نگاهي به سينما در كشورهاي عربي

سعيد طبيعت شناس

سينماي عرب در خلال سالهاي 1968 تا 1988 شاهد تجربيات از سوي سينماگران جوان در نقاط مختلف جهان عرب بود. با آغاز سال 1968، جنبش هاي جوانان بر ضد سيستم سنتي اجتماعي در دنيا آغاز شد. در همان زمان شكافي عميق از نظر فكري، روحي و اخلاقي در تمام جوامع خصوصا جوامع غربي به وجود آمد و اعتماد جوانان به نهادهاي سياسي و اجتماعي از بين رفت.

در جهان عرب پس از اولين شكست اعراب در مقابل اسرائيل، حركت گسترده اي براي تجديدنظر در نهادها و علل و اسباب اين شكست به وجود آمد. سردمدار اين حركت نيز جوانان بودند كه خود را مالكان آينده به حساب آورده و منتظر بودند تا حكومتها به وعده هايشان عمل كنند و آنان را به آرزوهاي خود برسانند.

اولين كشور عربي كه دچار التهاب و تغيير و تحولات شد مصر بود. اين كشور در قلب منطقه عربي قرار داشته و در جنگ متحمل شكست سنگيني شده بود. مصر شاهد حركتي براي بازسازي فرهنگي و فكري بود كه نويسندگان، شعرا، داستان سرايان، ادبا و نقاشان و هنرمندان در آن شركت داشتند اما نقش سينماگران بيش از همه جلوه گر شد و همگي خواستار تجديدنظر در سينماي سنتي و قديمي شدند.

پس از آن بود كه «مجمع فيلم مصر»، سينماگران را به سوي ايجاد سينمايي جديد و به دور از چهارچوبها و قالبهاي سنتي و قديمي دعوت نمود. سينمايي كه به مسايل و مشكلات واقعي جامعه بپردازد. شكل سازمان يافته اين دعوت به تاسيس «مجمع فيلم» منجر شد. با تأسيس مجمع فيلم در سال 1960 نسل جديدي از جوانان عاشق سينما پديدار شدند كه بر دانش، آگاهي و معلومات خود تكيه داشتند و هر هفته فيلم هاي سينمايي را مشاهده و نقد و بررسي مي نمودند. پس از مدتي در سال 1963 دو حادثه مهم به وقوع پيوست: 1- فارغ التحصيل شدن اولين گروه دانشجويان دانشسراي عالي سينما 2- تأسيس مؤسسه سينمايي و وارد شدن دولت در امور توليدات سينما و سيطره جزئي آن بر توزيع و نمايش فيلم.

مدتي نگذشت كه مبارزه اي ميان نسل جديد و نسل قديم سينماگران درگرفت كه به صورت يك درگيري حرفه اي درآمد. نسل جديد مي خواست آنچه را كه از اصول جديد سينما ياد گرفته بود به اجرا گذاشته و براي خود فرصت كار ايجاد كنند. اين نسل، نسل قديم را متهم به ركود، ارتجاع، و مانع بودن در راه سينماي جديد مي نمود نسل قديم نيز جوانان را متهم به گستاخي، بي احترامي به خبرگان و تمايل به شهرت و جمع آوري مال و ثروت نمود.

در اين ميان، چند تن از بهترين كارگردانان قديمي مانند يوسف شاهين، صلاح ابوسيف، بركات، توفيق صالح و در اين ميدان مبارزه مورد بي توجهي و غفلت قرار گرفتند كه ناشي از كوتاه فكري جوانان بود.

در آن زمان برخي عقيده داشتند كه دولت به تنهايي مي تواند سينمايي نوين را اداره كند ولي نظر اكثر جوانان به سوي بخش خصوصي بود و آن را تنها عامل پيشرفت و تحول سينماي مصر مي دانستند، زيرا بخش خصوصي فيلمهاي خوبي را به وسيله كارگردانان بزرگ سينما، ساخته بود.

بخش دولتي نيز فعاليت خود را آغاز كرد و فيلمهاي تجاري ارزان قيمت با ارزش هنري مناسبي را ساخت كه اين فيلم ها در مقايسه با توليدات مشابه آمريكايي، فيلمهاي گروه « B » نام گرفت. در سال 1968 جامعه هنري و فرهنگي سينماگران جوان تبديل به نيرويي قدرتمنند شد و نياز به تغيير تحولات را در خود احساس نمود. اين جامعه سينماي قديمي را نفي كرده و آن را مورد اتهام قرار داد.

تابستان 68، تابستاني پر از التهاب و تشنج بود. سينماگران و منتقدان جوان خواستار ايجاد چهارچوب و برنامه اي واحد شدند كه آنها را در كنار يكديگر جمع كرده و حركتشان را منظم سازد. در همين راستا اين گروه توانست در مجله «كواكب»‌ دو صفحه را به خود اختصاص دهد كه «رجاء نقاش» مسئوليت آن را برعهده داشت. سپس «فتحي فرج» سردبير مجله «غاصبون» و همكارانش حمله شديدي را بر عليه سينماي سنتي آغاز كرده و خواستار فرصت دادن به سينماگران جوان براي ساخت فيلمهايي در مورد مسايل واقعي جامعه شدند. در همان زمان اولين باشگاه سينمايي در قاهره با پنج هزار عضو افتتاح شد كه اكثر آنان را جوانان تشكيل مي دادند.

اين باشگاه هر هفته اقدام به پخش و نقد و بررسي فيلم و بررسي فيلم مي نمود و هفته نامه «دوريه» كه در حال حاضر نيز منتشر مي شود به نقد و بررسي سينماي نوين جهان مي پرداخت.