لطفا منتظر باشید ...
قرآنهاي خطي موجود در كتابخانه ملي تبريزدرياي نور اينجاست
م. حسنبيگي در بين آن گروه از شهرهاي ايران، كه نامشان در زمينه فرهنگ و هنر شهره است، تبريز يك استثنا به شمار ميآيد و عمدهترين دليل اين امر، كتابخانه بزرگي است كه به سال 1335 شمسي با همت مردان علم و عمل آن سامان احداث شده و هماكنون ارزشمندترين منابع خطي ايراني و اسلامي در آن نگهداري ميشود.چندي پيش، ضمن سفري چند روزه به آذربايجان، امكان ديداري مفصل از كتابخانه ملي تبريز فراهم آمد و طي چند روز و هر روز چند ساعت، اين توفيق را يافتم تا به كنكاش در گنجينه كتابهاي خطي اين مجموعه بينظير بپردازم و در آن كاوش، متوجه وجود دهها نسخه نفيس از قرآن مجيد شدم كه مختصات و مشخصات برخي از آنها (تا جايي كه مجال اجازه داده است)، جهت اطلاع قرآن دوستان و قرآنپژوهان به استحضار ميرسد.كتابخانه ملي تبريز، كه بهتر است گنجينه بينظيري از كتابهاي خطي و منابع مكتوب با چاپ سنگي ناميده شود و بياغراق بايد گفت ماهها و چه بسا سالها وقت لازم است تا كسي بتواند تمام كتابهاي موجود در آن را فقط مورد بازبيني قرار دهد، دربردارنده حداقل 70 هزار عنوان كتاب به زبانهاي فارسي، عربي، انگليسي، فرانسوي، آلماني، تركي و... است. به اضافه اينكه بالغ بر 2200 عنوان كتاب چاپ سنگي و 2622 عنوان كتاب خطي در آن نگهداري ميشود، كه بسياري از آنها جزو نسخههاي نادر و بيهمتا به شمار ميآيند. طبق گفته مسؤولان كتابخانه ملي تبريز، به جهت ارزش مادي و معنوي بيش از اندازهاي كه كتابهاي خطي مورد اشاره دارد و از آنجا كه ضرورت حكم ميكند، نسخههاي مذكور به گونهاي نگهداري شود كه از هرگونه آسيب در امان بماند و براثر مرور زمان يا استفاده،دچار فرسودگي نشود، از كليه كتابهاي خطي ميكروفيلم تهيه شده و اقداماتي در حال انجام است تا در آيندهاي نزديك، ميكروفيلمها به روي سي.دي منتقل شود تا پژوهشگران و محققان با سهولت بيشتري بتوانند از آنها استفاده كنند.بخشي از كتابهاي خطي و منحصر به فرد موجود در اين گنجينه را قرآنهايي تشكيل ميدهد كه هر كدامشان نمونه بيهمتايي از لحاظ خط، تذهيب، تشعير، جلدسازي و... محسوب ميشود.
قرآنهاي مشابه
يكي از قرآنهاي بسيار نفيس كتابخانه ملي تبريز، نسخهاي است كه در اختيار مرحوم حاجحسين نخجواني 1 بوده و توسط وي به كتابخانه اهدا شده است. اين نسخه كه با خط محقق، روي كاغذ خانباليغ، يعني كاغذ تهيه شده در چين نگارش يافته، تا چند سال پيش محررش مشخص نبود. ولي اينك گفته ميشود كه در قرن ششم قمري توسط خوشنويسي به نام سيدعلي موسوي هزارجريبي خطاطي شده است. اين قرآن 36×29 سانتيمتري، مهمترين مشخصههايش اين است كه كليه اوراقش مزين به شمسههايي از جنس طلا بوده و شمسهها براي نمايش سجاوند، سجدهها، احزاب و جزوها به كار رفته است. سرسورهها، برخلاف بسياري از ديگر نسخههاي مربوط به اين دوره، طلااندازي ندارد، بلكه با ميناكاري تذهيب شده و عبارت بسمالله الرحمن الرحيم در ابتداي سورههاي آن به 40 نوع نگارش يافته است.قرآن ديگري كه از لحاظ خط، مشابه قرآن مورد اشاره به شمار ميآيد و مانند آن به خط محقق نگارش يافته، نسخهاي است كه تاريخ سال 912 قمري را دارد، بر روي كاغذ ختايي نوشته شده، جلدش چرمي ضربي و كاتبش ناشناخته است و برخلاف نسخه پيشين داراي ترجمه به زبان فارسي ميباشد. قرآن ياقوت مستعصمي
يكي از نوادر موجود در كتابخانه ملي تبريز، قرآني با خط ريحان بسيار عالي، به قلم ياقوت مستعصمي است كه جلد چرمي دارد، روي كاغذ سمرقندي نوشته شده و داراي ترجمه به زبان تركي جغتايي است.قرآن به خط نسخ بيشترين قرآنهايي كه در كتابخانه ملي تبريز نگهداري ميشود، به خط نسخ و از بين آنها، قرآنهاي ذيل قابل اشاره است:1- قرآن مجيد، با خط نسخ، به قلم سليمانبن مكايل كلوان، كه تاريخ كتابت ندارد، ولي محققان آن را از آثار خوشنويسي قرن دهم قمري دانستهاند. اين قرآن كه اندازهاش 5/23×15 سانتيمتر است، داراي 293 ورق، مجدول و مذهب است، روي كاغذ ابريشمي نگارش يافته و در هر صفحهاش 17 سطر نگارش يافته و در ابتدا دو سرلوح زيبا و هنرمندانه با آب طلا و مينا به سبك مكتابها هرات دارد. اين قرآن، جلد سوخت بسيار نفيسي داشته كه براثر مرورزمان از بين رفته و فعلاً فقط يك رويه از جلد اصلي آن را در داخل جلد جديد، با مهارت قاب كردهاند.2- قرآن مجيد، مجدول و مذهب، با خط نسخ، در 189 ورق، با كاغذ هندي، به ابعاد 5/19×12 سانتيمتر، كه كاتبش معلوم نيست. اما افتادگي آن توسط شخصي به نام محمدحسين شيرازي مرمت شده است. اين قرآن، كه هر صفحهاش 19 سطر دارد، داراي جلد چرمي ضربي است و با اين حال از آغاز سوره فاتحه تا آيه بيستم سوره بقره را فاقد است.3- قرآن مجيد، با خط نسخ، به خط سيديوسف نجيب، داراي 208 ورق، كه در سال 1241 قمري، بر روي كاغذ ابريشمي نوشته شده و هر صفحهاش 15 سطر دارد. ابعاد اين قرآن 16×10 سانتيمتر و داراي جلد چرمي ضربي است.4- قرآن مجيد با خط نسخ، به ابعاد 5/11×8 سانتيمتر، در 322 ورق كه بر روي كاغذ هندي نوشته شده و هر صفحهاش 12 سطر دارد. اين قرآن نفيس كه مجدول و مذهب است، كاتبش مشخص نيست و در آغاز دو سرلوح دارد و ابتداي سورهها، آيات علايم و رموز سجاوندي آن را با شنگرف نوشتهاند. دو صفحه از قرآن مجيد به خط محقق متعلق
به قرن ششم هجري
5- قرآن مجيد، به خط نسخ محمدجعفر، شامل 228 ورق، به تاريخ 1132 قمري، به ابعاد 5/11×5/6 سانتيمتر كه بر روي كاغذ ابريشمي تحرير شده و هر صفحهاش 20 سطر دارد. در اين قرآن كه مجدول و مذهب و داراي جلد چرمي ضربي است، دو سرلوح به سبك نگارگري هندي به چشم ميخورد، آغاز سورهها و نشانه سجدهها را با آب طلا و رموز سجاوندي را با شنگرف نوشته و فاصله آيات را با آب طلا پركردهاند.6- قرآن مجيد، به خط نسخ، شامل 32 ورق هفت سطري، به ابعاد 5/24×15 سانتيمتر كه روي كاغذ ترمه نوشته شده و جلد چرمي سوخت بسيار نفيسي دارد. در اين قرآن كه سوره الفاتحه تا آيه 141 سوره بقره را شامل ميشود، دو سرلوح زيبا با مينا و آب طلا به چشم ميخورد و جداول، نشانههاي سجاوندي و فواصل آيات با آب طلاست.7- قرآن مجيد، با خط نسخ عماد محلاتي، به تاريخ 854 قمري، در 453 ورق يازده سطري، كه روي كاغذ سمرقندي نوشته شده و جلد چرمي كهنهاي دارد كه به نظر ميرسد الحاقي باشد. اين قرآن نفيس، مجدول و مذهب دو سرلوح بسيار زيبا با مينا و آب طلا دارد، آغاز سورهها و نشانههاي حزب و جزء آن را با آب طلا نوشته، جداول و نشانههاي فاصله آيات را با آب طلا ترسيم كردهاند و نشانهاي سجاوندي را با شنگرف نوشتهاند.8- قرآن مجيد، با خط نسخ، در 379 ورق 15 سطري، به ابعاد 17×10 سانتيمتر كه روي كاغذ هندي نوشته شده و قبلاً جلد چرمي نفيسي داشته كه از بين رفته و با اين حال يك رويه از جلد اصلي آن را داخل چرمي جديدش قاب كردهاند.اين قرآن، كه دو سرلوح زيبا در صفحات اوليه دارد، تمام سطور اوراقش با آب طلا مجدول و مذهب شده، نام كاتبش مشخص نيست، اما به نظر ميآيد از آثار قرن دهم قمري به بعد باشد.9- قرآن مجيد، به خط نسخ حسين آملي، شامل 196 صفحه، به ابعاد 28×18 سانتيمتر كه به سال 1117 بر روي كاغذ فرنگي تحرير شده است.10- قرآن مجيد، به خط نسخ سيدسليمان در 300 صفحه به ابعاد 16×13 سانتيمتر كه روي كاغذ فرنگي نوشته شده و تاريخ تحريرش مشخص نيست.11- قرآن، به خط نسخ، مورخ به سال 1215 قمري كه نام كاتبش مشخص نيست و گنجينه كتب اهدايي مرحوم حاج حسين نخجواني
به كتابخانه ملي تبريز
روي كاغذ فرنگي نگارش يافته است.12-... و بالاخره يك نسخه قرآن مجيد بسيار فرسوده و ناقص، به ابعاد 29×17 سانتيمتر كه روي كاغذ فرنگي نوشته شده و فقط 187 صفحه از آن موجود است و تاريخ تحريرش دقيقاً مشخص نيست. ولي به نظر ميرسد در دوره قاجاريه تحرير شده باشد.قابل تذكر اينكه يك جنگ مشتمل بر برخي آيات قرآني، با خط نسخ، در ابعاد 26×15 سانتيمتر نيز در كتابخانه ملي تبريز نگهداري ميشود كه نام كتاب و سال تحريرش مشخص نيست. البته، احتمال دارد نسخههاي ديگري از قرآن مجيد نيز در كتابخانه ملي تبريز وجود داشته و از نظر نگارنده دور مانده باشد كه اميد ميرود آگاهان در صورت اطلاع از وجود آنها، براي تكميل اين گزارش، مختصات آنها را اعلام فرمايند.پينوشت:1- مرحوم حاجحسين نخجواني، فرزند حاج عباس نخجواني، از اوائل كودكي علاقه زيادي به فراگيري علم داشت و از ششسالگي در مكتب سيدحسين امين الادبا مشغول تحصيل زبان فارسي و عربي و صرف و نحو شد. وي از افاضل و دانشمندان زمان خود بود و تعداد 838 نسخه خطي و 1857 جلد كتاب چاپي به كتابخانه ملي تبريز اهدا كرد كه هماكنون در مجموعهاي به نام خودش، به نحوي مطلوب و درخور شأن و مقام آن بزرگوار نگهداري ميشود.
