پرتوي از نيايش هاي ام ابيها

دكتر محمود مهدوي دامغاني

يكي از هدفهاي برجسته در همه آيينهاي الهي ايجاد اعتقاد استوار و پيوند ناگسستني ميان جان آدمي وپروردگار يگانه است و به همين انگيزه به موضوع دعا و نيايش در همه اديان توجه بسيار شده و اين امروسيلهاي براي اظهار عشق و بندگي به ساحت كبريايي است.

در آيين مقدس اسلام بيش از آئينهاي ديگر در اين راستا سفارش شده است. نخستين سوره قرآن سراپاستايش و نيايش است، و هر مسلمانِ مكلّف، در نمازهاي شبانه روزي خود بايد حداقل ده بار ضمن ستايشخداوند، از پيشگاه او هدايت به صراط مستقيم و رستگاري را مسألت كند.

آيات قرآن مجيد كه در آنها امر و تشويق به دعا آمده چه از لحاظ كمّي و شمار آنها و چه از لحاظ كيفي درخور كمال دقت و امعان نظر است.1شمار اين آيات به سيصد ميرسد كه حدود يك بيستم از مجموعه آياتقرآن است. برخي از آيات به راستي تكان دهنده است كه براي نمونه ميتوان به آخرين آيه سوره فرقان توجهكرد كه ميفرمايد:

«قُلْ ما يَعْبَؤُا بكم ربي لو لا دعاوُكم».

«بگو اگر خواندن شما نباشد، پروردگار من به شما عنايتي نكند».2

هر چند دربارة اين آيه گوناگون سخن گفتهاند ولي حديثي كه مفسر بزرگ مرحوم طبري در تفسير خود آوردهاست موضوع را روشن ميكند. او ميگويد: عياشي با اسناد خود از يزيد بن معاوية بن بجلّي روايت كرده كهميگفته است از حضرت ابوجعفر ـ امام باقر (ع) ـ پرسيدم: آيا بيشتر خواندن قرآن افضل است يا بيشتردعا كردن؟ فرمود: بيشتر دعا كردن برتر است و همين آيه را تلاوت فرمود.3

همين روايت و مانندهاي آن كه بسيار است موجب آمده كه يكي از مشخّصههاي فردي و اجتماعي مذهبشيعه در مقايسه با مذاهب ديگر اسلامي توجه به دعا و نيايش باشد، دعاهاي نقل شده از ائمه اطهار نام ببرد.

پيامبران بزرگوار همواره به نيايش پايبند بودهاند كه نمونههاي آن در قرآن مجيد بسيار ذكر شده است. آنبزرگواران پس از انجام وظيفههاي سنگين كه بر دوش داشتهاند، با تضرّع و فروتني پذيرفته شدن آنرا از پيشگاهخداوند متعال در قالب دعا مسألت ميكردهاند. حضرت ابراهيم (ع) آنگاه كه با مساعدت و ياري فرزندبرومندش اسماعيل (ع) براي برافراشتن پايههاي كعبه انجام وظيفه ميكرد و در آن هنگام كه همسر و پسرخردسال خويش را در صحراي بيآب و سبزه جاي ميداد و آن دو را تنها و به اميد عنايت حق رها ميكرد، بهدعا روي آورد و ادعيه آن حضرت كه در قرآن آمده است، از دير باز تا هم اكنون زينت بخش پرده كعبه است.4

در برخي از آيات قرآن آداب و سنن دعا كردن به مسلمانان آموزش داده شده است، آنجا كه ميفرمايد:

«پروردگار خود را با زاري و پنهاني فرا خوانيد».

و در جايي ديگر ميفرمايد:

«پروردگارت را در دل خود با زاري و بيم و آرام و آهسته هر بامداد و شامگاه ياد كن و ازبيخبران مباش».5

كلمه دعا در قرآن مجيد، گاه به معني عبادت و پرستش آمده است آنجا كه ميفرمايد:

«لن ندعُوَا من دونه» كه ترجمه كردهاند: «هرگز خدايي جز او را نميپرستيم».6

مفسران درباره آيه مباركه «و اذا سألك عبادي عني فانّي قريب اُجيب دعوة الداع اذا دعان» به نكتهاي لطيفتوجه كردهاند. عبدالكريم بن هوازن قشيري مفسر نامور و عالم نامدار سده پنجم هجري ميگويد:

معمولا در آيات قرآني آنگاه كه مردم از حضرت ختمي مرتبت (ص)مطلبيميپرسند و آن حضرت مورد پرسش قرار ميگيرد، خود پيامبر (ص) واسطه ومأمور پاسخ دادن ميشود، آن چنان كه چون درباره روح و كوهها و انفال از ايشان سؤالميكنند، وحي نازل ميشود كه چنين بگو! ... ولي در اين آيه نميفرمايد تو بگو، بلكه حق تعاليبه عنايت و رحمت بيكران خود، پاسخ پرسش كنندگان در اين مورد را خود عهدهدار شدهاست.

ميبدي هم در تفسير كشف الاسرار همين مطلب را آورده است و ترديدي نيست كه از لطائف الاسرار قشيريگرفته و ميدانيم كه كشف الاسرار پنجاه و پنج سال پس از مرگ قشيري تأليف شده است.7

اينها كه گفته شد شبنمي از درياي بر گرفته از قرآن مجيد بود، و در امهات كتب حديث مسلمانان جلوه دعا بهراستي چشمگير است. نخست به كميت و شمار احاديث مربوطه در منابع اهل سنت اشارهاي ميشود: درصحيح بخاري شصت و هشت صفحه درباره دعا اختصاص يافته و در صحيح مسلم همراه با شرح نووي پنجاهو دو صفحه به اين موضوع مربوط است. در صحيح ترمذي بخش مربوط به احاديث دعا پنجاه صفحه است كهاز جمله، اين حديث در خور دقت است كه حضرت ختمي مرتبت (ص) خود فرمودهاند:

«در پيشگاه خداوند هيچ چيز گراميتر از دعا نيست».8

و سرانجام در كتاب جامع الاصول ابن اثير در گذشته به سال 606 هجري كه در واقع جامع مطالب عمدهحديث اهل سنت است فصل دعا شامل دويست و هشتاد و دو روايت است.9

در آثار مكتب تشيع نگاهي به پارهاي از كتابهاي اصلي و كهن، ما را به اهميت سرشار دعا در آئين تشيع آشناميسازد. محدث گرانقدر محمد بن يعقوب كليني در گذشته به سال سيصد و بيست و نه هجري در كتاب اصولكافي در پي فصلهاي ايمان و كفر مبحث دعا را آورده است كه در چاپ اسلاميه تهران 176 صفحه را شاملاست و چهار صد و شش حديث ضمن آن نقل شده كه از جمله آنها اين حديث است: «امام صادق (ع) ازحضرت امير المؤمنين علي بن ابيطالب (ع) روايت ميكند كه فرموده است:

محبوبترين كارها در پيشگاه خداوند متعال دعا كردن است و بهترين عبادات پارسايي است.

امام صادق (ع) در پي اين سخن افزوده است كه اميرالمؤمنين علي (ع) بسيار دعا كننده بود.10

شيخ الطائفه طوسي فقيه، محدث، متكلم و مفسر بزرگ شيعه در سده پنجم هجري علاوه بر آنكه در كتابتهذيب كه يكي از كتابهاي اصلي از كتب اربعه شيعه است، فصلي مفصل شامل پنجاه و پنج صفحه درباره دعا واهميت آن آورده، 11كتاب ارزشمند مصباح المتهجد را نيز تأليف كرده كه تمام آن در راستاي نيايش و دعا واهميت آن است.12

علامه مجلسي (ره) در كتاب بحارالانوار كه به راستي دايرة المعارف شيعه است، درباره دعا و ارزش آن وذكر نمونههايي از دعاهاي حضرت ختمي مرتبت و حضرت امير و حضرت صديقه طاهره و نيايشهايائمهاطهار (س) چنان به تفصيل بحث و بررسي كرده است كه در چاپ جديد سه جلد بهشمارههاي 93، 94 و 95 را شامل ميشود. براي آگهي خواننده گرامي تذكر اين نكته را لازم ميبينيم كه جلدپانزدهم فهرست كتابهاي خطي آستان قدس رضوي فقط در موضوع ادعيه است كه به همت آقاي محمد وفادارمرادي تأليف شده و هشتصد و ده نسخه در آن معرفي شده است.

علاوه بر اهميت والاي دعا در قرآن و حديث كه نمونههايي از آن را ملاحظه فرموديد، بايد يادآور شد كهدعا و نيايش در ادبيات ملل مختلف و به ويژه در ادب و فرهنگ فارسي از كهنترين روزگار تا هم اكنون دارايارج و منزلت خاص است و ميتوان در اين باره به منابعي كه به همين منظور در آنها بحث جداگانه شده استمراجعه كرد.13

با توجه به اين مقدمه طبيعي است كه پيشوايان معصوم شيعه (س) و برگزيدگان خاندان حضرتختمي مرتبت (ص) در مورد دعا نيز مانند ديگر عرصههاي كمال و تعالي، بهترين نمونه وسرمشق باشند و خوشبختانه درباره راز و نياز با خداوند متعال بهترين نمونهها از ايشان بر جاي مانده است وشيفتگان دعا و نيايش با ياري و الهام از اين سخنان، ارزندهترين نوع راز و نياز را فرا ميگيرند.

اينك با توجه به ايام شهادت جانگداز حضرت فاطمه زهرا (س) پرتوي از پارهاي ادعيه آن وجودنازنين به خوانندة ارجمند عرضه ميشود و بديهي است كه اين مختصر قطرهيي از درياي نيايشهاي آن گراميمحسوب ميگردد.

پيش از ارائه برخي از دعاها، بايد اين نكته را بگويم كه بيشترين ادعيه نقل شده از حضرتفاطمه (س) را پدر بزرگوارش حضرت رسول اكرم كه درودهاي بيكرانه خداوند بر آن وجود مقدس وخاندان پاكش باد، به ايشان آموختهاند و چون فاطمه (س)ا پس از رحلت پدر حداكثر بيش از نود و پنجروز زندگاني نكرده و به تصريح حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) «شتابان به پدر بزرگوارش پيوسته است»،14بسيار طبيعي است كه دعاهاي آن بانوي معصومه و مظلومه برگرفته از آموزههاي نبوي باشد، و به همين جهتفروغ ادعيه نبوي در دعاهاي نقل شده از آن بانو و نيز در نيايشهاي حضرت علي و ديگر ائمهمعصومين شيعه (ص) آشكار و نمايان است و چرا چنين نباشد، كه ايشان گنجوران گنجينههايدانش و نگهبانان اسرار رسول خدا (ص) هستند و هيچ كس را نرسد كه در اين مورد نيز مانندديگر موارد با آنان سنجيده شود. آري، بايد حضرت سيدالشهداء (ص) به روز عاشورا همان راز و نيازرا داشته باشد كه جد بزرگوارش در جنگ بدر داشته است! اينك چند گزينه از دعاهاي حضرت صديقهطاهره (س)ا:

1 ـ سيد بن طاووس در گذشته به سال 664 قمري، در صفحه 141 كتاب مهجُالدَّعَوات اين دعا را كه ازادعيه آن حضرت است آورده و البته درباره اين دعا گفته نشده است كه حضرت ختميمرتبت (ص) آن را براي دختر گرامي خود انشاء فرموده باشند و مرحوم علامه مجلسي هم آن رابه نقل از همين منبع در صفحه 406، ج92 بحار الانوار چاپ جديد آورده است:

«اللهمّ قنعني بما رزقتني، و استرني و عافني ابداً ما ابقيتني، و اغفرلي و ارحمني إذا توفيتني.

اللهمّ لا تُعيِني في طلب ما لم تقدرلي، و ما قدرته عَلَيّ فاجعله ميسّراً سهلا.

اللهمّ كافي عَنّي والديّ و كُلَّ من له نعمةٌ عَلَيّ خير مكافاة.

اللهمّ فرّغْني لِما خلقتني له و لا تشغلني بما تكفلت لِي به ولا تعذّبْني و أنا استغفرك، ولاتحرمني و أنا أسالك؛

اللهّم ذلّلْ نفسي في نفسي، و عَظّم شأنك في نَفْسي و اَلهِمْني طاعَتكَ و العمل بما يرضيك والتجنب لما يَسخَطُك يا ارحم الراحمين».15

«پروردگارا ! مرا به آنچه به من ارزاني فرمودهاي قانع فرماي، و مرا در پرده رحمتت بپوشان، و تاآنگاه كه مرا زنده و در ـ اين جهان ـ بر جاي ميداري، همواره در عافيت بدار،

كردگارا ! مرا بيامرز و چون مرا به پيشگاه خود فرا خواندي بر من رحمت آور.

پروردگارا! مرا در جستجوي آنچه كه براي من مقدر نفرمودهاي در رنج مينداز، و آنچه را كهبراي من مقدر فرمودهاي راحت و آسان قرار بده.

كردگارا ! از سوي من پدر و مادرم را و هركس را كه بر من حقّ نعمت دارد، بهترين پاداش ارزانيدار.

پروردگارا ! مرا براي آنچه كه براي آن آفريدهاي ـ عبادت و بندگي ـ آسوده بدار، و فقط به آنكارم بپرداز، و مرا بر آن بهرههايي كه خود براي من پذيرا شدهاي (رساندن روزي)، سرگرم ومشغول مدار، و چون از تو آمرزش خواهي ميكنم، مرا عذاب مكن و اينك كه از تو مسألتميكنم، محرومم مدار.

بار خدايا! مرا در نفس خودم فروتن قرار بده و مقام خودت را در نزد من بزرگ بدار، وفرمان برداري از خودت را و چگونگي عمل كردن به آنچه كه تو را خشنود ميدارد و پرهيزكردن از آنچه تو را خشمگين ميسازد، به من الهام فرما، اي مهربانترين مهربانان!»

با اندك دقت در جملههاي همين دعاي به نسبت مختصر چند نكته آموزنده به روشني فهميده ميشود كهادب دعا كردن را به خواننده ميآموزد و مناسب است درباره برخي از آنها توضيحي داده شود:

نخست آنكه نه تنها براي پدر و مادر بلكه براي هر كسي كه بر دعا كننده حق نعمت دارد، تقاضاي بهترينپاداش مطرح ميشود و با آنكه كلمه «مَنْ» براي شمول همگان به كار ميرود، حضرت صديقه طاهره (س)ا به آن بسنده نفرموده است و با آوردن قيد «همگان»، شمول كلي دعاي خود را از پيشگاه حق تعالي مسألتميكند.

و ديگر آنكه با توجه به آيه مباركه: «و ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون:16 و نيافريدم پريان و آدميان را مگربراي آن كه مرا بپرستند»، از خداوند مسألت شده است كه آن حضرت را چنان از دل بستگيهاي ديگر آسودهبدارد، كه فقط به عبادت و پرستش او بپردازد و اين موضوع در آيه سي و يكم سوره توبه و آيه پنجم سوره نود وهشتم و چند آيه ديگر قرآن كريم تكرار شده است و بايد توجه داشت كه دعا خود از مظاهر عبوديت و بندگياست، و برخي از مفسّران بزرگ در همين آيه عبادت را به معني دعا كردن و فرا خواندن معني كردهاند.17

در جمله بعد كه استدعا ميفرمايد تا خداوند درباره آنچه كه خود آن را تكفّل فرموده است، فاطمه(س) را سرگرم و دل مشغول ندارد، اشاره به آيات ديگري از سوره والذاريات است كه حق تعالي ميفرمايد:

«و في السماء رِزْقكم و ما توعدون، فورب السماء و الارض اِنه لحق مثل ما انّكم تنطقون: روزيشما و آنچه به شما وعده داده ميشود، در آسمان است، سوگند به پروردگار آسمان و زمين كهاين، حقيقتي است (كه ترديدي در آن نيست)، همان گونه كه سخن ميگوييد».

نيز در آيه ششم سوره هود خداوند بر تضمين روزي آفريدگان از جانب خود تصريح مينمايد و ميفرمايد:

«و ما مِنْ دابّة في الارض اِلا علي الله رزقها»

«و هيچ جنبندهاي در زمين نيست مگر آنكه روزي او بر عهده خداوند است».

مفسران در تفسير آيات سوره «والذاريات» لطائفي خواندني و آموزنده در راستاي اعتماد به روزي رسانآوردهاند.18

در جمله بعد كه به پيشگاه خداوند عرضه داشته است: «چون از تو آمرزش خواهي ميكنم، مرا عذابمفرماي» سخن حضرت صديقه طاهره (س) ناظر بر آيه مباركه سي و دوم سوره انفال است كه خداوندمتعال فرموده:

«و ما كان الله معذبهم و هم يستغفرون: تا ايشان آمرزش خواهي ميكنند، خداوند عذاب كنندهايشان نيست».

أمير المؤمنين علي (ع) ميفرموده است:

بر روي زمين دو امان از عذاب خدا بوده است كه يكي از آن دو ـ وجود مقدس حضرتختمي مرتبت (ص) ـ برداشته شده است و دومي آمرزش خواهي است، و سپسآن گرامي در تأييد سخن خويش آيه فوق را تلاوت ميفرمود است.19

مناسب است درباره ارزش و اهميت استغفار و آمرزش خواهي ـ و البته استغفاري كه اميرالمؤمنينعلي (ع) آن را به تفصيل در نهج البلاغه بيان فرمودهاند 20و خداوند متعال به اين بنده و خواننده گراميتوفيق چنان استغفاري را ارزاني فرمايد ـ روايت ديگري را هم نقل كنم:

عياشي، از عبد الله بن محمد جُعفي نقل ميكند كه ميگفته است از حضرت باقر (ع) شنيدم كهميگفت: پيامبر (ص) همواره ميفرمودهاند: آمرزش خواهي دژي بسيار استوار است كه شما رااز عذاب محفوظ ميدارد. آنگاه امام باقر (ع) با عنايت به آية مذكور در فوق افزود: اينك كه يكي از آن دودژ كه بزرگتر و ارزندهتر بوده است ـ يعني وجود مقدس نبي مكرم (ص) ـ رحلت فرموده، تنهااستغفار باقي مانده است، پس فراوان استغفار و آمرزش خواهي كنيد كه رهاننده از عذاب گناهان است و اگرميخواهيد اين آيه را تلاوت كنيد كه خداوند ميفرمايد:

«و ما كان الله ليعذبهم و انت فيهم و ما كان الله معذبهم و هُمْ يستغفرون: تا آن گاه كه تو ـ ايپيامبر ـ ميان آناني خداوند ايشان را عذاب نميكند و تا هرگاه كه آمرزش خواهي كنند، خداوندعذاب كننده ايشان نيست».21

جمله بعدي دعا نشان دهنده آن است كه اگر بنده به راستي از خداوند درخواست و مسألت كند، حق تعالياو را محروم نميفرمايد.

خداوندي كه به نبيّ مكرّم خود ميفرمايد: «و أما السائل فلا تَنْهر: اما بر سائل و خواهنده بانگ مزن و او را ازخود مران»، بديهي است كه خود با چه رحمت و عنايتي بر بنده نيازمند توجه ميفرمايد!

اگر قرار باشد براي همه جملههاي اين دعا توضيح داده شود سخن به درازاي ناپسند كشيده ميشود.وانگهي كمي اطلاع نويسنده وافي به آن مقصد عالي نخواهد بود! در اين جا اين اشاره را براي خوانندگان گراميلازم ميدانم كه يكي از لوازم بسيار مهم در فهم مضمون دعاهايي كه از امامان معصوم (ع) بر جاي ماندهاست، انس سرشار و آشنايي فراوان با آيات مباركات قرآن مجيد است كه اين دو ـ يعني دعا و قرآن ـ شارح ومبين يكديگرند.

نكتهاي بسيار آموزنده در توجه حضرت صديقه طاهره (س) به دعا كردن در كتابها و منابع كهن شيعيديده ميشود كه مقدم داشتن ديگران در دعا بر خويشتن است. روايت مربوط به اين نكته لطيف و مهم باسلسله سند موثق به حضرت صادق (ع) و از طريق ايشان به حضرت امام حسن مجتبي (ع)ميرسد، و دو محدث و عالم بزرگ سده چهارم هجري يعني محمد بن جريمة بن رستم طبري در كتابدلائل الامامة و شيخ صدوق درگذشته به سال 381 هجري در كتاب علل الشرايع اين روايت را آوردهاند 22كهحضرت مجتبي(ع) ميفرموده است:

شب جمعهاي مادر بزرگوارم را ديدم كه تا سپيده دم در محراب خود نماز ميگزارد و هموارهبراي مؤمنان با نام بردن از ايشان دعا ميفرمود و براي خود هيچ دعايي نكرد، پرسيدم:مادر جان! چرا همانگونه كه براي ديگران دعا ميكني، براي خود دعا نميكني؟ فرمود نخستهمسايه و سپس خانه.

اين روايت را محدثان بزرگ همچون مجلسي و شيخ حر عاملي و اربلي در آثار خود كه در سدههاي بعدپديد آوردهاند، نقل كردهاند.

شيخ صدوق (ره) در همين راستا روايت ديگري را نيز از حضرت موسي بن جعفر (ع) ذكر كرده است.

مرحوم مجلسي (ره) در بابي جداگانه كه به همين منظور در بحارالانوار فراهم آورده، بيست و شش روايت ازمنابع مختلف را ثبت كرده است.23

خطيب بغدادي در كتاب تاريخ بغداد دعاي مختصر و پر محتوايي را كه حضرتختمي مرتبت (ص) به دختر گرامي خويش آموختهاند، آورده كه جلالالدين سيوطي نيز آن رادر كتاب مسند فاطمه ـ(ٍس)ا نقل كرده و آن سخن چنين است:

پيامبر (ص) به دختر خود فاطمه (ع) فرمودند:

اي فاطمه! چرا نميشنوم كه هر بامداد و شامگاه بگويي «يا حي يا قيوم، برحمتك استغيثك،اصلح لي شأني كله و لا تكلني الي نفسي: اي پروردگار زنده جاودان! با وسيله قرار دادنرحمت تو از تو فرياد رسي و ياري ميجويم، همه امورم را برايم سامان بده و مرا به خودم وامگذار». 24

گزينش هر جمله از جملات ادعيّة حضرت صديقه طاهره (س)ا به راستي دشوار است، زيرا كه همگيآكنده از دقائق معرفتي است، با اين حال يكي دو جمله ديگر را گواه آورم:

آن حضرت چند بار در دعاي خود از پيشگاه خداوند مسألت ميكند كه ادامه زندگي او تا آن هنگام باشد كهخداوند آن را براي او همراه با خير و صلاح ميداند و هر گاه كه مرگ و وصول به رحمت حق براي او بهتر است،مرگش فرا رسد. به عنوان مثال در دعايي كه در تعقيب نماز عصر از ايشان نقل شده و سيد علي بنطاووس حلّي در گذشته به سال 664 قمري آن را در كتاب فلاح السائل و نجاح المسائل در صفحات 186 تا188 آورده است،25 و در دعاي ديگري كه مرحوم مجلسي آن را در صفحة 225، جلد 91 بحار آورده، ايندرخواست متعالي ذكر شده و اين مسأله نشاني از آن است كه ارزش زندگي تا جايي است كه مايه رستگاري ووصول به سعادت در جهان ديگر باشد. اين ديدگاه در يكي از فرازهاي دعاي بيستم صحيفه سجاديه كه بهدعاي مكارم الاخلاق مشهور است، نيز تكرار شده و ضمن آن اين چنين به پيشگاه خداوند عرضه داشته:

«بارخدايا! مرا چندان عُمر ده كه عمر من در فرمانبرداري تو مصروف گردد و هر گاه زندگي منچراگاه شيطاني شود مرا به نزد خود فراگير».26

در همان دعاي تعقيب نماز عصر نيز آمده است:

«اللهم اجعل ثاري علي من ظلمني و انصرني علي من عاداني، اللهم لا تجعل مصيبتي في دينيو لا تجعل الدنيا اكبر همي و لا مبلغ علمي».

همين مضامين در دعاي شب نيمه شعبان كه رسول خدا (ص) آن را ميخوانده آمده است،با اين تفاوت كه ضمائرْ به صورت جمع و به اصطلاح متكلم مع الغير به كار رفته است و دعاي جامع و كاملياست و شيخ محمد بن علي بن ابراهيم نوادة ابن ابيجمهور احسائي در كتاب عوالي اللئالي گفته است كهپيامبر (ص) همواره اين دعا را ميخواندهاند.27

دعاهايي كه كفعمي در كتاب بلد الامين خود براي روزهاي هفته آورده است 28و مجلسي نيز در بحارالانواراز همان كتاب نقل كرده درخور كمال توجه ميباشد و از دعاهاي روزهاي هفته كه از ملحقات صحيفه سجاديّهدر كتابهاي دعا و از جمله مفاتيح الجنان نقل شده مختصرتر است و نشانههايي از آنها در اين ادعيّه نيز ديدهميشود كه براي نمونه به يك مورد اشاره ميكنم:

در دعاي روز يكشنبه اين عبارت از حضرت صديقه فاطمه (س) آمده است كه: «اللهم اجعل اوليومي هذا فلاحا و آخره نجاحاً و اوسطه صلاحا» كه با تقدم و تأخر در دعاي روز دوشنبه ملحقات صحيفه بهاين صورت آمده است: «اللهم اجعل اول يومي هذا صلاحاً و اوسطه فلاحاً و آخره نجاحاً».

اين مقاله را ضمن آرزوي توفيق براي خوانندگان و خودم كه بتوانيم از خرمن سترگ ادعيه حضرتفاطمه (س) خوشه چيني كنيم به اين عبارت از دعاي روز پنجشنبه به پايان ميبرم:

«اللهم اني أسألك الهُدي و التُّقي و العِفافَ و الغِني و العملَ بما تُحبُّ و تَرضي»

1-براي آگاهي بيشتر از كميت دعا در آيات قرآن مجيد به كتابهاي سودمند ادعيه القرآن مرحوم شهرستاني و الادعيه و التهليلات من ايات البينات مرحوم سيد محمد باقر شهيدي مراجعه فرماييد .

2- به عموم تفاسير در ذيل آيه مذكور مراجعه شود . در ترجمه آيه از تفسير ابوالفتوح رازي بهره برده ام .

3- به ص 182 ، ج 7 و 8 تفسير مجمع البيان چاپ آقاي حاج سيد هاشم رسولي محلاتي بيروت 1379 ق ،مراجعه فرماييد .

4- به ايات 27 سوره دوم ،بقره ، و 37 سوره چهاردهم ، ابراهيم مراجعه فرماييد .

5- به آيات 55 و 205 سوره هفتم ،اعراف مراجعه فرماييد .

6- به لسان العرب ذيل ماه دعا ،ص 257 ،ج 14 ، چاپ علميه قم 1405 قمري و به كتاب قاموس القرآن فقيه دامغاني از دانشمندان سده پنجم هجري و در گذشته به سال 478 هجري ، ص 174 چاپ عبدالعزيز سيد الاهل بيروت 1970 ميلادي مراجعه فرماييد .

7- به ص 168 لطائف الاشارات چاپ دارالكتاب مصر و ص 498 ج 1 ،كشف الاسرار ميبدي ،چاپ مرحوم حكمت ،امير كبير تهران 1361 ش مراجعه فرماييد .

8- به ص 265 تا 316 ،ج 12 ، صحيح ترمذي همراه با شرح مالكي ، چاپ مصر مراجعه فرماييد .

9- به صفحات 1 تا 120 ،ج 5 ،جامع الاصول چاپ مصر 1950 مراجعه فرماييد .

10- به ص 213 ، ج 4 ، اصول كافي ذيل حديث شماره 8 ،چاپ علميه اسلاميه تهران مراجعه فرماييد .

11- به صفحات 71 تا 125 ، ج 3 ، تهذيب الاحكام چاپ نجف 1378 ق ، مراجعه فرماييد .

12- براي آگاهي بيشتر درباره اين كتاب و خلاصه اي كه شيخ طوسي از آن فراهم آورده و كارهاي ديگري كه در آن باره صورت گرفته است به ص 118 ، ج 21 الذريعه مرحوم آقا بزرگ تهراني به شماره 4210 مراجعه فرماييد .

13- مثلاً كتاب حدائق السحر رشيد الدين وطواط و المعجم في معايير اشعار العجم شمس قيس رازي .

14- براي آگاهي بيشتر به خطبه شماره 195 در شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد مراجعه فرماييد ، در چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم صفحات 265/271 ،ج 10.

15- اين دعا را مرحوم سيد محسن امين (ره) در صفحه 323 ، ج 1 اعيان الشيعه ،چاپ جديد حسن الامين بيروت 1403 ق بدون هيچ تفاوتي آورده است * استاد سيد حسين شيخ الاسلامي تويسركاني هم در صفحه 394 مسند فاطمه الزهرا آن را آورده ولي در عبارت آخر اندك تفاوتي دارد كه بعدد از نفسي ،جمله في نفسي نيامده است كه به احتمال اشتباه چاپي است .

16- آيه 56 ،سوره پنجاه و يكم . الذاريات .

17- به ترجمه ميبدي از ايه شريفه در ص 321 ،ج 9 كشف الاسرار مراجعه فرماييد .

18- به ص 297 ، ج 10 ،تفسير ابوالفتوح رازي چاپ مرحوم شعراني ، تهران اسلاميه 1386 ق و ص 319 ،ج 9 ،تفسير كشف الاسرار ، چاپ مرحوم حكمت ،و ص 160 ،ج 9 تفسير روح البيان بروسوي ،و ص 257 ،ذيل شماره 117 كتاب التوابين ،ابن قدامه مقدسي مراجعه فرماييد .

19 – به حكمت شماره 85 در ص 240 ، ج 18 شرح نهج البلاغه ،چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم مراجعه فرماييد .

20- به حكمت شماره 422 نهج البلاغه در صفحه 56 ،ج 20 شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم و به گفتار ابن ابي الحديد مراجعه فرماييد.

21- به ص 79 ،ج 2 ،تفسير برهان چاپ قم 1393 ق مراجعه فرماييد .

22- به ص 56 ،دلائل الامامه چاپ 1383 ق ،نجف و به ص 181 ، ذيل باب 145 ، علل الشرايع چاپ سيد محمد صادق بحرالاعلوم 1385 ق نجف و به ص 388 ،مسند فاطمه الزهرا ، تاليف سيد حسن شيخ الاسلامي مراجعه فرماييد .

23- به ص 383 ، ج 93 بحار چاپ جديد به اهتمام آقاي محمد باقر بهبودي تهران 1387 ق ،مراجعه فرماييد .

24- به ص 48 ، ج 8 ،تاريخ بغداد ضمن شرح حال حسين بن سعيد ابوعلي مرحوم تهراني مراجعه فرماييد .

25- براي آگاهي بيشتر در مورد فلاح السائل به ص 30 ،ج 16 ،الذريعه مرحوم تهراني مراجعه فرماييد .

26- براي آگاهي بيشتر از دنباله اين دعا به دعاي مكارم الاخلاق صحيفه سجاديه مراجعه شود .

27- براي آگاهي از تمام دعاي حضرت ختمي مرتبت به اعمال شب نيمه شعبان در مفاتيح الجنان مرحوم محدث قمي مراجعه فرماييد .

28- به صفحه 101 بلدالامين كفعمي و ص 338 ،ج 87 بحار الانوار مراجعه فرماييد.