سير و خواص مهم دارويي

محمد حسين صالحي سورمقي ، دكتراي تخصصي فارماكوگنوزي از انگلستان

زمينه ي تاريخي و خواص دارويي آن

يكي از قديمي ترين گياهان مورد مصرف غذايي و دارويي گياه سير است . قديمي ترين اسناد به جاي مانده در مورد سير مربوط به كتيبه هاي سومريان است كه از 2600 سال قبل از ميلاد مسيح به جاي مانده است . هم چنين سير يكي از مهم ترين داروهاي مصر باستان است كه حداقل 22 خاصيت درماني براي آن قائل بوده اند و پاپيروس هاي ( Papyrus ) به جاي مانده از 1550 سال قبل از ميلاد مسيح ثبت شده است .

هرودوت ، مورخ مشهور يونان كه در 450 سال قبل از ميلاد به مصر سفر كرده است در تاريخ خود مي نويسد : كارگراني كه ساخت اهرام مصر را به عهده داشته اند از مقادير زيادي پياز ، تربچه و سير استفاده مي كرده اند . هرودوت همچنين اضافه مي كند كه براي سيصد و شصت هزار كارگر سازنده ي اهرام مصر ، مقدار بسيار زيادي سير هر ساله جهت جلوگيري از امراض عفوني مورد احتياج و مصرف بوده است .

اقوام يهود مصارف وفوائد سيررا از مصريان آموخته وسپس اين تجربيات را به بيرون ازمصر انتقال دادند .

شناخت وفوائد ومصرف سير از قرون وسطي دراروپا متداول شده است . اسناد زيادي حاكي از آن است كه سير دردرمان بسياري از امراض مصرف مي شده است ويكي از مواردي كه بسياري از منابع به آن اشاره مي كنند دربيماري طاعون بوده است . به عنوان نمونه وقتي كه شهر بازل ( Basei )دچار همه گيري طاعون شد ، اقوام يهودي كه بيش تر از همه سير مصرف كرده بودند كم تر از ديگران به طاعون مبتلا شدند . هم چنين درسال 1721 كه طاعون درشهر مارسي شيوع پيدا كرد گروهي از دزدان ، اموال مرده ها وبيماران را به غارت برده بودند واين درحالي بود كه آن ها كم تر به طاعون مبتلا مي شدند . وقتي يكي از دزدان دست گيرشده بود ، اعتراف كرد كه گروه آن ها از سير خيسانده درشراب وياسركه به مدت زيادي استفاده كرده اند .

باوجود ي كه سير ساليان دراز به عنوان ضدعفوني كننده مورد استفاده بود ، امام درعين حال مردم اروپا از آن براي مشكلات قلبي وگردش خون نيز استفاده مي كردند .

كليات گياه شناسي سير :

سير گياهي پيازدار بانام علمي . A I I ium Sativuml از خانواده ي للياسه ( liIiaceae )است . اين گياه دراصل بومي نواحي مركزي آسيا بوده ولي درحال حاضر به علت استفاده ي بسيار زياد غذايي ودارويي ، درنقاط مختلف دنيا كشت مي شود . سير از طريق كشت ، توليد روبه مصرف مي رسد . پياز زيرزميني سير برعكس پيازورقه ورقه نبوده واز 4تا 20 حبه با پوست نازك ووزن هاي مختلف تشكيل شده است وحداقل وزن هر جبه به يك گرم مي رسد .

قسمت هوايي سير كه بيرون از زمين حدود 30 تا 90 سانتي متر درازا دارد درنهايت به گل ها ختم مي شود .

فقط از حبه هاي سير جهت مصرف خواركي ويا دارويي استفاده به عمل مي آيد . توليد ساليانه ي سير درجهان حدود 2ميليون تن است كه 60 درصد از اين مقدار درآسيا (عمده ي آن درچين كشت مي شود ) ، 20 درصد دراروپا و10 درصد درآمريكا وآفريقا و10 درصد بقيه درديگر نقاط جهان به دست مي آيد . قسمت اعظم سيرتوليد شده درجهان بلافاصله پس از برداشت خشك شده به به پودر سير تبديل مي شود .

براي پودر كردن سير ، ابتدا پوست حبه هاي سير را جدا كرده وسپس آن را به صورت ورقه هاي نازك درمي آورند ، بعد از آن به مدت 3تا 4 روزدر حرارت حداكثر 50 درجه ي سانتي گراد قرارمي دهند . پس از اين مدت مقدار رطوبت سير به كم تر از 5 درصد مي رسد كه دراين زمان ورقه هاي خشك شده به صورت پودر درمي آيد . يكي از نكات بسيار مهم درخشك كردن سير درجه ي حرارت است كه نبايد بيش تر از 50 درجه باشد زيرا تركيبات اصلي سير به حرارت حساس بوده وممكن است تجزيه شوند . گرچه درعمليات خشك كردن ، مقداري از تركيبات اصلي گوگرددار ممكن است تغيير يافته وكاهش يابند ولي اين مسئله چندان مشكلي براي اثرات دارويي سير به وجود نمي آورد .

دربازار دارويي ، اشكال مختلف فرآورده هاي سير وجود دارد كه بيش تر از همه به صورت تنطور ، قرص ويا پرل هاي حاوي روغن هستند كه توضيحات خلاصه اي درباره آن ها داده مي شود .

تنطور سير شامل عصاره ي آبي الكلي مواد موجود درسير است كه به طور تقريبي همان خاصيت سير را دارد ولي داراي بوي شديد بوده به همين دليل ازآن دركمتر جايي استفاده مي شود .

قرص سير حاوي پودرسير خشك شده است كه بهترين شكل دارويي آن است وخواص آن تاحدودي شبيه سير تازه است ومواد موجود درآن نيز حاوي اكثر موادي است كه درسير تازه وجود دارد . بيش ترين فرآورده ي سير درجهان به اين شكل است ، واز آن جا كه اين قرص ها داراي روكش هستند ، لذا داراي بوي سير نبوده ولي بعد از خوردن كمي بوي سير از دهان به مشام مي رسد .

فرآورده هاي ديگر سير به صورت پرل هاي كروي ويا تخم مرغي شكل است كه حاوي روغن هستند . براي تهيه ي اين محصولات سيررا له كرده وبه آن روغن هاي گياهي ازجمله روغن مايع ذرت ويا روغن مايع دانه ي گندم اضافه مي كنند تا تركيبات محلول درروغن سير ، درآن حل شود . پس از مدتي روغن را جدا كرده وبه صورت پرل بسته بندي مي كنند . دراين نوع محصولات فقط تركيبات محلول درچربي سير كه از مواد مؤثره ي اصلي هستند وارد دارو مي شوند وتركيبات محلول درآب سير جدا نمي شوند بنابراين اين محصول داراي تعدادي از خواص اصلي سير است وخواص كامل سير تازه را دارا نيست . به هرحال باتوجه به اين كه كامل ترين اثر، مربوط به سير تازه است ولي از آن جا كه به علت بوي شديد آن نمي توان به طور پيوسته از سير تازه استفاده كرد ، به اجبار بايد به غير از مصرف سير تازه از فرآورده هاي دارويي ديگر آن به علت سادگي مصرف وجهت ايجاد بوي كم تراستفاده كرد ،

سؤال مهمي كه اكثر افراد دارند اين است كه آيا خواص سير به شكل ترشي ويا درغذاهاي پختني ويا سرخ كرده نيز مانند سيرتازه است ؟ از نظر علمي ، تركيبات ومكانيسم اثر سير تاحد زيادي پيچيده است . به طور مثال تركيبات موجود درسير تا زماني كه پوست حبه ها جدانشده باشد بازماني كه سير ، پوست كنده وخرد شود كسي متفاوت است ، يعني به محض له شدن سير ومجاور شدن آن با هوا تغييراتي در آن روي مي دهد . چون مواد اصلي ومؤثر سير نسبت به هوا وبه ويژه حرارت حساس هستند .هرچه سير بيش تر حرارت داده شود خواص آن كاسته تر مي شود . بنابراين اثر سير درغذاهاي پخته وسرخ شده به مراتب كم تر از سير تازه است . همان بويي كه درآشپزخانه از غذاهاي پختني ويا سرخ شده ي حاوي سير به مشام مي رسد مربوط به مواد گوگردي سير است كه بالاتر از 60 درجه حرارت ، كم كم متصاعد مي شوند . هم چنين سير وقتي به صورت ترشي درمي آيد دست خوش تغييراتي خواهد شد كه به حرارت محيط ، سركه ، زمان نگه داري وفاكتورهايي ازاين قبيل بستگي دارد ولي دراكثر موارد داراي خواصي شبيه به سير است .

خواص مهم دارويي سير : سير داراي خواص متعددي است كه از زمان هاي قديم تاكنون براي آن قائل بوده اند اما خواص عمده ومهم آن كه امروز از نظرداروسازي وپزشكي مورد توجه قرارگرفته وازنظرعلمي وكلينيكي مورد تأييد قرارگرفته اند شامل اين موارد مي شوند :

1.اثر پايين آورنده ي چربي خون كه باعث جلوگيري از تنگ شدن عروق قلبي ودرنتيجه جلوگيري ازبيماري هاي قلبي وسكته مي شود .

2.اثر كاهش كلسترول خون كه اين اثر مانند اثرقبلي درجلوگيري ا زتنگ شدن عروق ومشكلات قلبي عروق مؤثر است .

3.سير مي تواند به طورضعيف قند خون را كاهش دهد ، بنابراين مي تواند دررژيم افرادمبتلا به بيماري قند قرارگيرد .

4.سير هم چنين داراي اثر كاهش فشارخون است ، البته بايد توجه كرد كه سير نمي تواند فشارخون هاي بالا را مهار كند بلكه درصورت مصرف مداوم به خصوص فرآورده هاي دارويي آن ، تا حدي فشار خون كاهش مي يابد .

5.تركيبات سيرمي توانند ازچسبندگي پلاكت ها جلوگيري كرده وبا اين اثر به اصطلاح عاميانه دركاهش غلظت خون ودرجلوگيري از امراض قلبي وعروقي مؤثر باشد . البته تحقيقات جديد ، اثرات ضد ميكروب ،ضد ويروس ، ضدسرطان وچندين خاصيت ديگر را سير را كه از قديم به عنوان يك ماده ي غذايي ودارويي با ارزش مصرف بسيار زياد داشته ودرحال حاضر نيز روزبه روز به مصرف آن اضافه مي شود .

نكته ي بسيارمهم ديگري كه مورد سؤال بسياري از مصرف كنندگان سير است اين كه بعضي افراد مي پرسند آيا مي توان حبه ي سيررا بدون جويدن بلعيد تاهم بوي كم تري دردهان ايجاد كند وهم ازخواص آن بهره مند شوند ، بايد گفت كه تمام مواد موجود درگياهان ، درسلول هاله شدن يا پاره شدن ويا شكستن ديواره ي سلول هاست . بنابراين تاوقتي كه گياهان به صورت له شده ويا پودر( خرد يا آسياب شده ) مورد مصرف قرارنگيرند ، مواد مؤثر آن ها دربدن استخراج نشده وقسمت اعظم آن دفع مي شود بنابراين هرچه سير بيش تر له شود مواد بيش تري ازآن دربدن آزاد مي شود ودرصورتي كه به هرصورت حبه يا تكه هاي بزرگ مصرف شود ، كم ترين مقدار مواد مؤثر آن به بدن مي رسد .

نكته ي ديگر اين كه براي از بين بردن كامل بوي سير از دهان راهي وجود ندارد چون تركيبات گوگردي سيرپس از وارد شدن به بدن وخون از راه ريه ها وپوست بدن دقع مي شود وارتباطي به دهان ندارد يعني تركيبات گوگردي كه مسئول بوي سير هستند دربازدم از ريه وبا عرق بدن خارج مي شود لذا فقط بعضي مواد ويا خوش بوكننده ها مي توانند به طور موقت وجزئي بوي دهان را تغيير داده وياكمي بوي سير را كاهش دهند .