تاريخچه و وضعيت مطالعات ايرانشناسي در كانادا

دكتر فاضل لاريجاني

پنجم خرداد ماه 83

ذخاير عظيم فرهنگي ايران زمين همواره در ميان مردم فرهيخته و فرهنگ دوست كانادا از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده است.

در نيم قرن اخير، عواملي چند، در توسعه چشمگير مطالعات ايرانشناسي در اين كشور موثر بوده اند. از جمله آنكه، پس از جنگ جهاني دوم همراه با بسط سريع ارتباطات بين المللي كانادا در زمينه هاي سياسي و اقتصادي، دوره هاي مطالعات مربوط به خاور ميانه و اسلام شناسي نيز در برخي از دانشگاههاي كانادا دائر گرديد و معمولا در اين دوره ها شاخه اي زير عنوان ايرانشناسي گنجانده مي شد.

در دهه هاي اخير و مخصوصا پس از انقلاب اسلامي ايران در سال 1979، كه با مهاجرت تعداد قابل توجهي از تحصيل كرده ها، دانشگاهيان، روزنامه نگاران، شعرا، هنرمندان و روشنفكران ايراني به كانادا همزمان گرديد، باعث شد كه مطالعه راجع به ايران و ايرانيان و به طور كلي فارسي زبانان مورد توجه بيشتري قرار گيرد.

و همچنين با افزايش تعداد نسل دومي ها (ايراني – كانادايي) علاقمندي به جنبه هاي مختلف زبان و فرهنگ و تمدن ايراني افزايش يافته و در بسياري از دانشگاههاي كانادا در سطوح مختلف دروس و برنامه هاي آموزشي مربوطه داير شد.

از جمله قديمي ترين اين موارد بايد به تاسيس موسسه مطالعات اسلامي در دانشگاه مك گيل در سال 1951 اشاره كرد كه در آن به مطالعات ايراني به عنوان زير مجموعه مطالعات اسلامي و خاورميانه پرداخته شده است.

همچنين در دانشگاه تورنتو در سال 1961دپارتمان مطالعات اسلامي شروع به فعاليت نمود. اين دپارتمان در دهه هاي 60 و 70 تحت مديريت قوي پروفسور جورج مايكل ويكنس (Goarge Micheal Wickens) به يكي از قطبهاي مهم مطالعات ايرانشناسي و ادبيات ايران در آمريكاي شمالي تبديل گرديد.

در زمينه زبان و ادبيات فارسي، پروفسور ويكنس يكي از پيشقدمان محسوب مي شود. وي با ترجمه و تصحيح تعدادي از متون كلاسيك ادبيات فارسي و عربي از جمله ترجمه بوستان سعدي و اخلاق ناصري خواجه نصير الدين طوسي در اين عرصه كاملا شناخته شده است.

مطالعه ادبيات ايراني معاصر نيز در بخش تطبيقي در برخي از دانشگاههاي كانادا دنبال شده است.

استاد ريوان ساندلر Rivanne Sandler از دانشگاه تورنتو طيف وسيعي از نثر و نظم مدرن فارسي را مورد بررسي قرار داده و در مجله "ادبيات امروز جهان"World Literature Today زير عنوان "تحولات ادبي در ايران در سالهاي دهه شصت و هفتاد ميلادي تا قبل از انقلاب ايران"1 به چاپ رسانده است.

پروفسور نسرين رحيميه از دپارتمان ادبيات تطبيقي دانشگاه آلبرتا نيز به بررسي آثار نويسندگان معاصر ايراني، سينماي ايران بعد از انقلاب توجه ويژه اي نشان داده و متدلوژي چند رشته اي در تحقيقات وي كاملا مشهود است. از جمله آثار وي مي توان به كتاب "پارسيان گمشده: بازخواني صداها در تاريخ فرهنگي ايران"2 اشاره نمود.

در همين زمينه لازم به اشاره است كه يكي از اساتيد دانشگاه مانيتوبا خانم ژيلا قميشي اديتور يكي از شماره هاي مجله زبان شناسي3 بوده كه به تركيبات زبانهاي ايراني اختصاص يافته است.

انجام تحقيقات در زمينه تاريخ ايران از زمانهاي اساطيري قبل از تاريخ تا به امروز همواره يكي از زمينه هاي بالنده مطالعاتي بوده كه شامل ترجمه و تصحيح فني متون قديمي نيز مي شده است.

با برگزاري اولين سمينار دانشگاهي راجع به ايران در كانادا، در دسامبر 1971، تحت عنوان فرهنگ و تمدن ايراني Iranian Civilization and Culture عملا مباحث ايرانشناسي به طور رسمي به جهان دانشگاهي راه يافت.

در اين زمينه بايد از محققان برجسته اي نظير استادان زير نام برد:

Margarett C. Miller4

Waldemar Heckel5

Roger Savory6

برخي جنبه هاي تاريخ ديپلماسي در ايران دوره صفويه در قرنهاي 16 و 17 نيز توسط آقاي كولين ميشل Collin P. Mitcheal در دانشگاه Dalhousie مورد مطالعه قرار گرفته و نتايج آنها طي مقالات متعددي منتشر شده است. از جمله مي توان به مقاله

“Safavid Imperial Tarassul and The Persian Insha Tradition”7

اشاره كرد.

همچنين پروفسور Edward Ingram استاد تاريخ در دانشگاه سيمون فريزر، چندين تحقيق در مورد روابط انگلستان با ايران قرن نوزدهم منتشر ساخته است.8

از اساتيد مبرز حوزه ايرانشناسي در حال حاضر، پروفسور دريل مك لين (DerrylMaclean) در دانشگاه سيمون فريزر مي باشند كه به تحقيق درباره فرهنگ ايراني در بستر تاريخي اسلامي – هندي پرداخته و داراي آثار متعددي در خصوص مباحث اديان و تقارن فرهنگي بين ايران قرون وسطي و هند منتشر ساخته اند.

هم اكنون نيز دروس مختلفي در زمينه اسلام شناسي و تاريخ و تمدن اسلامي در آن دانشگاه تدريس مي نمايند.

و با توجه به منابع فارسي ذيقيمت در كتابخانه دانشگاه سيمون فريزر و نيز برگزار ساليانه سمينار "ميرهادي" در زمينه ايرانشناسي، در آينده نه چندان دور اين دانشگاه به صورت يكي از قطبهاي ايران شناسي در خواهد آمد.

در زمينه فلسفه و كلام و عرفان و تشيع در ايران، بايد به آثار پروفسور هرمنت لندولت Hermann Landolt از دانشگاه مك گيل اشاره كرد كه به ارائه ديدگاههاي ابن سينا، سهروردي و ملاصدرا پرداخته و از جمله آثار مهم وي، تصحيح و استنساخ كشف الاسرار اثر مشهور نورالدين اصفهاني است و بسياري از مقالاتي كه در دائره المعارف هاي مختلف در اين زمينه منتشر ساخته است.

از اساتيد مبرز در زمينه فلسفه و عرفان اسلامي كه به دانشگاه مك گيل كانادا وابسته بوده است، توشيكو ايزوتسو Toshikiko Izutsu است كه مولف اثر مشهور "مفاهيم اخلاقي و مذهبي در قرآن"9 و از جمله انتشار كتاب "ساختار اساسي مابعد الطبيعه سبزواري"10 كه به همت نمايندگي دانشگاه مك گيل در تهران منتشر شده است.

تحقيقات مربوط به شيعه دوازده امامي، مبحث مورد توجه بسياري از مطالعات در دانشگاههاي كانادا در سالهاي اخير بوده است از جمله مي توان به مقالات يكي از شاگردان هرلندولت آقاي تد لوسن 11Todd Lawson در دانشگاه تورنتو اشاره كرد.

پروفسور ليندا كلارك Lynda Clarck از دپارتمان اديان دانشگاه كنكورديا، به نحو مبسوطي به تحقيقات در شيعه شناسي پرداخته است و آثار و مقالات متعددي از وي منتشر شده است.

همچنين فرهنگ رجايي، دانشيار علوم سياسي و مدرس سياست و فلسفه سياسي شرق و غرب در دانشگاه كارلتون در شهر اتاوا، كتب و مقالات متعددي به صورت تاليف يا ترجمه در حوزه "تجدد و سير تحول و مواجهه با آن در ايران" به زبانهاي انگليسي و فارسي در مجلات علمي به چاپ رسانده است.

در پرتو همكاريهاي سازنده و موثر بين موسسات عمده باستانشناسي نظير موزه رويال انتاريو R.M.O، تعدادي از دپارتمانهاي دانشگاه تورنتو، حوزه مطالعاتي مربوط به تاريخ هنر و باستانشناسي ايراني به مثابه حوزه فعال تحقيقاتي بروز كرد.

از جمله محققين به نام در اين زمينه پروفسور گلمبك Golombek، پروفسور ميسن Mason و پروفسور كيل Keall مي باشند. نتيجه يكي از پروژه هاي مطالعاتي موزه R.M.O در خصوص سراميكها در عهد تيموريان است كه به صورت كتاب منتشر شده است.12

همچنين اثري كه توسط پروفسور يانگ و پروفسور اسميت (Cuyler Youg و P. Smith) زير عنوان "مهاجرت آرياييها به مناطق غرب ايران"13 منتشر ساخته اند.

جديدترين اثر پروفسور يانگ، رساله اي است كه با E. Keall در خصوص "امپراطوريهاي ايران قديم"14 در مجموعه دائره المعارف پنگوئن منتشر ساخته است.

همچنين سبك شناسي معماري قرنهاي 15 و 16در ايران، از زمينه هاي تخصصي ديگري است كه پروفسور ليزا گلومبك به آن مي پردازد.

از جمله محققين برجسته ديگر در حوزه تاريخ هنر، پروفسور Anthony Welck از دانشگاه ويكتوريا كانادا است كه تحقيقات وي مربوط به هنرهاي زمان صفويه اعم از نقاشي، خطاطي و معماري مي شود.

وي همچنين برگزار كننده تعدادي از نمايشگاههاي برجسته در سالهاي 1970 و 1980 در خصوص هنر ايراني – اسلامي در قرون وسطي Medival Perso-Islamic Art بوده است.

از جمله آثار وي مي توان به كتاب وي زير عنوان "شاه عباس و هنر در اصفهان"15 اشاره كرد.

آنچه كه عرضه شد نمايي كلي از وضعيت تحقيقات مربوط به ايرانشناسي در كانادا مي باشد كه كامل آن به صورت جزوه مستقل ارائه خواهد شد.

اين رايزني اميدوار است كه با برقراري ارتباط و هماهنگي بين مراكز تحقيقاتي در ايران و كانادا و حمايتهاي لازم از مطالعات در اين حوزه ها بتواند زمينه باروري و بالندگي هر چه بيشتر اين نوع تحقيقات را فراهم سازد.