گزارشي از شوراي افتاء مقام معظم رهبري

آقايان هاشمي و مؤمن

ظهور نظامى با بنيادى دينى و استقرار حكومتى بر اساسموازين و احكام اسلامى در عصرى كه گمان مى‏رفت ديگر رسالت اجتماعى دين به پايان رسيده است، صدها پرسش جديد در حوزه احكام، ارزشها، مقررات و قوانين دينى پديد آورد. بيشتر اين پرسشها در عرصه فقه و فقاهت است، كه بار پاسخ آن بر دوش مجتهدان و فقيهان كشور مى‏باشد. بخشى از اين مسايل در حوزه زندگى فردى مسلمين است وبخش بسيارى از اين پرسشها مربوط به روابط اجتماعى و نظامات و مسايل حكومتى. بى‏شك پرسشهاى حكومتى را ولىّ فقيه پاسخ گوست. چه، او آگاه‏ترين فقيه بر امور و مصالح مسلمين و محيط بر حوادث واقعه است. مقام معظم رهبرى چونان كه در اين دو گفتگو مى‏خوانيم،شورايى از مجتهدان طراز اوّل كه هم به مقتضيات زمان آگاه و هم مبانى، منابع و قواعد فقهى را نيك دريافته‏اند، تشكيل داده‏اند تا مباحث نوپيداى فقهى نظام اسلامى را با ديدى واقع بينانه و جامع، از منابع اسلامى استنباط كنند. در اين شماره با دو تن از آن جمع مبارك به گفتگو نشستيمتا نيم رخى از چگونگى آن جلسه را نظاره‏گر باشيم.

مصاحبه با حضرت آيت اللّه سيد محمود هاشمىفقه اهل بيت: با تشكر از اين كه وقت‏خود را در اختيار مجلهقرار داديد، لطفاً بفرماييد حضرت عالى، از چه زمانى در جلسه شوراى افتاء مقام معظم رهبرى شركت مى‏فرماييد؟ بسم اللّه الرحمن الرحيم والصّلاة والسّلام على سيدنا و نبينامحمد و آله الطيبين الطاهرين دقيقاً در نظرم نيست ولى ظاهراً حدود سه سال است كه دراين جلسه شركت مى‏كنم. فقه اهل بيت: ديگر اعضاى اين جلسه فقهى،چه كسانى‏هستند؟ × اعضاى ديگر جلسه، فعلاً عبارتند از: مقام معظم رهبرى(كه علاوه بر اين كه محور اصلى جلسه‏اند، علاقه شديد به جلسه دارند و منظم و فعال شركت مى‏فرمايند) رئيس قوه قضائيه، فقهاى شوراى نگهبان، آيت اللّ‏ه مهدوى كنى، رياست ديوان عالى قضايى و آيت اللّه محمدى گيلانى. فقه اهل بيت: لطفاً بفرماييد در جلسه شورا،چه موضوعاتى‏و با چه اهدافى مطرح مى‏شود؟ همان گونه كه از نام جلسه پيداست، هدف، بررسى دقيقفقهى مسايل مبتلابه جامعه اسلامى است، اعم از مسايل مربوط به مشكلات نظام جمهورى اسلامى، يا مسايل مستحدثه و نوپيدا و يا مسائلى كه كمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبيق با نيازهاى امروز جامعه اسلامى، نياز به بحث و بررسى و نگرشى دوباره دارند. اين موضوعات، گاه از سرى مسائلى است كه از مقام معظمرهبرى، استفتاء مى‏شود و ايشان دستور مى‏دهند كه به بحث و بررسى گذارده شود و يا از سرى مشكلاتى است كه از طريق ديگر اعضاى جلسه، بويژه آنان كه مسؤوليتهاى قضايى و اجرايى و يا قانونگذارى دارند، مطرح مى‏شود. به هر حال، در اين جلسه، بحث از موضوعات مستحدثه و زنده است كه جاى بحث و بررسى آنها در مباحث فقهى، خالى است و مورد نياز جامعه مى‏باشد. روشن است كه بحث در اين گونه موضوعات، تلاش جدّىمى‏طلبد و از مواردى است كه توانايى مجتهد و فقيه را به آزمايش مى‏گذارد و گرنه بحث در مسائلى تكرارى و موضوعاتى كه مفصّل پيشينيان بدانها پرداخته‏اند، نشاندهنده قدرت و هنر يك فقيه نيست. فقه اهل بيت: شكل كار و روش تحقيق و بررسىچگونه است؟ شيوه كار اين گونه است كه افراد، به تناسب علاقه، فراغت وآمادگى كه دارند، موضوعى را به انتخاب خود يا پيشنهاد ديگر اعضاء، براى تحقيق بر مى‏گزينند. پس از گزينش، به دنبال تتبع و تحقيق مى‏روند و آن را با مبانى فقهى و استدلالى و اجتهادى، به نگارش در مى‏آورند، آن گاه براى بررسى و اظهار نظر ديگر اعضاء، نوشته را در اختيار آنان قرار مى‏دهند. سپس طى جلسه، يا جلساتى موضوع تحقيق شده، توسط نويسنده در جمع مطرح مى‏گردد و انتقادات و پيشنهادات ديگران را مى‏شنود و پس از بحث و بررسى، آنچه را پذيرفت، در نوشته خود اعمال مى‏كند. فقه اهل بيت: آيا براى تحقيق در موضوعات،زمان خاصى‏هم تعيين مى‏شود؟ × خير. همان گونه كه گفتم، اين مباحث، نوعاً موضوعاتنوپيدايند و يا كمتر بحث‏شده‏اند. از اين روى، مدت زيادى مى‏طلبد تا شخص مبانى فقهى و اجتهادى مساله را بيابد و آنها را به تقرير در آورد.گاه، در ضمن تحقيق، دامنه بحث گسترده مى‏شود و فروعات مختلفى پيدا مى‏كند. گاه انتقادات و پيشنهاداتى كه مى‏شود و نويسنده بايد پاسخ‏گوى آنها باشد، موجب مى‏گردد كه كامل كردن آن زمان بيشترى ببرد. هر چه موضوع جديدتر و يا انتقادات به آن بيشتر باشد، مدت زمانى بيشترى را به خود اختصاص مى‏دهد. اين است كه براى اين گونه بحثها، نمى‏توان سقف زمانى مشخصى را در نظر گرفت. افزون بر اين، تدوين آن، وقت فراوان مى‏خواهد. فقه اهل بيت: آيا نتايج اين تحقيقات بناىكار دستگاههاى‏اجرايى، قضايى و قانونگذارى نظام جمهورى اسلامى قرارمى‏گيرد؟ × البته قانون اين جلسه اين نيست كه حتماً، نتايج تحقيقاتشمورد استفاده دستگاههاى اجرايى، قضايى و قانونگذارى قرار گيرد، ولى از آن جايى كه موضوعهايى كه طرح مى‏شوند، بيشتر مشكلات محل ابتلايى نظامى جمهورى اسلامى بوده و اعضاى جلسه هم، افراد تصميم گيرنده در نهادهاى قضايى، اجرايى و قانونگذارى هستند، طبعاً نتايج اين جلسه مى‏تواند براى آن آقايان در اين زمينه، كارگشا باشد، بويژه آن دسته از مسائلى كه پاسخ‏گوى آنها، شخص مقام معظم رهبرى است كه تحقيقات انجام شده با توجه به حضور فعال ايشان در جلسه، مى‏تواند مورد استفاده در پاسخ به استفتائات قرار بگيرد. به عنوان مثال، موضوعى كه اخيراً در جلسه شورا مطرحگرديد و مورد استفاده دستگاه قضايى قرار گرفت، ديه بود كه پرداخت ديه، به چه صورت بايد باشد، آيا به صورت اجناس، يا خير؟ فقه اهل بيت: فرموديد: مقام معظم رهبرى محور اصلى و ازافراد جدّى آن جلسه‏اند. آيا كثرت اشتغالات معظم له و همچنين برخى ديگر از اعضا، مانع از حضور كيفى آنان نمى‏شود؟×آنچه در اين جلسه مهم است، حضور جدّى با مطالعه و ارائهنظرات دقيق و پيشنهادات و انتقادات حساب شده است و در اين جهت، مقام معظم رهبرى،با وجود اشتغالات و مسؤوليتهاى سنگين ديگرشان، حضور فعّال داشته، بلكه ايشان، ركن و بانى اصل جلسه‏اند كه بدون حضور ايشان جلسه منعقد نمى‏شود. و بارها مشاهده شده كه ايشان، بيش از ديگران اصرار بر برقرارى جلسه داشته‏اند و در داخل جلسات نيز، در بحث و انتقاد و جمع بندى مطالب، فعّال بوده و نتايج نهايى بحثها را جمع بندى كرده و نقاط ضعف و قوت آن را اعلام مى‏كردند و همواره، به هنگام طرح مباحث، با ايراد انتقاد نقض و ابرام، حل و جواب و دفاع و ... شركت فعالى دارند، بويژه در مسائل نوظهور و مربوط به مسائل اقتصادى و حقوقى. به نظر من انتقادها و پيشنهادهاى ايشان، بسيار جالب ومبتنى بر مبانى صحيح اجتهادى و استدلالى است. و در عين اين كه بسيار مقيدند كه از مبانى فقه جواهرى تجاوز نشود، بر پاسخ‏گويى به مسايل نوظهور اجتماعى و به روز بودن مسايل و موضوعات فقهى مورد بحث نيز، تاكيد دارند و مبانى كه ايشان بر مى‏گزينند، به نتايج‏خوب و مطلوبى مى‏رسد كه پاسخ‏گوى مسايل روز و مشكلات جامعه اسلامى است. فقه اهل بيت: حضرت عالى، تاكنون، چه مباحثى راتحقيق‏فرموده‏ايد؟ اگر فراموش نكرده باشم، برخى از موضوعاتى كه ارائهكرده‏ام، عبارتند از: 1. ذبح حيوان با دستگاههاى جديد.2. مقدار ديه‏اى كه از طرف جانى، به مجنى عليه بايدپرداخت‏شود. 3. ضمان پول اسكناس كه بر اثر تورم ارزش آن كاستهمى‏شود. 4. خسارتهاى جنبى كه از طرف جانى، به مجنى عليه واردمى‏شود، مانند هزينه بيمارستان، بيكارى در ايّام بسترى و ... آيا جانى افزون بر ديه، اين هزينه‏ها را نيز بايد پرداخت كند و ... فقه اهل بيت: مزاياى اين شورا، بر ديگرجلسات استفتاءچيست؟ × مزايايى كه اين شورا دارد، يكى در شكل كار است وديگرى در نوع كار. در جلسات استفتاء مراجع تقليد،معمولاً، كار به اين شكل است كه: مرجع تقليد، در مقام پاسخ‏گويى به مقلدان خود، نظريه خود را به اعضاى جلسه ارائه مى‏دهد، ديگران اگر مطلبى در تكميل آن فتوا و نظريه داشته باشند، ارائه مى‏دهند. بنابراين تنظيم و تبيين و جمع كردن مطالب براى فتوا، به عهده خود آن مرجع است و در محدوده سؤالات استفتاء شده. ولى در اين جلسه، چنانكه عرض شد، يكى از اعضاى جلسه، موضوعى را،از مسائلى كه بدانها اشاره شد براى تحقيق و اجتهاد و استنباط بر مى‏گزيند و آن را پس از تحقيق و تكميل، به ديگر اعضاى جلسه، كه نوعاً، از مجتهدين و صاحب نظر بوده و از سطح علمى بالايى برخوردارند، ارائه مى‏دهد و طى ساعتها، بحث و بررسى مى‏گردد. شخص محقق، بايد پاسخ‏گوى انتقادات و مدافع نظريه خويش باشد. و در حقيقت، روى هر موضوع، دو بار كار تحقيقى واجتهادى مى‏شود: يك بار شخص محقق و يك بار، جمع آقايان شركت كننده.از نظر نوع كار هم، چنانكه اشاره كردم، موضوعات و مسائلى كه در اين جلسه به بحث گذاشته مى‏شود، نوعاً، مسايل جديد و مشكلاتى است كه نظام اسلامى و جامعه امروز ما، با آن درگيرند. اين كه معتقديم، باب اجتهاد مفتوح است و از افتخارات فقه پوياى ما، مشخصه باز بودن باب اجتهاد، در اين است كه بتواند مسايل زنده روز را پاسخ‏گو باشد. بويژه مسائلى كه پس از پيروزى انقلاب اسلامى و الگو شدن حكومت اسلامى به وجود آمده است. امروز، مجتهد، بايد بتواند بر مبناى فقه جواهرى در اين مسائل جديد اجتهاد كرده، پاسخ گويد. هم اكنون، خلاهاى زيادى در بحثهاى فقهى وجود دارد، كه علما و فقهاى حوزه، بايد آنها را به داخل حوزه‏هاى درسى بياورند و با مبانى اجتهادى فقه جواهرى و مبانى اصولى قوى، پاسخ گو باشند. فقه اهل بيت: با توجه به اين كه اعضاى محترم جلسه، هركدام، به نوعى با مشكلات نظام، رو به رويند و اين، در آشنايى بيشتر آنان به موضوعات و مسايل مورد ابتلا، تاثير فراوان دارد، آيا به نظر جناب عالى، اين رويارويى نزديك با مسايل از مزاياى اين جلسه به حساب نمى‏آيد؟× به نظر من، اين هم، يكى ديگر از ويژگيهاى اين جلسهاست; چرا كه اعضاى اين جلسه افرادى هستند كه هم مى‏توانند مبانى فقه جواهرى را به طور كامل و دقيق و عميق بفهمند و هم چون درگير مسايل و مشكلات نظام و جامعه‏اند، در تشخيص موضوع و توجه به ابعاد مختلف مساله، از توانايى خوبى برخوردارند. در نتيجه، بررسيهايى كه انجام مى‏شود، از هر دو بعد، كامل‏تر و دقيق‏تر از بحثهايى است كه اتفاقاً و احياناً در حوزه انجام مى‏گيرد. وجود چنين اعضايى در جلسه، بويژه مقام معظم رهبرى، كهاز بهترين افراد جلسه هستند، مباحث را از هر دو بعد كامل مى‏كند. به نظر من، موضوع شناسى در اين جلسه، بسيار غنى است، همان چيزى كه در استنباط مسايل مستحدثه، بسيار لازم و ضرورى است.به هر حال، اعضاى اين جلسه، با توجه به سطح بالاى علمى و فقاهتى كه دارند، موضوع مورد تحقيق و تتبع را از هر جهت، مورد ارزيابى و تحقيق قرار مى‏دهند. و همان گونه كه گفته شد، پيوندى بين فقه سنتى و مسايل روز انجام مى‏دهند. اين امتياز مهم جلسه است. فقه اهل بيت: اگر در موردى، شناخت موضوع، نياز بهنظرخواهى از كارشناسان داشته باشد چنين چيزى انجام مى‏گيرد؟بله. به عنوان مثال، در همين مساله ذبح با دستگاه، اين كهدستگاه چيست و كارش را چگونه انجام مى‏دهد؟ از توضيحات كارشناسان استفاده شده است. شخص محقق، در صورتى كه نياز بيند از نظر كارشناسان استفاده كند و تحقيق خود را با توجه به نظر كارشناسى به جلسه ارائه دهد، اين كار را انجام مى‏دهد. فقه اهل بيت: آيا بحثها و گفت و گوهايى كه در جلسهانجام‏مى‏گيرد، ثبت و ضبط مى‏شود؟ × متاسفانه خير ولى انتقادات و اشكالاتى را كه محقق بپذيرد،در نوشته درج مى‏شود و اين نوشته‏ها موجود است. و بحمد اللّه اين توفيق پيدا شد كه برخى از آنها، در مجله وزين فقه اهل بيت(ع) منتشر گردد. فقه اهل بيت: آيا تحقيقات اين جلسه را، كه به صورت مقالهارائه مى‏شود، مى‏توان نظريه همه اعضاى جلسه دانست‏يا اين كه نظر خود نويسنده است؟× هر چند امكان دارد تمامى اعضا، يا بيشتر آنان با نظرنويسنده موافق باشند، با اين حال، آنچه ارائه مى‏شود نظر نويسنده است. زيرا چه بسا، برخى افراد جلسه انتقاداتى داشته‏اند كه از نظر نويسنده، چون قبول نيفتاده، در نوشته اعمال نشده است آنچه ارائه مى‏شود، يا خود نويسنده تحقيق و استنباط كرده يا اگر ديگران پيشنهادات و يا انتقاداتى داشته‏اند، پس از قبول آنها نوشته خود را اصلاح كرده كه در نتيجه، آنچه ارائه مى‏دهد، نظرخود اوست. فقه اهل بيت: از اين كه وقت گذاشتيد و بهپرسشهاى ماپاسخ داديد. من هم از زحمات شما متشكرم.مصاحبه با حضرت آيت اللّه محمد مؤمنفقه اهل بيت: با تشكر از اين كه وقت‏خود را در اختيار ماگذارديد، جناب عالى از اعضاى شوراى استفتاء مقام معظم رهبرى هستيد، لطفاً بفرماييد اين شورا، از چه زمانى آغاز به كاركرده و شما چه مدتى است كه در آن شورا حضور مى‏يابيد؟× بسم اللّه الرحمن الرحيمپس از انتخاب حضرت آية اللّه خامنه‏اى از سوى خبرگان، بهرهبرى جمهورى اسلامى، هنوز چهلم امام، رحمة اللّه عليه، فرا نرسيده بود كه عده‏اى از دوستان، گفتند: خوب است به آقا پيشنهاد كنيم، بحث فقهى داشته باشند. در همان روزها، خدمت ايشان رسيدم و دو پيشنهاد به معظم له عرض كردم: يكى اين كه مناسب است جناب عالى، درس خارج فقهى شروع كنيد و مقرر خوبى هم داشته باشيد كه اين مباحث را تقرير كند و به چاپ برسد و در اختيار حوزه قرار بگيرد. ايشان فرمودند: اكنون كه فرصت بسيار اندك است. رفت وآمدها و ملاقاتها زياد است و در ضمن، تابستان است و درسها تعطيل. ان شاء اللّه در آغاز سال تحصيلى، اگر مجالى بود، بحثى را شروع مى‏كنم. پيشنهاد ديگر اين بود كه: جلسه‏اى با شركت آقايان علما وفضلاى حوزه تشكيل شود و در آن جلسه، مباحث مورد نياز نظام مطرح شوند و با حضور حضرت عالى، به بحث گذارده شود و مورد بررسى قرار گيرد. براى اين كار، خوب ست‏شمارى از علماى قم، كه ممخص در بحث و تدريس هستند، در اين جمع باشند، تا اين كه مباحث اين جلسه، در حوزه نيز، انعكاس يابد و اساتيد حوزه هم به اين فكر بيفتند كه مسايل مورد نياز و مبتلا به را در درسهاى خود، مطرح كنند. ايشان، اين پيشنهاد را نيز پذيرفتند و فرمودند: خود شما هميكى از شركت كنندگان باشيد. اسامى تعدادى از علما و فضلا را خدمت ايشان تقديم كردم. حضرت آية اللّه آقاى حاج سيّد محمود هاشمى، از جمله آنان بودند. جلسه فقه، به دستور ايشان تشكيل شد. در آغاز، جلسه، همشبهاى پنج‏شنبه برگزار مى‏شد و هم روزهاى پنج‏شنبه. ولى اخيراً، تنها روزهاى پنج‏شنبه تشكيل مى‏شود. زيرا برخى از آقايان، به خاطر اشتغالات درسى كه در قم داشتند، آمادگى براى حضور در جلسه شب، كمتر داشتند و آن ثمره‏اى كه بايد داشته باشد، نداشت. از اين روى، جلسه، همان روزهاى پنج‏شنبه تشكيل مى‏شود. فقه اهل بيت: در اين جلسه فقهى، چه كسانىعضويت دارند؟× اعضاى جلسه، عبارتند از: فقهاى شوراى نگهبان، آقاىيزدى، رئيس قوّه قضائيه، آقاى سيد جعفر كريمى، آقاى سيّد محمود هاشمى، آقاى مهدوى كنى، و خود آقا. اكنون كه در شوراى نگهبان، تغيير به وجود آمده، در اعضاىاين جلسه، تغييرى به وجود نيامده است. زيرا آقاى هاشمى كه عضو جديد شوراى نگهبان هستند، پيش از اين هم، از اعضاى جلسه بودند و آقاى گيلانى هم، هر چند اكنون عضو شوراى نگهبان نيستند، ولى در اين جلسه فقهى شركت مى‏كنند. فقه اهل بيت: چه موضوعاتى در اين جلسه، به بحثگذارده‏مى‏شوند؟ موضوعات، چند دسته‏اند: موضوعات جديد و مستحدث.موضوعاتى كه سابقه طرح در فقه دارند، ولى نياز به تحقيق و بررسى دوباره دارند. تا به تمامى جوانب و ابعاد آنها توجه شود. موضوعاتى كه مشكلات فعلى نظامند كه از مقام معظم رهبرى استفتاء مى‏شوند و يا از سوى اعضاى جلسه، آنان كه دست اندركار مسايل اجرائى‏اند به ميان مى‏آيد. فقه اهل بيت: لطفاً درباره شكل كار و شيوهتحقيق،توضيحاتى بفرماييد؟ شكل كار، به اين صورت است: پس از آن كه مشخص شد چهموضوعى بايد بررسى گردد، يكى از اعضاء، داوطلبانه، يا به پيشنهاد ديگر اعضاء، موضوع را براى تحقيق بر مى‏گزيند. آن شخص موظف است، نتيجه تحقيق خود را در جزوه‏اى مستدل و مستند، ارائه دهد. جزوه، تكثير مى‏شود و در اختيار اعضاى جلسه قرار مى‏گيرد. پس از مطالعه، در جلسه، يا جلساتى، جزوه خوانده مى‏شود. افراد، هر كدام، نظر انتقادى، يا پيشنهادى در جهت تكميل آن داشته باشند، بيان مى‏دارند. نويسنده اگر نظرات اصلاحى را پذيرفت، جزوه را اصلاح مى‏كند. بحث و بررسى دقيق انجام مى‏گيرد، به حدّى كه اطمينانمى‏آورد، بخصوص براى مقام معظم رهبرى. فقه اهل بيت: لطفاً بفرماييد، حضرت عالىتاكنون چه‏موضوعاتى را براى اين جلسه تحقيق كرده‏ايد؟بنده چون از آغاز در اين جلسه حضور داشته‏ام، موضوعاتزيادى را تحقيق كرده‏ام. از جمله: كالبد شكافى ميت و پيوند اعضا، غسل دادن ميت با دستگاه، غنا، احكام عده زنى كه رحم ندارد، اقدام حكومت به كارهايى كه مزاحمت با حقوق شخصى افراد دارد، تصرفات شخص در ملك خود كه موجب اضرار به ديگرى گردد، حق عفو حاكم در حدّ سرقت، قراءت قرآن زنان پيش مردان و ...البته پاره‏اى از اين بحثها در جلسه بحثى كه در قم، به خواست گروهى از فضلا تشكيل شده بود و مسايل مستحدثه بحث و بررسى مى‏شد، مطرح شده بود و در اين جلسه، تكميل مى‏گرديد. فقه اهل بيت: با توجه به اشتغالات فراوان مقام معظمرهبرى، حضور كمى و كيفى ايشان در جلسه، چگونه است؟حضور كمى، به معناى فيزيكى، بايد عرض كنم: جلسه، قائمبه ايشان است. اگر ايشان حضور نداشته باشند، جلسه، برگزار نمى‏شود. با وجود كثرت كارها، حضور ايشان در جلسه بسيار جدى، با علاقه و اشتياق است. گاهى وقتها، كه بعضى از اعضاى جلسه مى‏خواهند عذرى بياورند براى تعطيلى جلسه، ايشان نمى‏پذيرند. يا مثلاً گاهى وقتها، به خاطر خستگى ايشان، برخى از اعضاى دفتر، از روى دلسوزى، پيشنهاد تعطيلى جلسه را مى‏دهند كه ايشان نمى‏پذيرند. از نظر كيفى هم، انصافاً، با استعداد و بينش دقيقى كه دارند،در مباحث وارد مى‏شوند و به اظهار نظر مى‏پردازند. چند موضوع را هم، خود ايشان، متصدى تحقيق و بررسى بوده‏اند. فقه اهل بيت: بزرگان مراجع، از اين گونه جلسه‏ها كه شوراىاستفتاء ناميده مى‏شود،داشته و دارند، به نظر حضرت عالى، اين جلسه، چه برترى بر آنها دارد؟به نظر من، مهم‏ترين امتياز اين جلسه، شكل كار آن روىموضوعات و مسايل آن است. در جلسات استفتاء ديگر، موضوع كار، مسائلى است كه از مرجع تقليدى، استفتاء شده و آن آقا، نياز مى‏بيند كه در جلسه‏اى درباره آن بحث‏شود. شيوه كار هم، نوعاً بدين گونه است كه مساله مطرح مى‏شود، آقاى مرجع، مطالبى مى‏فرمايند، آقايان ديگر هم، با مطالعاتى كه داشته‏اند، به اظهار نظر مى‏پردازند. و به گونه محدود، دلائل آن مساله بررسى و پاسخ مساله داده مى‏شود ولى در اين جلسه فقهى، كه در محضر رهبر انقلاب برگزار مى‏شود، جداى از اين كه بيشتر، بحث روى موضوعات جديد، يا مورد ابتلاى جامعه و نظام است كه بايد مشكلى را حل كند، هر يك از اعضاى جلسه، به تنهايى موضوعى را مى‏پذيرد و روى آن به تحقيق و تتبع مى‏پردازد و آن را در جزوه‏اى، به گونه‏اى مستدل و بيانى اجتهادى محكم، مى‏نويسد و به ديگر افراد جلسه ارائه مى‏دهد و آنان، جزوه را به دقت مطالعه و نقد و بررسى مى‏كنند. نويسنده، بايد در جلسه‏اى از مبانى و مستندات خود، دفاع كند. چه بسا برخى از موارد جزوه، نياز به بازنگرى و نگارش دوباره پيدا مى‏كند. انصافاً، تهيه چنين جزوه‏اى، كارى بس مشكل است و باكارى كه اعضاى شوراهاى استفتاء معمولى، انجام مى‏دهند، اصلاً قابل مقايسه نيست. امتياز ديگر اين جلسه، كه از تركيب اعضاى آن، نشاتمى‏گيرد، حضور ذهن و آگاهى اعضاء، بر زواياى گوناگون موضوعى است كه مطرح مى‏شود. به تعبير ديگر، افراد اين جلسه، چه شخص مقام معظم رهبرى، چه ديگر افراد، هر كدام، به گونه‏اى با مسايل اجرائى نظام درگيرند و بر دشواريها به خوبى آگاهى دارند و موضوعاتى هم كه به بحث گذارده مى‏شود، بيشتر موضوعاتى است كه نظام و جامعه در رابطه با آنها، مشكل دارند. پر واضح است كه هر چه شناخت موضوع، دقيق‏تر باشد،استنباط و اجتهادى كه به عمل مى‏آيد، دقيق‏تر و كارگشاتر خواهد بود. فقه اهل بيت: آيا نتايج تحقيقات اين جلسه،مرجع كاردستگاههاى اجرايى قرار مى‏گيرد؟ بله. ولى چون اين نظر مقام معظم رهبرى است كه مبناىكار قرار مى‏گيرد، تحقيقات انجام شده اگر براى ايشان قانع كننده باشد و بنظر قطعى برسند، بر اساس آن، نظر خود را اعلام مى‏دارند. ملاك در امور نظام، نظر مقام معظم رهبرى است كه اين جلسه نقش مهمى در آن دارد. فقه اهل بيت: با توجه به موفقيت اين جلسه و نيز جلسه‏هاىهمانندى كه حضرت عالى با گروهى از شاگردان خود داشته‏ايد، گسترش اين گونه جلسه‏ها را در حوزه بين اساتيد، مدرسان و فضلا چگونه مى‏بينيد؟× به فرموده مقام معظم رهبرى، مسايل مورد نياز جامعه ونظام اسلامى كه حوزه بايد پاسخ گوى آنها باشد، بسيار است و حوزه، با وضعيت فعلى،نمى‏تواند پاسخ گوى آنها باشد. اكنون، همين مجمع فقهى جدّه، كه جمهورى اسلامى ايران هم، در آن عضويت دارد و من تا كنون، سه مرحله در آن شركت كرده‏ام، انصافاً موضوعات خوب و نوعاً جديدى در آن مطرح مى‏شود كه پاره‏اى از آنها، نه تنها براى حوزه ما، كه براى دست اندركاران اجرايى نظام نيز، تازگى دارد. هرچند در تحقيق اين موضوعات خيلى عميق نيستند،ولى در طرح موضوعات و ارائه مشكلات فقهى جامعه امروز، حقاً كار مى‏كنند و مسايل جديدى را براى تحقيق عرضه مى‏دارند. حوزه ما، بايد به استقبال اين مسايل و موضوعات برود و همان گونه كه شايسته فقه غنى شيعه است، متقن و مستدل، پاسخ دهد. همان طور كه تا به حال، نمايندگان جمهورى اسلامى ايران، با حضور علمى دقيق خود، موجب تحسين شركت كنندگان شده‏اند. در حوزه‏ها، متاسفانه، به بحث و بررسى روى اين گونهموضوعات، روى خوش نشان داده نمى‏شود، شنيدم، حضرت آية اللّه آقاى وحيد، روزهاى پنج‏شنبه، جلسه‏اى دارند كه گروهى از فضلاى درسشان شركت مى‏كنند و فروعات فقهى را به بحث مى‏گذارند. يك روز پنج‏شنبه، مجموعه‏اى از سؤالات و موضوعاتى را كه در مجمع فقهى جدّه بنا بود طرح شود، برداشتم و خدمت ايشان رفتم. در همان جمعى كه فضلاى درس ايشان هم حضور داشتند، به ايشان عرض كردم: اينها موضوعاتى هستند كه در مجمع جدّه بناست مطرح شوند و ما هم آن جا حضور داريم. خوب است جناب عالى اين موضوعات را به بحث بگذاريد، تا پخته‏تر و متقن‏تر گردد و ما هم بتوانيم قوى‏تر و محكم‏تر حرفهاى خود را بزنيم. كه اين، هم مايه آبروى جمهورى اسلامى خواهد بود و هم بيانگر قوت فقه شيعه.ولى متاسفانه، تاكنون پاسخى و عكس العملى مشاهده نشده است. خودم خيلى دوست داشتم، مباحثه‏اى اين چنين داشتهباشم كه متاسفانه بر اثر اشتغالات بسيار به كارهاى مديريت‏حوزه، همان جلساتى هم كه با برخى از فضلا داشتيم، كمتر شد. اميدوارم دوباره بتوانم آن جلسات را ادامه بدهم. فقه اهل بيت: از اين كه قبول زحمت فرموديد، كمال تشكررا داريم. من هم از شما سپاسگزارم.