ابوريحان بيروني

علوم طبيعت، فيزيک، دانشمندان فيزيک

ابوريحان محمد بن احمد بيروني از دانشمندان بزرگ ايران در علوم حکمت و اختر شناسي و رياضيات و تاريخ و جغرافيا مقام شامخ داشت، در سال 326 هچري قمري در حوالي خوارزم متولد شده و از اين جهت به بيروني يعني خارج خوارزم معروف شده. هيچ اطلاعي در باره اصل و نسب و دوره کودکي بيروني در دست نيست. نزد ابو نصر منصور علم آموخت در 17 سالگي از حلقه اي که نيم درجه به نيم درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشيدي نصف النهار رادرکاث رصد کند، و بدين ترتيب عرض جغرافيايي زميني آن را استنتاج نمايد چهار سال بعد براي اجراي يک رشته از اين تشخيص ها نقشه هايي کشيد و حلقه اي به قطر 15 ذراع تهيه کرد. در 9 خرداد 376 بيروني ماه گرفتگي(خسوفي)رادرکاث رصد کرد و قبلاٌ با ابوالوفا ترتيبي داده شده بود که او نيز در همان زمان همين رويداد را از بغداد رصد کن. اختلاف زماني که از اين طرق حاصل شد به آنان امکان داد که اختلاف طول جغرافيايي ميان دو ايستگاه را حساب کنند وي همچنين با ابن سينا فيلسوف برجسته و پزشک بخارايي به مکاتبات تندي در باره ماهيت و انتقال گرما و نور پرداخت در دربار مامون خوارزمشاهي قرب و منزلت عظيم داشته چند سال هم در دربار شمس المعالي قابوس بن وشمگير به سر برده، در حدود سال 404 هجري قمري به خوارزم مراجعت کرده، موقعي که سلطان محمود غزنوي خوارزم را گرفت در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباريان از کشتن وي در گذشت و او را در سال 408 هجري با خود به غزنه برد در سفر محمود به هندوستان، ابوريحان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکريت را آموخت ومواد لازمه براي تاليف کتاب خود موسوم به تحقيق ماللهند جمع‌آوري کرد.

بيروني به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آنها اقامت گزيد و عرض جغرافيايي حدود 11 شهر هند را تعيين نمود خود بيروني مي نويسد که در زماني که در قلعه نندنه به سر مي برد، از کوهي در مجاورت آن به منظور تخمين زدن قطر زمين استفاده کرد. نيز روشن است که او زمان زيادي را در غزنه گذرانده است تعداد زياد رصدهاي ثبت شده اي که به توسط او در آنجا صورت گرفته است با رشته اي از گذرهاي خورشيد به نصف النهار شامل انقلاب تابستاني سال 398 آغاز مي شود و ماه گرفتگي روز 30 شهريور همان سال را نيز در بر دارد. او به رصد اعتدالين و انقلابين در غزنه ادامه داد که آخرين آنها انقلاب زمستاني سال 400 بود.

بيروني تاليفات بسيار در نجوم و هيات و منطق و حکمت دارد از جمله تاليفات او قانون مسعودي است در نجوم و جغرافيا که به نامه سلطان مسعود غزنوي نوشته، ديگر کتاب آثار الباقيه عن القرون الخاليه در تاريخ آداب و عادات ملل و پاره اي مسائل رياضي و نجومي که در حدود سال 390 هجري به نام شمس المعالي قابوس بن وشمگير تاليف کرده اين کتاب را مستشرق معروف آلماني زاخائو در سال 1878 ميلادي دررليپزيک ترجمه وچاپ کرده و مقدمه اي بر آن نوشته است. ديگر کتاب ماللهند من مقوله في العقل اومر ذوله در باره علوم و عقايد و آداب هنديها که آن را هم پروفسور زاخائو ترجمه کرده و در لندن چاپ شده است ديگر التفهيم في اوائل صناعه التنجيم در علم هيات و نجوم و هندسه. بيروني هنگامي که شصت و سه ساله بود کتابنامه اي از آثار محمد بن زکرياي رازي پزشک تهيه نمود و فهرستي از آثار خود را ضميمه آن کرد اين فهرست به 113 عنوان سر مي زند که بعضي از آنها بر حسب موضوع گه گاه با اشاره کوتاهي به فهرست مندرجات آنها تنظيم شده اند اين فهرست ناقص است زيرا بيروني دست کم 14 سال پس از تنظيم آن زنده بود و تا لحظه مرگ نيز کار مي کرد به علاوه 7 اثر ديگر او موجود است و از تعداد فراوان ديگري هم نام برده شده است. تقريباٌ‌ چهار پنجم آثار او از بين رفته اند بي آن که اميدي به بازيافت آنها باشد از آنچه بر جاي مانده در حدود نيمي به چاپ رسيده است. علايق بيروني بسيار گسترده و ژرف بود و او تقريباٌ‌ در همه شعبه هاي علومي که در زمان وي شناخته شده بودند سخت کار مي کرد وي از فلسفه و رشته هاي نظري نيز بي اطلاع نبود اما گرايش او به شدت به سوي مطالعه پديده هاي قابل مشاهده در طبيعت و در انسان معطوف بود در داخل خود علوم نيز بيشتر جذب آن رشته هايي مي شد که در آن زمان به تحليل رياضي درآمدند. در کاني شناسي، داروشناسي و زبان شناسي يعني در رشته هايي که در آنها اعداد نقش چنداني نداشتند نيز کارهايي جدي انجام داد اما در حدود نيمي از کل محصولات کار او در اختر شناسي، اختر بيني و رشته هاي مربوط به آنها بود که علوم دقيقه به تمام معني آن روزگاران به شمار مي رفتند رياضيات به سهم خود در مرتبه بعدي جاي مي گرفت اما آن هم همواره رياضيات کاربسته بود از آثار ديگر بيروني که هنوز هم در دسترس هستند و مي توان اينها را نام برد: اسطرلاب، سدس، تحديد، چگاليها، سايه ها، وترها، پاتنجلي، قره الزيجات، قانون، ممرها، الجماهر و صيدنه، بيروني در باره حرکت وضعي زمين و قوه جاذبه آن دلاليل علمي آورده است و مي گويند وقتي کتاب قانون مسعودي را تصنيف کرد سلطان پيلواري سيم براي او جايزه فرستاد ابوريحان آن مال را پس فرستاد وگفت: من از آن بي نيازم زيرا عمري به قناعت گذرانيده ام و ترک آن سزاوار نيست.

نظر پردازي، نقش کوچکي در تفکر او ايفا مي کرد وي بر بهترين نظريه هاي علمي زمان خود تسلط کامل داشت اما داراي ابتکار و اصالت زيادي نبود و نظريه هاي تازه اي از خود نساخت ابوريحان بيروني در سال 440 هجري در سن 78 سالگي در غزنه بدرود حيات گفت.