در باره روزه

منابع مقاله:

روزه درمان بيماريهاي روح و جسم، موسوي راد لاهيجي،سيد حسين؛

صفحه: 1

روزه عامل باز دارنده از گناه

تقوي و پرهيزکاري در تربيت و اخلاق اسلامي يک مسلمان نقش بسيار مهمي دارد، و براي رسيدن به اين صفت شايسته است که بهترين عبادت در ماه صيام مبتني بر آن است که خداوند مي فرمايد:

لعلکم تتقون

که نتيجه و علت غائي روزه، تقوي از محارم الله است.

بهترين اعمال در ماه رمضان چيست؟

وقتي پيامبر (صلي الله عليه و آله) در خطبه شعبانيه فضائل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امير المؤمنين علي ( عليه السلام) پرسيد: بهترين اعمال در اين ماه چيست؟در پاسخ پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمود: «الورع عن محارم الله » يعني پرهيز و اجتناب از معاصي و گناهان است، بنابر اين روزه عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصيان گر است، که روزه دار با انجام اين دستور الهي به نحو احسن که از شرائط کمال روزه است، روح تقوي و پرهيزکاري را در خويش زنده مي کند، زيرا که با روزه و در ماه مبارک رمضان، اصلاح نفس و تربيت آن و تقوي پيشه کردن به مراتب آسانتر است، زيرا گرسنگي و تشنگي و ديگر محروميتهاي روزه، شعله هاي سرکش غرائز حيواني و هواهاي نفساني را خاموش مي سازد.

مولانا مولوي گويد:

تفسير الصوم جنة از امام صادق (ع)

امام صادق ( عليه السلام) فرمود: که پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرموده است:

«الصوم جنة، اي سترة من آفات الدنيا، و حجاب من عذاب الاخرة فاذا صمت فانولصومک کف النفس عن الشهوات، و قطع الهمة عن خطوات الشيطان، و انزل نفسک منزلة المرضي لا تشتهي طعاما و لا شرابا، متوقعا في کل لحظة شفاءک من مرض الذنوب و طهر باطنک من کل کدر، و غفلة و ظلمة يقطعک عن معني الاخلاص لوجه الله تعالي »

امام عليه السلام در تفسير اين بيان رسول الله (صلي الله عليه و آله) مي فرمايد: يعني روزه ستر و حجاب است روزه دار را از آفات دنيا و حجاب و مانع است عذاب آخرت را از او، پس هر گاه خواستي روزه باشي از روزه داريت قصد کن نگهداري و بازداشتن نفست را از کل شهوات و خواهشهاي نفساني (مثل فحش گفتن و مجادله و قسم دروغ و. . . ) زيرا ارتکاب اين گناهان در روزه موجب نقصان ثواب روزه و باعث حرمان از قبول آن است.

(در حديث است، که زني روزه دار، به کسي ناسزا مي گفت، پيامبر (صلي الله عليه و آله) فرمود: که به اين زن طعام دهيد تا بخورد، زن به حضرت عرض کرد که من روزه ام، حضرت فرمودند چگونه روزه اي که فحاشي مي کني؟روزه تنها همين نيست که کسي آب و غذا نخورد، بلکه روزه دار بايد ساير اعضاء و جوارح را نيز با خود به روزه بدارد، و از گفتار و کردار بد احتراز نمايد) . و قطع کن راههاي پر حزن و اندوه شيطاني را (که اگر پيمودن راههاي شيطانها را اراده کني دچار اندوه فراوان خواهي شد) و در روزه قياس کن نفس خود را که به سبب ارتکاب منهيات بيمارست، که بيمار جسماني را رغبت و ميل به طعام نيست و به اميد شفا از ماکولات و مشروبات اجتناب مي کند و تو نيز به سبب عصيان و نافرماني مولاي حقيقي بيمار روحاني هستي، و حکيم علي الاطلاق از فرط شفقت و مهرباني و از براي محو گناهان ترا فرموده که: مثل بيمار جسماني از خوردنيها و آشاميدنيها دوري جوئي و روزه بداري، تا به برکت اين عمل و عدم توجه به شهوات نفساني از مرض روحاني شفا يابي و به وسيله او تقصيرات تو محو شود، همچنان که در روزه ظاهر خود را از آلايش اکل و شرب باز مي داري باطن خود را نيز از عيب و تيرگي و غفلت و ظلمت ميل به باطل بايد پاکيزه داري تا روزه تو از معني اخلاص خالي نباشد.

قال رسول الله صلي الله عليه و آله: قال الله تعالي:

الصوم لي و انا اجزي به:

حضرت از ذات احديت نقل مي فرمايد که: حقتعالي فرموده که: روزه از براي منست و مختص به من است و من ثواب او را چنان که لايق به من است به او خواهم داد.

تحمل درد طاعت آسانتر از عذاب آخرت است

يکي را گفتند همانا تو ضعيف و ناتواني و با اين حال روزه تو را ضعيف تر و ناتوانتر مي کند گفت: من ثواب روزه را براي جلوگيري و دفع بدي و سختي روز رستاخير آماده مي کنم و شکيبائي بر طاعت و فرمانبرداري خدا آسانتر است، از شکيبائي بر عذاب او.

«فالصوم يميت هوي النفس و شهوة الطبع و فيه حيوة القلب و طهارة الجوارح و عمارة الظاهر و الباطن و الشکر علي النعم و الاحسان الي الفقراء و زيادة التضرع و الخشوع و البکاء و حبل الالتجاء الي الله و سبب انکسار الشهوة و تخفيف الحساب و تضعيف الحسنات و فيه من الفوائد ما لا يحصي و کفي ما ذکرنا منه لمن عقل و وفق لاستعماله » . (1)

فوائد و خصوصيات روزه: از امام صادق (ع)

در اين بيانيه امام صادق ( عليه السلام) به فوائد و خصوصيات روزه از نظر مادي و روحاني و معنوي پرداخته و چنين مي فرمايد: از جمله فوائد روزه آن است که خواهشهاي نفس را مي ميراند، چرا که منبع همه فتنه ها و مصدر همه شرها شکم است، و هر گاه شکم پر شد از حرام و شبهه، فرج به حرکت مي آيد و خواهشهاي باطل و تخيلات عاطل در نفس خطور مي کند، چنان که در حديث است که: اني اخاف عليکم من البطن و الفرج، و شهوت فرج از شهوت بطن ناشي مي شود، اگر بطن عفيف باشد و به قدر ضرورت اکتفاء کند و از حرام و شبهه اجتناب نمايد بلا شک فرج نيز عفيف مي شود، و هر گاه هر دو عفيف شد حيات دل که عبارت از صفا و جلاي باطن است حاصل خواهد شد، و ممکن است که ضمير مجرور راجع بصوم باشد يعني صوم موجب حيات دل است و اين معني نيز نزديک به معني اول است. و فايده ديگر، پاکي اعضاء و جوارح است چرا که روزه کامل چنان که مذکور شد مشتمل است بر حفظ جوارح و اعضاء از ديدن ناملايم و شنيدن نامناسب و تناول ناموافق.

و فايده ديگر تعمير ظاهر و باطن است اما اشتمال روزه بر تعمير ظاهر يا به واسطه اشتمال روزه کامل است بر حفظ اعضاء و جوارح از حرکات ناملايم، چنان که دانستي، و يا به واسطه آنکه تعمير ظاهر عبارت از مشغول بودن به ذکر باري تعالي است و به ياد او بودن، و اما اشتمال روزه بر تعمير باطن ظاهر است، چرا که هر گاه روزه دار با وصاف مذکوره موصوف شد و از مخلات و منافيات احتراز نمود به عمارت دل که عبارت از پاکي او است از لوث افکار باطله و مخاطرات زائفه موصوف خواهد شد.

و فايده ديگر، شکر گزاري نعمتهاي الهي است چرا که به سبب روزه و گرسنگي قدر تنعمات وافيه بر او ظاهر خواهد شد و شکر او را به جا خواهد آورد.

و فايده ديگر، احسان نمودن است به فقرا و ارباب حاجت، چرا که به سبب روزه و ادراک گرسنگي حال فقراء و اهل مسکنت بر او ظاهر مي شود، و مي داند که ايشان چه مي کشيده اند و چه مي کشند و اين باعث رقت قلب و احسان نمودن به ايشان مي شود.

و فايده ديگر، زياد شدن تضرع و خشوع است، چرا که روزه باعث قلت کدورت و تخفيف تيرگي دل است، و جلاي دل موجب تضرع و خشوع است، و تضرع و خشوع موجب قرب الهي است، و نيز باعث زيادتي رسوخ التجاء است به جناب عزت، چرا که روزه موجب صفا و حلاي دل است و جلاي دل موجب انس بباري و قطع از مخلوق است، چنان که مي فرمايد: روزه باعث زيادتي التجاء است به باري تعالي، چنان که معلوم شد و نيز روزه سبب شکستن شهوات و خواهشهاي نفساني است. و موجب سبکي حساب روز قيامت و دو چندان شدن حسنات مي باشد.

و در روزه آنقدر فوائد هست که به حيطه ضبط در نمي آيد و آنچه بيان شد کافي است از براي هر که صاحب عقل و هوش است و توفيق عمل دارد. (2)

چه کسي جز صائم مخلص تحمل تشنگي در تابستان را دارد؟

امام صادق ( عليه السلام) فرمود:

«من صام يوما في الحر فاصاب ظما وکل الله به الف ملک يمسحون وجهه، و يبشرونه حتي اذا افطر قال الله عز و جل ما اطيب ريحک و روحک يا ملائکتي اشهدوا اني غفرت له » (3)

اگر کسي يک روز در هواي گرم روزه باشد، و تشنگي بر او اصابت کند، خداوند هزار ملک بر او موکل مي گرداند که او را نوازش دهند و همچنان تا وقت افطار او را بشارت (به رحمت خدا و بهشت) مي دهند، (در اينحال) خداوند عز و جل مي فرمايد: چه معطر و زيبا است، بوي خوش تو و روح پاک تو، اي ملائکه من شما شاهد باشيد که من او را آمرزيده ام.

و اين روزه اگر براي خدا باشد که هست زيرا نمي تواند براي غير خدا باشد، چونکه مي تواند شخص به هر نحو مخفيانه بخورد و بياشامد، بنابر اين کسي که روزه مي گيرد حتما براي خدا مي گيرد بنابر اين روزه دار مورد عنايت خاصه حضرت پروردگار است که خدا فرشتگان را براي نوازش و محبت به او و نويد و بشارت به زمين مي فرستد و فرشتگان را شاهد مي گيرد که از تقصير روزه داران گذشته و آنان را مورد عفو و آمرزش خويش قرار داده است.

بهترين جهاد، روزه داري در فصل گرما است

امام صادق ( عليه السلام) در اهميت روزه آنهم در فصل گرما مي فرمايد:

«افضل الجهاد الصوم في الحر» (4)

بهترين و عاليترين جهاد (در راه خدا) روزه در فصل گرما است.

يعني همچنان که مجاهدين در حين جنگ و جهاد با دشمن مرارت آتش دشمن و در حين عمل احساس عطش و شدت نياز به آب مي نمايند و موفق نمي گردند که آب بنوشند روزه دار نيز تحمل شديد تشنگي را مي نمايد، و بلکه با دسترسي به آب روزه اش را افطار نمي نمايد، افضل و بهتر از مجاهد في سبيل الله خواهد بود.

دو چيز موجب کنترل نفس سرکش است

پيامبر عظيم الشان اسلام در راه تعديل غرائز جنسي و کنترل شهوات، به جوانان يک دستور العمل بسيار ارزشمند مي دهد، و نسل جوان را از هرزگيها و افسار گسيختگيها جدا بر حذر مي دارد، و نظام عادله طبيعت را از هرج و مرج و فساد جوانان حفظ و حراست مي نمايد، و در سخنان بسيار حکيمانه خويش چنين مي فرمايد: «معاشر الشباب عليکم بالبائة فمن لم بستطع فعليه بالصوم فان الصوم له و جاء» .

اي جوانان بر شما باد ازدواج، و نکاح، (که براي اجراي اين سنت نبوي (صلي الله عليه و آله) بشتابيد) و هر گاه بعضي از شما قدرت بر ازدواج ندارد، پس روزه بگيرد، زيرا روزه کنترل کننده و مهار کننده است (که بايد با روزه نفس سرکش را از طغيان و تجاوز و به گناه افتادن حفظ نمود) ، که حضرت صادق ( عليه السلام) فرمود: «الصوم و جاء المؤمن » .

روزه کنترل مي کند مؤمن را از شهوترانيها و مهارش مي نمايد از تجاوز به نواميس مردم.

با روزه شيطان را رو سياه و کمرش را بشکنيد

در اينکه روزه شيطان را از انسان دور نموده و از ارتکاب گناه باز مي دارد پيامبر اسلام فرمود:

«الا اخبرکم بشي ء ان انتم فعلتموه تباعد الشيطان منکم کما تباعد المشرق من المغرب قالوا بلي، قال: الصوم يسود وجهه و الصدقة تکسر ظهره و الحب في الله و الموازرة علي العمل الصالح يقطعان دابره و الاستغفار يقطع وتينه و لکل شي ء زکوة و زکوة الابدان الصيام » (5)

پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله) به اصحاب خويش (خطاب کرد) آيا آگاه نکنم شما را به چيزي که اگر شما آن را انجام دهيد شيطان از شما دور مي گردد، همچون بعد و فاصله مشرق از مغرب؟عرض کردند بلي يا رسول الله (صلي الله عليه و آله) حضرت فرمود: روزه صورت شيطان را سياه و صدقه (بر مساکين و مستمندان) کمرش را مي شکند، و حب و دوستي در راه خدا و مبادرت به عمل صالح دنباله اش و نسلش را قطع مي نمايد، و طلب آمرزش از خداوند، رگ وتينش را قطع مي گرداند و از براي هر چيزي زکات است و زکات (تزکيه) بدن، روزه است.

استقامت و ثبات روزه دار

امام صادق عليه السلام فرمود:

«ما من صائم يحضر قوما يطعمون الا سبحت اعضاؤه و کانت صلوات الملائکة عليه و کانت صلواتهم له استغفارا» (6)

هيچ روزه داري حاضر نمي شود در محضر جمعيتي که مشغول خوردن غذا هستند، (و او روزه خويش را حفظ نمايد) مگر اعضاء و جوارح او تسبيح خدا مي کنند (و او فيض بزرگ ثواب تسبيح خدا را درک مي نمايد) و فرشتگان خدا او را درود و سلام مي دهند، و درود فرشتگان خدا براي او آمرزش و استغفار است.

هر گاه روزه مي گيريد از کل فساد و آفات حفظش کنيد

در اينکه مؤمن هر عمل نيکي انجام مي دهد بايد به احسن وجه انجام دهد تا به اجر مضاعف نائل گردد، راوي گويد شنيدم از امام صادق ( عليه السلام) «يقول اذا احسن المؤمن عمله ضاعف الله عمله لکل حسنة سبعماة و ذلک قول الله تبارک و تعالي

و الله يضاعف لمن يشاء (7)

فاحسنوا اعمالکم التي تعملونها لثواب الله فقلت له: و ما الاحسان؟قال: فقال: اذا صليت فاحسن رکوعک و سجودک، و اذا صمت فتوق کل ما فيه فساد صومک، و اذا حججت فتوق ما يحرم عليک في حجک و عمرتک، قال: و کل عمل تعمله فليکن نقيا من الدنس » (8)

حضرت امام فرمود: هنگامي که مؤمن عمل خويش را نيکو انجام داد خداوند اعمال او را مضاعف مي گرداند و هر عمل نيکي را (تا) به هفتصد برابر اجر و ثواب مرحمت مي فرمايد. و اين قول خدا در قرآن است که مي فرمايد: و خدا براي کسي که بخواهد اضافه تر و بيشتر از هفتصد برابر مي گرداند. (آنجا که مثال مي زند:

مثل الذين ينفقون اموالهم في سبيل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل في کل سنبلة ماة حبة و الله يضاعف لمن يشاء و الله واسع عليم (9).

عمل نيک و خالص تا هفتصد برابر بلکه بيشتر پاداش داده مي شود

پس نيکو کنيد اعمال خويش را آن اعمالي که براي ثواب انجام مي دهيد، وي گفت عرض کردم به امام، که احسان چيست؟گفت، امام فرمودند: هر گاه نماز مي خوانيد رکوع و سجودش را نيک انجام دهيد، و هر گاه روزه مي گيريد پس خويشتن داري کنيد از هر چيزي که باعث فساد روزه شما مي گردد، و هر گاه حج مي کنيد پس از هر چيزي در حج و عمره (مانند تهيه مال حرام و خرج در حج نمودن و. . . ) پرهيز نمائيد و فرمود: هر عملي که انجام مي دهيد پس بايد از هر ناپاکي منزه باشد.

عاليترين عامل بازدارنده از معصيت الله، روزه است

فوائد و خصوصيات روزه، تزکيه و خويشتن داري و سالم نگهداشتن نفس از هردنس و ناپاکي و ستر و حجاب از آتش جهنم است، امام رضا ( عليه السلام) مي فرمايد: «اعلم يرحمک الله ان الصوم حجاب ضربه الله جل و عز علي الالسن و الاسماع و الابصار و سائر الجوارح. . . (10) و قد جعل الله علي کل جارحة حقا للصيام فمن ادي حقها کان صائما و من ترک شيئا منها نقص من فضل صومه بحسب ما ترک منها» . (11)

(اي روزه دار) خداي رحمتت کند، همانا روزه حجابيست که خداوند قرار داده آن را بر زبانها و گوشها، و چشمها و سائر جوارح و اعضاء. . . و براستي، خداوند بر تمامي اعضاء و جوارح بدن حقي براي روزه مقرر فرموده است، پس هر کس حقوق اعضاء بدن را در روزه داري خويش ادا کند هر آينه صائم و روزه دار است و حق روزه خويش را ادا نموده، و آناني که به هر اندازه اين حقوق را ناديده گرفته باشند به همان اندازه از فضل و ثواب روزه آنان کاسته مي گردد، يعني روزه اينان داراي ثواب کامل و ابعاد وسيع معنوي نمي باشد.

توصيف روزه کامل و روزه دار واقعي از امام صادق (ع)

سخنان درربار حضرت جعفر صادق پيشوا و رئيس مذهب تشيع در بازداشتن نفس از معاصي و کنترل اعضاء و جوارح بدن از گناه و معصيت الله هنگام روزه داري به شدت مؤثر و مفيد است که بدل مي نشيند که اگر به دقت بنگريم دگرگون و متحولمان مي سازد، جراح مدايني مي گويد: حضرت صادق ( عليه السلام) فرمود: «اذا اصبحت صائما فليصم سمعک و بصرک من الحرام، و جارحتک و جميع اعضاءک من القبيح ودع عنک الهذي واذي الخادم، و ليکن عليک وقار الصيام، و الزم ما استطعت من الصمت و السکوت الا عن ذکر الله و لا تجعل يوم صومک کيوم فطرک، و اياک و المباشرة و القبلة و القهقهة بالضحک، فان الله مقت ذلک » .

هر گاه روز کردي در حالي که صائم هستي، پس بايد گوش و چشم تو از حرام حتما صائم باشد (زيرا صوم به معناي نگهداشتن و امساک نفس و اعضاء و جوارح از ماکولات و مشروبات و هر مبطل ديگر خاصه از دروغ و غيبت و فحاشي و غيره مي باشد، و لذا امام مي فرمايد: ) بايد جوارح و جميع اعضاي تو (از زبان و دست و پا و قلب و غيره) از قبيحات و زشتيها پاک باشد، و از خود دور کني و برهاني کارهاي بيهوده و لغو، و اذيت خدمتگزارانت را، البته لازم است بر تو حلم و وقار و خشوع روزه واقعي، (زيرا روزه دار واقعي آن کسي است که کاملا مراقب و مواظب تمامي شؤون زندگيش باشد که کوچکترين نواقص شرعي و عرفي و اخلاقي از او مشاهده نگردد) و ملزم کن نفست را در حد امکان به سکوت و خاموشي، مگر از ذکر خدا (و کلماتي در حد ضرورت براي رفع نيازمنديهاي زندگي) و روز روزه ات، با روز افطارت را يکسان قرار نده، (يعني در حال روزه بيشتر به ياد خدا باش، بلکه براي هميشه خود را بساز) و بپرهيز در حال روزه از قبله و تمتعات ديگر زنان و مباشرت با آنان و از خنده هاي قهقهه و بلند بلند بپرهيزيد، زيرا خدا از خنده هاي قهقهه خشم دارد، که در قرآن مي فرمايد:

فليضحکوا قليلا و ليبکوا کثيرا جزاء بما کانوا يکسبون (12)

پس بايد که اندک بخندند و بايد زياد بگريند که تا پاداشي باشد به آنچه که کسب مي کردند.

روزه فقط امساک از طعام و شراب نيست

مدايني مي گويد امام ( عليه السلام) سپس فرمود:

«ان الصيام ليس من الطعام و الشراب وحده انما للصوم شرط يحتاج ان يحفظ حتي يتم الصوم، و هو صمت الداخل اما تسمع ما قالت مريم بنت عمران:

«اني نذرت للرحمان صوما فلن اکلم اليوم انسيا» (13)

يعني صمتا.

همانا روزه فقط امساک از طعام و شراب به تنهائي نيست، بلکه هر آينه از براي روزه شرطي است که مي بايستي آن را حفظ کني (از آنچه که باعث نقص است) تا آنکه به کمال برسد، و صوم کامل همانا صوم داخل است (يعني از تمام آلايش دروني منزه باشد که او فقط با صمت و سکوت و دوري از خلق الله تحقق پيدا مي نمايد) .

امام عليه السلام به جراح مدايني فرمود: آيا نشنيدي آنچه که مريم بنت عمران فرمود: براستي من نذر کرده ام براي پروردگار رحمان روزه (سکوت بگيرم) پس امروز با هيچ کسي سخن نمي گويم امام فرمود: حضرت مريم نذر روزه سکوت داشته است.

وقتي روزه مي گيريد چشم و زبان و گوش و. . . خود را نيز حفظ کنيد

«فاذا صمتم فاحفظوا السنتکم عن الکذب، و غضوا ابصارکم، و لا تنازعوا و لا تحاسدوا و لا تغتابوا و لا تماروا و لا تکذبوا و لا تباشروا و لا تخالفوا و لا تغاضبوا و لا تسابوا و لا تشاتموا و لا تفاتروا و لا تجادلوا و لا تتاذوا و لا تظلموا و لا تسافهوا و لا تضاجروا و لا تغفلوا عن ذکر الله و عن الصلاة » .

در اين فراز از سخنان در ربار خويش حضرت فرمود: (اي مدايني) هر گاه روزه گرفتيد، پس حفظ و کنترل نمائيد زبانتان را از دروغ، و چشمانتان را از (هر چه ديدنش بر او حرام است) بپوشانيد، (و در حال روزه) منازعه و دعوا (که لازمه اش بد گوئي و فحاشي است) ننمائيد و به همديگر حسادت نورزيد و غيبت نکنيد و ترش رو و غضبناک نباشيد و با يکديگر دشمني نکنيد و دروغ نگوئيد، (و با زنان) مباشرت ننمائيد، و مخالفت همديگر ننمائيد (آنجا که مخالفت جائز نيست) و نسبت به همديگر خشم و غضب ننمائيد، و همديگر را لعن و ناسزا نگوئيد، و شماتت و ملامت نکنيد، (و در کارهاي خير مثل قرائت قرآن و نماز و ذکر) سستي و بيحالي به خود راه ندهيد، و مجادله نکنيد، اذيت و ظلم (به زير دستان و خدمتگزاران و افراد تحت سرپرستي) ننمائيد، و سفاهت و خود را به حماقت زدن بخود راه ندهيد (حليم و با وقار باشيد) کسي را ضجر و شکنجه ندهيد، و از ياد خدا غافل نشويد و نماز را فراموش ننمائيد، (مراد نمازهاي مستحبي و نوافل يوميه مخصوصا نافله شب را از ياد نبريد)

هنگام روزه سکوت و وقار و صبر و صدق خود را حفظ کنيد

«و الزموا الصمت و السکوت و الحلم و الصبر و الصدق، و مجانبة اهل الشر و اجتنبوا قول الزور و الکذب و الفري و الخصومة و ظن السوء و الغيبة و النميمة » .

نفس خويش را الزام کنيد به سکوت و خاموشي، و حلم و بردباري، و صبر و استقامت، و صدق و راستي، و از اهل شر و فساد دوري گزينيد، و از قول زور لهويات و موسيقي بنيانکن اخلاق، و دروغ، و فريفتن و گول زدن، و خصومت و دشمني با همديگر، و سوء ظن و بدگماني نسبت به يکديگر و غيبت و نمامي و فتنه انگيزي از کل اين اوصاف ضد اخلاق پرهيز نمائيد و اجتناب کنيد.

چون عبد خائف از مولاي خويش به پيشگاه خدا خاضع و خاشع باشيد

«و کونوا مشرفين علي الآخرة منتظرين لايامکم منتظرين لما وعدکم الله متزودين للقاء الله، و عليکم السکينة و الوقار و الخشوع و الخضوع و ذل العبيد الخيف من مولاه خيرين خائفين راحين مرعوبين مرهوبين راغبين راهبين قد طهرت القلب من العيوب و تقدست سرائرکم من الخبث، و نظفت الجسم من القاذورات و تبرات الي الله من عداه و واليت الله في صومک بالصمت من جميع الجهات مما قد نهاک الله عنه في السر و العلانية، و خشيت الله حق خشيته في سرک و علانيتک و وهبت نفسک لله في ايام صومک و فرقت قلبک له، و نصبت نفسک له فيما امرک و دعاک اليه فاذا فعلت ذلک کله فانت صائم لله بحقيقة صومه، صانع له لما امرک و کلما نقصت منها شيئا فيما بينت لک فقد نقص من صومک بمقدار ذلک » .

و (در حال روزه داري) خود را مشرف بر آخرت کنيد و منتظر ايامي (که در پيش داريد) و منتظر وعده هاي الهي باشيد، و زاد و توشه خويش را براي ملاقات ذات اقدس الهي فراهم سازيد، و بر شما باد (در حال روزه) به سکينه و وقار، و خشوع و خضوع به پيشگاه حضرت احديت چون بنده ذليل خائف که از مولايش به شدت مي هراسد، در حالي که آزادند و با اختيار خويش به پيشگاه مولا و آقاي خود احساس خوف و رجا مي نمايند، و خود را در ترس و رعب فرو برده و در عين حال عشق به مولا و ترس از او آنان را بخود مشغول ساخته است، و به حق قلوبتان را از عيبها تطهير و باطنتان را از خبائث پاک مي نمايد، و جسمتان را از تمامي قاذورات و کثافات تميز نموده، و شما را از غير خداوند، بري و بيزار مي کند، و شما را در روزه داريتان به وسيله سکوت به تمام جهات (از دروغ و غيبت و فتنه انگيزي و. . . ) متکي و نزديک به خدا مي گرداند از هر چيزي که در پنهان و آشکار نهي شده، و در نهان و آشکار شما را به خوف و خشيت پروردگار مفتخر مي سازد، و نفست را در حال روزه داريت به خدا بخشيده و دلت را براي او فارغ البال و خالي از هر چه که غير او است مستعد و مهيا مي سازد و تو را براي خدا در آنچه به تو امر کرده و خوانده است منصوب مي گرداند، (يعني کاملا مطيع و منقاد حضرت حق مي شوي) .

«فاذا فعلت ذلک کله فانت صائم لله بحقيقة صومه، صانع لما امرک و کلما نقصت منها شيئا فيما بينت لک، فقد نقص من صومک بمقدار ذلک » .

پس هر گاه تمامي اين اوصاف مذکوره را به جاي آوردي و خود را متصف به آن ساختي پس توبه حقيقت براي خدا روزه گرفتي و حق روزه را ادا نمودي، و انجام بده آنچه را که در (باره روزه) به تو فرموده است که هر چه را ناقص کني و به جاي نياوري از اوصاف روزه و روزه داريت از آنچه که برايت روشن و آشکار است، پس به مقدار آنچه از اوصاف و فضائل روزه را کم کرده باشي از اجر و پاداش آن نيز کم مي گردد.