مركز تحقيقات و دانشگاه مربوط يك بانك اطلاعات كارآمد و توانا راه‏اندازى مى‏شود.

حجة الاسلام بهرامى در باره شرايط راه‏اندازى بانك‏هاى خودگردان و تعداد آنها مى‏گويد:

در صورتى كه مراكز علمى همچون حوزه‏ها و دانشگاههاى كشور، امكانات سخت‏افزارى و ساير شرايط لازم را تدارك ببينند و فضاى مناسب را براى استفاده عموم در نظر بگيرند، ما اين آمادگى را داريم كه برنامه‏هاى مركز را با تعدادى قفل به صورت رايگان در اختيار آنها قرار دهيم.

تا كنون تعداد زيادى از حوزه‏هاى علميه شهرستانها و دانشگاهها با اين شرايط از ما درخواست تاسيس بانك كرده‏اند كه خوشبختانه موفق شده‏ايم 10 شعبه بانك اطلاعاتى خودگردان را در شهرهاى مختلف كشور تاسيس كنيم كه از جمله مى‏توان از دانشكده الهيات تهران، دانشگاه رضوى مشهد و مؤسسه پژوهشى امام خمينى نام برد.

خدمات و امتيازات بانك‏هاى اطلاعات:

اهميت و كارآيى بانك‏هاى اطلاعات مركز تحقيقات تنها به ارائه نرم‏افزارهاى علوم اسلامى خلاصه نمى‏شود بلكه ويژگيهاى منحصر به فرد، خدمات ارزنده و آثار جانبى اين بانك‏ها چنان متنوع و همه جانبه است كه موجب توجه روز افزون مسئولان مركز تحقيقات و استقبال بى‏نظير محققان شده است. گرچه منافع و نتايج مثبت‏بانك‏هاى اطلاعات دوطرفه مى‏باشد يعنى هم براى مجموعه مركز و هم براى مراجعه كنندگان مفيد است اما جهت‏گيرى اصلى اين منافع بيشتر به سمت رفع نيازها و ارائه خدمات بهتر به كاربران است. برخى از امتيازات و ويژگيهاى بانك‏هاى اطلاعات مركز تحقيقات عبارت است از:

1- صرفه‏جويى در وقت و هزينه محققان: براى استفاده بهينه از نرم‏افزارها نه تنها بايد هزينه خريد آنها را پرداخت‏بلكه بايد دستگاههاى رايانه‏اى با سرعت و حافظه مناسب نيز در نظر گرفت و اگر نرم‏افزار از نوع CD هاى جديد باشد لازم است‏براى چاپ مطالب آنها از چاپگرهاى ليزرى هم استفاده كرد. تهيه همه اين امكانات، خصوصا با توجه به رشد سريع فن‏آورى سخت‏افزارها و نرم‏افزارها از توان مالى هركس بالاخص طلاب و دانشجويان بر نمى‏آيد. بانك‏هاى اطلاعات با ارائه دهها برنامه نرم‏افزارى و تدارك آخرين سيستم‏هاى سخت‏افزارى و فراهم نمودن استفاده رايگان از آنها كمك بزرگى به محققان و فضلايى كه توانايى مالى براى خريد دستگاههاى گران‏قيمت رايانه‏اى را ندارند مى‏نمايند.

2- ارائه آخرين نرم‏افزارهاى علوم اسلامى:

يكى از ويژگيهاى منحصر به فرد بانك‏هاى اطلاعات مركز تحقيقات آن است كه هميشه آخرين نرم‏افزارهاى علوم اسلامى را ارائه مى‏دهد. به گفته حجة الاسلام بهرامى نرم‏افزارهاى توليدى مركز يك ماه قبل از آنكه حتى تكثير شده، و وارد بازار گردد، در بانك‏هاى اطلاعات قابل بهره‏بردارى است. اين اقدام نه تنها موجب به روز شدن برنامه‏هاى بانك‏ها مى‏شود بلكه در رفع اشكال‏ها و نواقص احتمالى برنامه قبل از توليد نهايى نيز كمك قابل ملاحظه‏اى مى‏كند.

گرچه محدوديت فضا و امكانات در بعضى از بانك‏ها مانع از ارائه همه برنامه‏هاى علوم اسلامى در اين بانك‏ها شده است اما بانك‏هايى كه چنين مشكلاتى ندارند مانند بانك مركزى و دارالشفاء نه تنها از نرم‏افزارهاى مركز بلكه از كليه نرم‏افزارهاى علوم اسلامى كه توسط شركتهاى مختلف آماده مى‏شود بهره‏مند مى‏گردند.

3- مشاوره تحقيقاتى و فنى به طلاب و مراجعان: كارمندان و پرسنل شاغل در بانك‏هاى اطلاعات عموما از طلاب فاضل و مشغول به تحصيل در سطوح عاليه دروس حوزوى هستند و بعلاوه از اطلاعات فنى در باره كامپيوتر و قابليتهاى نرم‏افزارهاى علوم اسلامى بهره كافى دارند. همين امر موجب شده كه بانك‏هاى اطلاعات به تدريج‏به مراكز مشاوره‏اى و تحقيقاتى كامپيوترى نيز تبديل شود.

بسيارى از دانشجويان براى يافتن روشهاى تحقيق در موضوعات اسلامى و برخى از طلاب جهت آشنايى با نرم‏افزارهاى علوم اسلامى و آگاهى از شيوه استفاده از كامپيوتر به مسئولان بانك‏ها مراجعه مى‏كنند. به گفته مسئول بانك اطلاعات مركزى، بسيارى از افراد براى ترجمه روايات يا يافتن يك روايت در موضوع خاص مراجعه مى‏كنند. كسانى كه با تحقيقات موضوعى در روايات آشنا هستند مى‏دانند كه براى يافتن رواياتى در باره «ارزش علم در اسلام‏» تنها تايپ كردن كلمه «علم‏» در يك برنامه نرم‏افزارى حديثى مانند بحار الانوار كافى نيست‏بلكه بايد با توجه به ابعاد مختلف موضوع، كلمات مناسب را يافت و آنها را براى جستجو به رايانه داد. اطلاعات علمى و فنى مسئولان بانك‏هاى اطلاعات در اين مورد و موارد مشابه آن بسيار كارساز و مثمر ثمر بوده است.

مسئول بانك اطلاعات دارالشفاء علاوه بر موارد فوق به افرادى اشاره مى‏كند كه هيچ‏گونه آشنايى با طريقه استفاده از كامپيوتر ندارند اما با مراجعه به بانك‏هاى اطلاعات توسط مسئول بانك يا كارمندان اطلاعات اوليه در باره نحوه كار با كامپيوتر و كليدهاى آن به آنها داده مى‏شود و پس از چند دقيقه آنها نيز از توانايى كار كردن با كامپيوتر بهره‏مند مى‏شوند.

به عبارت ديگر بانك‏هاى اطلاعات بنا بر ضرورت به تدريج علاوه بر ارائه خدمات اطلاعاتى; كاركردهاى آموزشى نيز پيدا كرده‏اند و قابليتهاى گسترده خود را براى گسترش فرهنگ استفاده از كامپيوتر در حوزه‏ها به طور كامل به رخ مى‏كشند.

4 - استفاده مستقيم كاربران از رايانه‏ها: در اكثر بانك‏هاى اطلاعاتى موجود دركشور، كاربران براى استفاده از برنامه‏هاى رايانه‏اى به متصدى دستگاه مراجعه نموده و اطلاعات مورد نياز خود را از طريق كارمند مربوط از رايانه برداشت مى‏كنند. اين روش گرچه موجب بهره‏مندى كاربر از تجربه كارمند مى‏گردد اما مانع پرورش و بروز تواناييها و استعدادهاى كاربران مى‏گردد و در برخى موارد به علت فشردگى مراجعات به متصدى كامپيوتر، موجب عدم استفاده بهينه از اطلاعات موجود در رايانه مى‏شود. بانك‏هاى اطلاعات مركز تحقيقات با به‏كارگيرى سيستم آزاد و فراهم نمودن امكان استفاده مستقيم كاربران از رايانه‏ها زمينه بهره‏مندى بيشتر محققان و مراجعان را فراهم آورده است و با در نظر گرفتن مشاوران توانا و مطلع، كاربران را از نظر تجربى و علمى نيز راهنمايى مى‏كنند.

5 - خدمات تلفنى: بانك‏هاى اطلاعات مركز تحقيقات همراه با ارائه خدمات حضورى، به صورت تلفنى نيز به سؤالات متقاضيان از سراسر كشور پاسخ مى‏دهند و از اين طريق كمك شايان توجه‏اى به افرادى كه فاقد دستگاه كامپيوتر بوده و به بانك‏هاى اطلاعات نيز دسترسى ندارند مى‏نمايند.

مسئول بانك‏هاى اطلاعات مركز تحقيقات با اشاره به اين روش ابتكارى گفت: على‏رغم آنكه تبليغات مناسبى براى خدمات تلفنى بانك‏ها نشده است و گروه كثيرى از علاقه‏مندان نسبت‏به آن بى‏اطلاع هستند اما تنها در سال 77 بيش از هفت‏صد نفر جهت دريافت پاسخ سؤالات خود در زمينه‏هاى گوناگون علوم اسلامى با شعبه‏هاى مختلف بانك اطلاعات تماس گرفته و در اسرع وقت پاسخهاى خود را دريافت داشته‏اند.

علاقه‏مندان براى استفاده از خدمات تلفنى بانك‏هاى اطلاعات مى‏توانند همه روزه از ساعت (12-8 صبح و 21-16 عصر) با تلفن‏هاى 743417 و 743419 در قم تماس حاصل نمايند.

بانك اطلاعات اصفهان به منظور ارائه اطلاعات وسيع‏تر در زمينه‏هاى گوناگون روش ديگرى را ابداع كرده است. در اين روش پس از ضبط خودكار سؤالات تلفنى در كوتاهترين زمان پاسخ سؤالات شرعى و يا سفارشهاى گردآورى اطلاعات تهيه مى‏گردد و در اختيار متقاضى قرار داده مى‏شود. متقاضى نيز با تماس مجدد پاسخ سؤالات خود را از نوار ضبط شده دريافت مى‏دارد.

تلفن‏هاى بانك اطلاعات اصفهان 202080 و 290030 مى‏باشد.

6 - نمايشگاه دائمى نرم‏افزارهاى اسلامى:

يكى از خدمات قابل توجه بانك‏هاى اطلاعاتى مركز تحقيقات خدمات نمايشگاهى آن است. گرچه مركز تحقيقات و مؤسسات وابسته به آن در كليه نمايشگاههاى معتبر داخلى و خارجى شركت كرده، محصولات و نرم‏افزارهاى توليدى خود را به معرض نمايش گذاشته و قابليتهاى آنها را معرفى نموده است اما بانك‏هاى اطلاعات نيز با ارائه تمامى نرم‏افزارهاى علوم اسلامى و آخرين دستاوردهاى علمى و تحقيقاتى در طول سال، فضاى مناسبى را براى آشنايى علاقه‏مندان فراهم آورده‏اند.

به عنوان مثال تنها در سال گذشته بيش از 25 گروه مختلف داخلى و خارجى به منظور تهيه گزارش، آشنايى با مركز تحقيقات و يا آشنايى با نرم‏افزارهاى علوم اسلامى از بانك‏هاى اطلاعات مركز در قم و تهران ديدن كرده‏اند كه از اين ميان مى‏توان به ديدارهاى دانشجويان مسلمان دانشگاههاى لندن، خبرنگاران آمريكايى، انگليسى و ژاپنى، رهبر جهاد اسلام اريتره، طلاب تاجيكستان، طلاب تانزانيا، اعضاى يك مؤسسه خيريه تركيه و بازديد گروه كثيرى از دانشجويان و دانش‏آموزان كشورمان اشاره كرد.

7 - كانون تحقيقات علمى رايانه‏اى:

ارائه اطلاعات به شكل دسته‏بندى شده با امكان جستجو و بازيابى‏هاى متفاوت و خارق‏العاده از تواناييهايى است كه بشر در سايه استفاده از رايانه و برنامه‏هاى رايانه‏اى در حدى فوق تصور به دست آورده است. بانك‏هاى اطلاعات با آماده سازى فضاى مناسب امكان بهره‏ورى بيشتر از اين‏گونه قابليتهاى نرم‏افزارى را در اختيار محققان و پژوهشگران علوم اسلامى قرار مى‏دهند.

بسيارى از كاربرانى كه به طور مرتب به بانك‏هاى اطلاعات مراجعه مى‏كنند با كمك امكانات موجود در بانك‏ها توانسته‏اند كارهاى تحقيقاتى مختلفى را به ثبت رسانده و برخى از آنها را به صورت كتاب چاپ كنند كه به اذعان خودشان اگر چنين بانك‏هايى وجود نداشت هرگز نمى‏توانستند تحقيقات مذكور را به پايان رسانده و يا حداقل با سرعت و قوت فعلى آنها را انجام دهند.

آقاى ذبيح زاده مدت دو سال است كه به طور مستمر به بانك تحقيقاتى دارالشفاء مراجعه مى‏كند. ايشان در اين مدت موفق شده است اسناد دو كتاب مهم حديثى را بررسى و تحقيق نمايد و آنها را براى چاپ آماده كند. همچنين حجج اسلام واحدى، اسداللهى و مؤمن با استفاده از امكانات و نرم‏افزارهاى اين بانك موفق شده‏اند كتبى تحت عنوان الحسين فى القرآن، سفر به عالم برزخ و فضائل اميرالمؤمنين را بنويسند.

يكى از محققان ضمن تشكر از برخورد بسيار خوب و برادرانه مسؤلان بانك اطلاعات مى‏گويد: كار كردن با كامپيوتر آن‏هم در چنين فضاى مناسبى بسيار لذت‏بخش است ما در اينجا از امكانات مختلف همچون آخرين نرم‏افزارهاى علوم اسلامى، چاپگرهاى مدرن و پيشرفته‏ترين دستگاههاى رايانه‏اى بهره‏مند مى‏شويم. در واقع اگر اين بانك‏ها وجود نداشت ما نمى‏دانستيم براى انجام كارهاى تحقيقاتى و مطالعاتى خود به كجا بايد برويم زيرا بسيارى از كارهاى تحقيقاتى را امروزه عملا در كتابخانه‏ها نمى‏توان انجام داد.

بانك‏هاى اطلاعات نه تنها زمينه لازم را براى انجام تحقيقات مختلف فراهم آورده‏اند بلكه در برخى موارد خود نيز به تهيه جزوات تحقيقى اقدام مى‏نمايند. از جمله تاكنون بانكهاى اطلاعات قم 45 مقاله و بانك اصفهان 3 مقاله تحقيقاتى منتشر نموده‏اند. اين مقالات كه به طور عمده از طريق جمع‏آورى روايات و آيات مرتبط با يك موضوع با كمك برنامه‏هاى رايانه‏اى نگاشته مى‏شوند به مباحث روز و نيازهاى علمى جامعه معطوف بوده و سعى در بررسى ديدگاه متون معتبر دينى در اين‏گونه امور دارد. برخى از اين تحقيقات عبارت‏اند از:

1 - پژوهشى در معمارى اسلامى، 2- مجموعه روائى امير (همراه با فهرست موضوعى)، 3- مجموعه روائى بهداشت دهان و دندان، 4- مجموعه روائى خواص خوراكيها (شير، عسل، خرما، گوشت، نمك و سركه...)، 5- مجموعه‏اى از خصائص اهل‏بيت‏عليهم‏السلام، 6- مجموعه روائى در زمينه شاخصه‏هاى ميراث فرهنگى، 7- مجموعه روائى حجاب، 8- روايات در زمينه رشد، 9- مجموعه روائى در باره آفات و درمان وسواس.

8 - سيستم ارزيابى نرم‏افزارها:

يكى از خدمات ارزنده‏اى كه بانك‏هاى اطلاعات به توليدكنندگان برنامه‏ها ارائه مى‏كنند ارزيابى برنامه‏ها است. كاربران بانك‏هاى اطلاعات با مراجعه مستمر به داده‏ها و قابليتهاى نرم‏افزارها در عمل با تواناييها و كاستيهاى آنها آشنا شده و نواقص را به مسئولان بانك‏ها گوشزد مى‏كنند و از اين طريق كمك بسيار زيادى به ارتقاى كيفى و اشكال‏زدايى برنامه‏ها مى‏نمايند.

علاوه بر ارزيابى برنامه‏ها بانك‏هاى اطلاعات كانال ارتباطى مناسبى براى انتقال نيازها و گرايشهاى كاربران نيز مى‏باشد. استفاده گسترده از يك برنامه و درخواستهاى مستمر براى يك برنامه خاص و يا بى‏توجهى نسبت‏به يك برنامه مى‏توانند معيارهاى قابل اعتمادى براى توليد و يا ارتقاى يك برنامه محسوب شوند.

مهم‏ترين اشكالى كه در كار بانك‏هاى اطلاعات مشاهده مى‏شود ضعف تبليغات است. بسيارى از مخاطبان اصلى بانك‏هاى اطلاعات يعنى طلاب و دانشجويان رشته‏هاى الهيات اساسا از وجود اين بانك‏ها بى‏اطلاع هستند!

به عنوان مثال مسئول بانك دارالشفاء اعلان نموده است كه برنامه‏هاى معجم الفاظ بيشتر مورد توجه محققان واقع شده است. در بانك اصفهان بحار الانوار بيشترين مشترى را دارد. مسئول بانك آستانه از استقبال گسترده از برنامه‏هاى قرآنى و نور الالفاظ خبر مى‏دهد و اضافه مى‏كند كه عده زيادى خواهان معجم موضوعى احاديث هستند. اين اطلاعات اگر به صورت آمارى تنظيم شود و دقيقا دفعات و ساعات استفاده از برنامه‏ها در هر بانك مشخص گردد مى‏تواند به يافتن دستور العملى براى تهيه برنامه‏هاى جديد و بهبود برنامه‏هاى فعلى منجر شود.

كاستيها و پيشنهادها

در كنار محاسن متعدد و امتيازات ويژه‏اى كه بانك‏هاى اطلاعاتى دارند، وجود برخى كاستيها و كمبودها طبيعى و قابل قبول است. مهم‏ترين اشكالى كه در كار بانك‏هاى اطلاعات مشاهده مى‏شود ضعف تبليغات است. بسيارى از مخاطبان اصلى بانك‏هاى اطلاعات يعنى طلاب و دانشجويان رشته‏هاى الهيات اساسا از وجود اين بانك‏ها بى‏اطلاع هستند!

بانك‏هاى اطلاعات از فقدان يك روابط عمومى قوى كه به طور مستمر و برنامه‏ريزى شده به معرفى توانمنديها و امكانات بانك‏ها به حوزه‏ها و دانشگاهها و حتى عموم مردم بپردازد شديدا رنج مى‏برند. برخى از بانك‏ها حتى از داشتن يك تابلو كوچك محروم‏اند و جز افراد آشنا و غريبه‏هاى خوش‏اقبال، كسى ديگر از وجود آنها مطلع نمى‏شود.

بجاست كه مسئولان محترم بانك‏هاى اطلاعات با توجه به ويژگيهاى ممتاز و كاركردهاى منحصر به فرد اين بانك‏ها برنامه‏هايى منظم و هدفدار براى آشنا كردن طلاب و دانشجويان با نرم افزارها و خدمات اطلاع‏رسانى آنها تنظيم كنند و حتى از طريق رسانه‏هاى گروهى همچون صدا و سيما و مطبوعات به تبليغ آنها بپردازند زيرا معرفى نرم‏افزارهاى علوم اسلامى در زمان حاضر عملا تبليغ اسلام و دفاع از حوزه و روحانيت است.

در همين راستا تعيين محل دائمى براى معرفى نرم‏افزارهاى علوم اسلامى و مراكز تحقيقاتى و دعوت از دانشجويان و طلاب براى بازديد و استماع توضيحات مربوط، از كارهاى بسيار لازمى است كه تاكنون از آن غفلت‏شده و اميد است‏با توجه و عنايت مسئولان اقدام عاجل در اين زمينه صورت گيرد.

در همين جا مناسب است كه از فعاليتهاى تبليغاتى مركز آموزش و تحققات رايانه‏اى حوزه علميه اصفهان و مسئول محترم آن حجة الاسلام سجادى كه در مدتى كوتاه اقدامات ارزشمندى در جهت‏شناساندن بانك اطلاعات اصفهان به عمل آورده‏اند تشكر و قدردانى گردد.

نكته ديگر در باره توزيع جغرافيايى بانكهاى اطلاعات است. از هشت‏بانك اطلاعاتى كه توسط مركز تحقيقات در كشور راه‏اندازى شده است، پنج‏بانك آن در شهر مقدس قم قرار دارد. دو بانك نيز در تهران و يك بانك در اصفهان واقع است. از طرف ديگر در شهرهاى بزرگ ديگرى همچون مشهد، شيراز، اهواز، تبريز و... هيچ «بانك اطلاعات‏»ى موجود نيست! گرچه شهر مقدس قم به لحاظ آنكه بيشترين روحانى را در خود جاى داده و مركز فقاهت و علوم اسلامى است‏بايد مورد توجه و عنايت مضاعف قرار گيرد اما اين نبايد به معناى به‏فراموشى سپردن حوزه‏هاى علميه و دانشگاههاى ساير شهرستانها تلقى گردد.

پس از توزيع جغرافيائى، موقعيت مكانى و محل استقرار بانك‏ها نيز در بهره‏بردارى مناسب از آنها تاثير بسزايى دارد.

جدول شماره (1) نشان مى‏دهد بانك‏هايى كه در جنب كتابخانه‏ها قرار دارند از بالاترين بهره‏ورى و بانك‏هايى كه در محل ادارى واقع شده‏اند از كمترين بهره‏ورى برخوردار هستند. بنابراين به نظر مى‏رسد كه اگر بانك‏هاى اطلاعاتى به عنوان مكمل كتابخانه‏هاى عمومى در كنار آنها قرار داده شوند موفق‏تر و كارآتر خواهند بود.

كاستيها و كمبودهاى ديگرى كه مسئولان شعب بانك‏ها و مراجعان به آنها اشاره داشتند عبارت‏اند از:

1- پايين بودن سرعت و مدل بعضى از كامپيوترها;

2- مجهز نبودن اكثر بانك‏ها به برنامه‏هاى حديثى و قرآنى اهل سنت و برنامه‏هاى عمومى همچون كتب لغت عربى و انگليسى;

3- محدود بودن فضاى بعضى از بانك‏ها همچون بانك آستانه كه در فضاى 15 متر مربع و با 6 دستگاه بالاترين ميزان بهره‏ورى را نسبت‏به ساير بانكها دارا است.

در انتها ضمن تشكر و قدردانى از دست‏اندركاران بانك‏هاى اطلاعات به خاطر ترويج و نشر فرهنگ استفاده از اطلاعات رايانه‏اى در حوزه‏هاى مقدسه علميه، براى اين عزيزان آرزوى موفقيت روز افزون داريم.