سیمای انسان کامل در مباحث عرفان نسخه متنی

سيماي انسان كامل در مباحث عرفان

خانم دكتر مهين عرب

موضوع بحث، ويژگيهاي انسان كامل از ديدگاه عرفاني است كه ضمن آن برخي از ابعاد وجودي امامان معصوم عليه‏السلام را ـ كه بيشتر عرفا به آن پرداخته‏اندـ مرور خواهيم كرد.

اين بحث در دو محور ارائه مي‏گردد:

1) بررسي شأن و مكانت انسان بخصوص انسان كامل در عالم وجود

2) تأمل در موضع اسلام و تشيع

در اين باب انسان در اين عالم موقعيتي خاص دارد؛ زيرا اشرف مخلوقات است، عقل و اراده دارد و روح خدا در او دميده شده است. از ديدگاه عرفان اسلامي انسان تنها موجودي است كه در اين عالم، استعداد ظهور و تجلي تامّ و تمام اسماء و صفات الهي را دارد و آينه تمام نماي صفات علما و اسماء حسناي الهي است؛ ليكن اگر انسان بخواهد بالفعل آينه حق باشد بايد خوديت و منيّتش فاني شود: « الله نور السموات و الارض» در اين‏صورت آنچنان نور خدا در اين آينه متجلي مي‏شود كه يكپارچه نور مي‏گردد، و به همين دليل هركس اولياي حق را ـ كه كاملترين آينه صفات الهي هستند ـ مي‏ديد، به ياد حق مي‏افتاد چرا كه اين آينه حق را نشان مي‏داد نه غير را. منيّت، آينه انسان را كدر مي‏كند. «انّ الله خلق آدم علي صوره» يعني انسان مي‏تواند واجد و محل ظهور همه صفات الهي باشد و به همين دليل عصاره عالم خلقت در وجود انسان خلاصه مي‏شود . همانگونه كه ابن سينا در كتاب مبدأ و معاد مي‏گويد: كمال عالم هستي در اين است كه انسان در اين عالم پا به عرصه وجود بگذارد. انسان ميوه شجره كون است؛ طبق آيات شريف قرآن، خداوند مقام خليفة اللهي را به انسان داد و به فرشتگان امر فرمود كه بر او سجده كنند. پس بديهي است كه بايد از لحاظ صفات و ويژگيها شبيه مستخلفٌ عنه باشد. خداوند جامع همه صفات ثبوتيه است؛ پس خليفه هم بايد اينگونه باشد. چون وجود و بقاي عالم، بسته به وجود خليفة‏الله است؛ اگر دلمان براي بقاي خودمان بسوزد، بايد او را بشناسيم. رابطه خود را با او درك كنيم و سعي كنيم شبيه او شويم.

ويژگيهاي انسان كامل :

انسان كامل بعد از خدا، عالمترين و عارفترين موجودات است؛ زيرا ظرفيت علمي و علم آموزي انسان نامحدود است. انسان توانايي يادگرفتن را دارد «و علّم آدم الاسماء كلّها» و اين توانايي از آن نفس ناطقه است . حال هرچقدر انسان كاملتر باشد، شناختش كاملتر است. بدين ترتيب سررشته علوم در دست انسان كامل است چون عالمترين است.

انسان كامل عابدترين است و كاملترين عبادت را دارد؛ زيرا شناخت كامل دارد. مقام عبد بودن رسول الله صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بر مقام رسول بودنش تقدم دارد: «أشهد انّ محمّدا عبده و رسوله».

انسان كامل حجت الله است ؛ زيرا روشنترين دليل بر ذات و صفات حق تعالي است.

امام صادق عليه‏السلام فرمود: «انّ صورة الانسانيه اكبر حجة اللّه و هي الكتاب الذي كتب بيده». اين انسان كامل همان كتاب الهي است كه در قرآن آمده كه همه چيز در آن مسطور است؛ اصلي‏ترين كتاب، وجود انسان كامل است، و هي الهيكل الذي بنا بحكمه، هيكلش با حكم الهي نباشد، و هي مجموع صورة العالمين، دو عالم غيب و شهادت در اوست. و هي مختصرٌ من العلوم في اللوح المحفوظ او خلاصه همه امور است و هي شاهدٌ علي كل غائب و هي الحجة علي كل جاحد هر كس سؤالي دارد برود خدمت او، او حجت است. هي طريق المستقيم الي كل خيرة. راه مستقيم نزديكترين راه است و آن انسان كامل است. و هي الصراط الممدود بين الجنة و النار . صراط راهي است كه از روي جهنم مي‏گذرد تا به دروازه‏هاي بهشت برسد. مؤمنان بايد از اين راه بگذرند تا به بهشت برسند كه اين

راه، انسان كامل است.

در شأن پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله آمده است: فان محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بصورته و حقيقته و دليلٌ دالّ علي ربه ؛ او دليلي است تمام بر پروردگار. روزي كه انسان كامل به عالم بشريت معرفي شد بزرگترين اتفاق رخ داد و اين بزرگترين سعادت براي ماست كه با آنها نسبت داريم. و هو اتمّ دليل لكونه اكمل المظاهرالجمعية الكمالية الالهية الانسانية و صورته اجمع الصور ايشان جامع جميع كمالات الهي است. او با اين جسم كوچك جامع همه حقايق و صور است . همه چيز در اين عالم به اجمال در انسان كامل است. انسان كامل قطب و محور عالم وجود است.

حضرت علي عليه‏السلام در نهج البلاغه فرموده: ان محلّي منها محلّ القطب من الرحّي؛ انسان كامل مثل خورشيد است كه همه دور آن مي‏چرخند. بقاي ما وابسته به خورشيد است و اگر خورشيد خاموش شود، ما و تمام كائنات از بين مي‏رويم. محور كل كائنات انسان كامل است. وجود ما از وجود اوست. خدا خطاب به پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏فرمايد: لو لاك لما خلقت الافلاك خلق عالم به خاطر اوست.

يكي از ياران امام صادق عليه‏السلام از ايشان سؤال كردند: أتبقي الارض بغير امام؛ آيا زمين بدون وجود امام باقي مي‏ماند؟ فرمود: لو بقيت الارض بغير امام لساخت؛ «زمين اهل خود را فرو مي‏دهد، اگر امام روي زمين نباشد.»

انسان كامل واسطه فيض است. عالم كون به اراده خدا به وجود آمد. انسان كامل واسطه‏اي است ميان عالم مُلك و ملكوت، خاك و افلاك، تجرد و ماديّت و اين واسطه، بهترين مخلوقات است. او با عالم ملك و ملكوت وجه مشترك دارد؛ به همين دليل نيز پيامبران هم ويژگيهاي بشريت را داشتند و هم متصل به عالم بالا بودند. بدين ترتيب خدا ابتدا بر وجود مبارك انسان كامل متجلي مي‏شود و بعد از آن فيض به ساير موجودات سرايت مي‏يابد.

ما از انسان كامل فيض مي‏يابيم. پس وظيفه ما نسبت به اين بزرگان سنگين است.

ابن عربي در كتاب فتوحات مكيّه درباره انسان كامل مي‏گويد: فالانسان الكامل ظهر كمال الصورة و هو قلب لجسم العالم الذي هو كل ما سوي الله». قلب ما سوي الله انسان كامل است و صورت كامل به وسيله او ظهور پيدا مي‏كند. «و هو بيت الحق ». خانه خدا اوست نه كعبه. به اين دليل كه خدا مي‏فرمايد : «و وسعني قلب عبدي المؤمن، لا وسعني ارضي و سمواتي » ؛ زمين و آسمانها با اين همه گنجايش جاي من نيست؛ بلكه خانه من قلب بنده مؤمن است.

در ساحت دين اسلام انسان كامل در قالب معصومان: ظهور پيدا كرده است و تمام ويژگيهاي انسان كامل در «ولايت» خلاصه مي‏شود و «امامت» ظهور ولايت است؛ ولايتي كه حق دخل و تصرف در امور مولي عليه است .

ولايت از آن خداست كه از رگ گردن به ما نزديكتر است . و ولايت خدا از مجراي انسان كامل اعمال مي‏شود، «اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم» ،«انّما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكوة و هم راكعون» ؛ ولايت منحصر به خدا، رسول خدا و كساني است كه در نماز زكات مي‏دهند. شيعه و سنّي معتقدند اين مسأله فقط در مورد حضرت علي عليه‏السلام رخ داده است. از ديدگاه شيعه چون ائمه عليهم‏السلام همه نوري واحد هستند. اين آيه در مورد وجود مبارك ايشان نيز صدق مي‏كند. مي‏دانيم ولايت دو قسم است :

1ـ تكويني

2ـ تشريعي

ولايت تشريعي يعني حق دخل و تصرف در امور ارادي بنده. شارع بودن فقط از آن حق تعالي و ابلاغ و انذار از زبان پيامبران است. اما پيامبر به استقلال حق وضع قانون را ندارد. «ما ينطق عن الهوي ان هو الاّ وحيٌ يوحي.» اما ولايت تكويني يعني حق دخل و تصرف در كائنات و نظام آفرينش. حال چگونه انسان حق دخل و تصرف در كائنات را دارا مي‏شود. انسان كامل جامع جميع اسماء و صفات الهي است. اما اينها فقط لفظ نيستند. بلكه حقايق اند و انسان كامل واجد همه حقايق وجودي است. چون تمام عالم در وجود مبارك انسان كامل جمع است؛ لذا به همان راحتي كه ما مي‏توانيم دستمان را بالا و پايين ببريم انسان كامل به اذن خداوند مي‏تواند در كل عالم دخل و تصرف كند. لذا در اين ساحت كرامات و معجزات را مي‏بينيم. پيغمبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏فرمايند: «اول ما خلق الله نوري و نور من اولين چيزي بود كه خدا خلق كرد. عرفا بر اساس اين حديث اولين مخلوق را كه از تجلي حق تعالي صدور يافته است، حقيقت محمديه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ناميده‏اند. اين حقيقت در سير نزولي در عوالم مختلف ظهور پيدا مي‏كند . در عالم اسماء به صورت اسم اعظم كه همان انسان كامل است، در عالم روح به صورت روح محمدي صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و در عالم كون در قالب انبياء از آدم تا خاتم: ظهور و تجلي نموده است و اينها همه از آثار مظاهر وجود مبارك انسان كامل است.