بلندترين برج آجري جهان گمشده در غبار

دادگستري گنبدكاووس براي بار دوم بررسي شكايت سازمان ميراث فرهنگي از شهرداري را به كارشناساني غيرمتخصص سپرد تا شانس جهاني برج قابوس از بين برود.

گنبد كاووس بررسي پرونده شكايت پايگاه ميراث فرهنگي از شهرداري را به‌دليل شكستن حريم برج قابوس به كارشناسان متخصص نسپرد تا شانس جهاني شدن بزرگترين برج آجري جهان از بين برود.

جاويد ايمانيان، مدير پايگاه پژوهشي برج‌قابوس در گفت‌وگو با ميراث‌خبر از مخالفت دادگستري گنبدكاووس با بررسي پرونده شكايت اين پايگاه توسط كارشناسان متخصص و آشنا با مقوله ميراث‌فرهنگي خبر داد.

اين شكايت از شهرداري و به‌دليل ساخت يك مجتمع تجاري در پاي برج بوده است.

شكايت پيشين پايگاه ميراث فرهنگي برج قابوس از شهرداري با بررسي كارشناسان عمران دادگستري به نفع شهرداري تمام شد و به از سرگيري ساخت مجتمع تجاري قابوس در پاي ميل قابوس انجاميد.

كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي با توجه به قوانين موجود كه خواستار واگذاري پرونده‌هاي خاص به كارشناسان متخصص شده، از دادگستري گنبد خواسته بودند تا بررسي اين پرونده را به كارشناسان تهران يا شهرهاي ديگر بسپرند كه با مقوله ميراث فرهنگي و حريم منظركيفي و كمي آشنايي دارند تا حق ميراث فرهنگي ضايع نشود اما دادگستري با واگذار كردن پرونده به كارشناسان پيشين از اين درخواست سرباز زد.

ايمانيان همچنين در اين‌باره گفته است:«با توجه به اينكه اين كارشناسان متخصص عمران هستند در بررسي‌هاي خود مسائل حريم و منظر اثر را در نظر نمي‌گيرند و دوباره مسئله به نفع شهرداري پايان مي‌گيرد.»

برج قابوس دو سال پيش در حال آماده شدن براي ثبت جهاني بود كه تصميم شهردار پيشين شهر گنبد، آينده اين برج را در هاله‌اي از ابهام برد.

تصميم ساخت يك مجتمع‌تجاري در حريم درجه يك اين برج با ارتفاع 13 متري بود كه به شكستن ارتفاع مجاز اين برج منتهي مي‌شد.

تلاش سازمان ميراث فرهنگي براي جلوگيري از اين اتفاق پس از دو سال با سپردن ضمانتي 5 ميليون توماني به توقف اين طرح انجاميد اما پس از انتخاب شهردار جديد، برنامه اين سازمان عوض و برج قابوس به جهاني شدن اميدوار شد.

گنبد قابوس با 72 متر ارتفاع بلندترين برج آجري جهان است

از نظر كارشناسان معماري ارتفاع در يك بنا هنگامي معنا مي‌يابد كه بر فضاي اطراف سيطره داشته باشد و از منظر زيبايي‌شناسي، بلندي برج احساس شود. با اين تعريف، گنبد قابوس بلندترين برج آجري جهان محسوب مي‌شود. چون از يك سو‌ به دشتهاي آسياي ميانه اشراف دارد و از سوي ديگر، نگاهش به درياي مازندران است كه 400 متر از سطح اقيانوس پايين‌تر است. اما براي آنكه بهتر اين خصوصيات را لمس كنيم بد نيست مروري بر ويژگي‌هاي آن داشته باشيم.

اين برج يكي از آثار باستاني كشورمان كه در اعداد بزرگترين مفاخر معماري قرن چهارم هجري است در شمال شرقي ايران در شهر گنبد كاووس قرار دارد. اين بناي معروف كه يكي از بلند‌ترين آثار تاريخي جهان بشمار مي‌آيد بر فراز تپه خاكي كه قريب 15 متر از سطح زمين بلند‌تر است قرار دارد اين بنا در سال ( 397 ه. ق. و 375 ه. ش) و در زمان سلطنت شمس المعالي قابوس ابن وشمگير و در شهر جرجان كه پايتخت پادشاهان آن ديار بوده، بنا گرديده است.

بنايي كه از هزار سال پيش تا كنون بر فراز تپه‌اي خاكي استوار است در عين سادگي يكي از غرور انگيز‌ترين بناهايي است كه نه تنها در خاك ايران بلكه در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسياري از جهانگردان و باستان شناسان است.

پروفسور « ارتورافام پوپ » در مورد اين بنا چنين نوشته است: در زير سمت شرق كوههاي البرز و در برابر صحراهاي پهناور آسيا يكي از بزرگترين شاهكارهاي معماري ايران با تمام شكوه و عظمت خود قد بر افراشته است. اين بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه «قابوس بن و شمگير» است.

برج آرامگاه از هرگونه آرايش مبراست. محمد علي قورخانچي نيز تحقيقي در مورد گنبد قابوس داشته و در كتاب نخبه سينيه خود گنبد قابوس را در نيم فرسخي خرابه‌هاي شهر جرجان دانسته و نظيري را براي اين گنبد در ايران زمين موجود ندانسته است. در معماري سنتي ايران به چنين بناهاي عظيم و كشيده‌اي كه ( ميل نيز ناميده مي‌شوند ) در طول راهها براي راهنمايي و تعيين مسير كاروانها احداث مي‌شده زياد بر مي‌خوريم ولي هيچكدام آنها به پاي عظمت گنبد قابوس نمي‌رسند.

گنبد قابوس شامل 2 قسمت است يكي پي يا پاي بست بنا و بدنه و ديگري گنبد مخروطي.پي سازي بنا از زمين سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متري با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است. درون پاي بست سردابي وجود داشته كه پا كار طاق آن هنوز بر جاي است ولي بر اثر كاوشهاي پياپي كاوشگران كه در پي گنج بوده اند آثاري از كف آن بر جاي نمانده است.

بدنه مدور خارجي گنبد قابوس داراي 15 ترك ( دندانه نود درجه ) است ( همانند ستاره ده پر ) اين تركها كه در اطراف آن و به فواصل مساوي از يكديگر قرار دارند، از پاي بست بنا شروع و تا زير سقف گنبدي ادامه مي‌يابد و ميان اين تركها با كوهه‌اي آجري پر شده است ( به جز درب ورودي ) راس اين تركه‌ها به اندازه يك مترو سي و چهار سانتي متر از يكديگر فاصله دارند.

قطر داخلي گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتي متر و قطر آن از قاعده تركها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتي متر و طول قطر آن از رأس تركها يا به عبارتي قطر ارباب يا پاي بست آن هفده متر و شش سانتي متر است ضخامت ميل از پايين به بالا كرنش كمي دارد و در ارتفاع 37 متري گنبد مخروطي بناي برج را تكميل مي‌كند. اين گنبد كه با آجرهاي مخصوص دنباله دار كفشكي ساخته شده است دو پوسته است.

گنبد دروني مانند گنبدهاي خاكي به شكل نيم تخم مرغي و از آجر معمولي است و پوسته بيروني با آجر دنباله دار، و ارتفاع اين گنبد مخروطي 18 متر است در بدنه شرقي روزنه‌اي تعبيه شده كه ارتفاع آن يك متر و نود سانتيمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پايين 80 است.

در ضلع جنوبي آن يك ورودي است كه 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد. درون طاق هلالي سر در آن، مقرنسي است كه به نظر مي‌رسد در مراحل نخستين پيشرفت اين نوع تزئينات معماري و گچ بري است.

شايد اين مقرنس ساده و در عين حال زيبا از اولين نمونه‌هاي مقرنس سازي در بناهاي اسلامي مي‌باشد كه بتدريج تكميل شده است. دكتر ويلسن، نماينده دانشگاه پنسيلواني نيز در بازديد و تحقيقاتي كه از اين بنا داشته راجع به اين مقرنسها چنين نوشته است: بالاي در، داخل هلال مدخل گيلوئي مقرنسي است كه در مراحل اوليه ترقي است و اين يكي از نمونه‌هاي تزئيني است از اصول يك معماري كه بعد اهميت پيدا كرده است.

در رديف كتيبه كوفي به‌صورت كمر بند وار بدنه را آرايش كرده است كه يك رديف آن در 8 متري پاي آن و ديگري بالا در زير گنبد مخروطي قرار دارند. نوع نوشته كوفي كتيبه‌ها ساده و آجري است حروف آن آرايش ندارند. بر جسته و خوانا است و حاشيه دور آنها قاب مستطيلي شكلي است از آجر.