نقش خواجه نصيرالدين طوسي در سقوط بغداد افسانه يا واقعيت؟

دكتر علي اكبر حسني

بسياري از مورخان كه به ماجراي سقوط بغداد و قتل خليفه عباسي پرداخته‏اند، هيچ نامي از خواجه نبرده‏اند!

Ÿ

مبارزه خواجه با خرافات خلفا

خلفاي بني عباس در رواج عقايد خرافي خود مبني بر دارا بودن مقام قدسي و الهي بسيار مي‏كوشيدند و علماي اهل سنّت آن را به عنوان كرامت و معجزه خلفا نقل مي‏كردند. از جمله عالِم و منجم مشهور و مقرب هلاكو، حسام‏الدين منجم، به وي گفته بود: اگر وارد بغداد شوي شش فساد رخ مي‏دهد:

1. همه اسبان مي‏ميرند و لشگريان بيمار مي‏شوند.

2. آفتاب طلوع نمي‏كند.

3. باران نمي‏بارد.

4. باد صرصر برمي‏خيزد و جهان بر اثر زلزله خراب مي‏شود.

5. گياهي از زمين نمي‏رويد.

6. پادشاه بزرگ در آن سال فوت مي‏كند.

پس از فتح بغداد، هلاكو، حسام‏الدين را خواست و او را كشت1.

در اين مورد هلاكو خواجه را طلبيد و از او استفسار كرد. خواجه گفت: بسياري از صلحا و صحابه بزرگ شهيد شدند و هيچ فسادي (در اركان) عالم ظاهر نشد. «مأمون» برادرش «امين» را كشت و «متوكل» را پسرش به اتفاق وزرايش كشتند. «منتصر» و «معتز» را غلامان و امرايش كشتند2 فسادي ظاهر نشد.

«ابن طقطقي» شبيه اين نقل را آورده با اين تفاوت كه مي‏گويد: خواجه به شهادت علي و حسين بن علي عليهما‏السلام مثال زد3.

بنابراين، در تاريخ تنها در دو مورد به حضور خواجه اشاره شده است آن هم هيچ دلالتي بر تشويق هلاكو در فتح بغداد، و قتل مستعصم ندارد. زيرا هلاكو از طرف برادرش مأمور به فتح بغداد و در صورت عدم تسليم خليفه، مأمور به قتل او شده بود كه اكثر مورخان آن را يادآوري كرده‏اند.

تلاش خواجه براي حفظ ميراث‏هاي علمي

وجود خواجه اگر هم مسلم باشد، او تنها براي دو كار همت گماشت:

1. تقليل كشتار و جنايات در حد امكان.

2. حفظ ميراث‏هاي گرانبهاي علمي و كتب ارزنده و ناياب كه مغول همه را به آتش مي‏كشيد. چنان كه در فتح قلعه‏هاي «الموت» و «اسماعيليان» چنين كرد. او يك شيعه امامي آگاه بود و از جناياتي كه در گذرگاه تاريخي، توسّط حجّاج، زياد و پسرش و بني اميه و حتي بني‏عباس عليه علويان و شيعه گذشت، اطلاع داشت و لذا به حفظ ميراث آن‏ها همت مي‏گماشت و به همين جهت در پايان عمر خود به كارهاي علمي در دولت فراگير مغول مشغول شد و پس از او دو فرزندش كار پدر را ادامه دادند4.

در زمان سيطره مغول، بسياري از انديشمندان ايران و فرهيختگان مسلمان از جمله برادران «جويني» همراه مغول بودند و خواجه و امثال او بيش از اين نفوذي در خان مغول نداشتند. بعدها چون خان مغول(خدابنده) توسط «علامه» و «خواجه» مسلمان شد، خواجه توانست آنان را از خون‏ريزي بيشتر باز دارد و از تخريب آثار علمي و فرهنگي و آتش‏زدن كتب مفيد و سودمند جلوگيري كند، و حتي موفق شد تا وحشي‏گري و مستي و نيروهاي عظيم تخريبي آنان را مهار كرده و از آنان به نفع اسلام بهره گيرد.

شواهد تاريخي بر نفي نقش خواجه در سقوط بغداد

به همين علت از همراهي و تشويق وي در سقوط بغداد و مرگ خليفه وقت، در منابع موثق و همزمان شيعه و سني تا يك قرن بعد از سقوط بغداد خبري نيست و تنها يك قرن بعد، آن هم تنها توسط «ابن تيميه»، دشمن سرسخت شيعه ساخته و پرداخته شده و سپس توسط نويسندگان بعدي اشاعه يافته است.

شواهد اين ادعا عبارتند از:

1. «ابن طباطبا»(ابن طقطقي، متوفاي 709ق) مورخ نقّاد در كتابش كه در 701ق نگاشته است، احوال مستعصم خليفه وقت و فتح بغداد را نوشته، ولي از خواجه نامي نبرده است جز اين كه5 مي‏گويد: هنگامي كه «ابن علقمي» نزد هلاكو آمد، خواجه او را معرفي كرد6.

2. «رشيدالدين فضل‏الله»، مورخ مشهور عصر مغول نيز مطالبي درباره فتح بغداد دارد و حرف «حسام‏الدين منجم» را در كرامت خليفه آورده است ولي چيزي از خواجه نصيرالدين ندارد7.

3. «ابوفداء» مورخ مشهور عرب و صاحب «المختصر في اخبار البشر»، مطالبي درباره فتح بغداد و حتي شرح حال و نكات مهمي از خواجه آورده است ولي به نقش او اشاره نمي‏كند8.

4. «ابن عبري» (متوفاي 658ق) مورخ و مؤلف معروف مسيحي، بحث مفصلي درباره فتح بغداد آورده9 و از وفات خواجه و علوم مربوط به او بحث مفصلي مطرح كرده است، ولي از مسائل سياسي و نقش او در فتح بغداد و يا تشويق خواجه، سخني نياورده است.

5. «ابن فوطي»، در كتاب «الحوادث الجامعه» كه در سال 657ق نوشته، سقوط بغداد را آورده است ولي اشاره‏اي به نقش خواجه ندارد10.

6. مؤلّف «طبقات ناصري» نيز كه ضمن حوادث سال 658ق از محاصره بغداد و پيروزي‏هاي خيالي و خيانت ابن علقمي بحث كرده است، هيچ اسمي از خواجه نمي‏آورد11.

7. «حمدالله مستوفي» مورخ و جغرافي‏دان قرن هشتم قمري ضمن شرح فتح بغداد هيچ اشاره‏اي به خواجه ندارد12.

8. «محمد بن شاكر كتبي»(متوفاي 764ق) صاحب كتاب «فوات الوفيات»13 از زندگي خواجه و حرف‏شنوي هلاكو از وي سخن به ميان آورده ولي به تأثير خواجه در فتح بغداد و تحريك هلاكو اشاره‏اي ندارد.

9. «ابن وردي» (متوفاي 749ق) مورخ قرن هشتم قمري در تاريخش واقعه بغداد را آورده و درباره نقش علقمي وزير، سخن گفته است ولي سخني از خواجه ندارد14.

او در تعيين سال وفات خواجه از وفات او در سال 671ق و خدمت علمي او به هلاكو و ساختن رصدخانه، سخنان زيادي دارد ولي هيچ اشاره‏اي به تأثير او در فتح بغداد ندارد15.

10. «ذهبي»، رجالي و محدث اهل سنت كه تعصّب ضدّ شيعي دارد(متوفاي 746ق)، ضمن بيان فتح بغداد (656 - 657ق) و بيان موضع علقمي، اشاره‏اي به خواجه ندارد16.

11. «نخجواني» در تاريخ خود كه در سال 724ق آن را نوشته است، ضمن بيان فتح بغداد سخني از خواجه ندارد17.

12. «غساني»(متوفاي761ق)ضمن اهانت‏هاي زياد به «ابن علقمي» در مورد فتح بغداد، اسمي از خواجه و نقش او نمي‏برد18.

13. «ابن كازروني»(611 - 697ق) در كتابش اسمي از خواجه ندارد19.

14. «ابن تغري بردي» بدزبان نسبت به فاطميان و شيعيان در كتاب «النجوم‏الزاهره»،20 ضمن بيان عدم تدبير و عياشي خليفه و گوش سپردن او به ساز و آواز، هيچ اشاره‏اي به نقش خواجه ندارد.

15. «سيوطي» در «تاريخ الخلفاء» با اين كه مثل «ابن وردي» و «ذهبي»، تعصب خاصي نسبت به شيعه دارد، اشاره‏اي به نقش خواجه ندارد و اگر خواجه نقش داشت، اينان به عنوان نكوهش از شيعه آن را بيان مي‏كردند و مي‏آوردند.

16. «اميرعلي» در «مختصر تاريخ‏العرب» ضمن نقل جزئيات جنايات مغول در بغداد و خيانت ابن علقمي، اسمي از خواجه نبرده است21. تا قبل از «ابن تيميه» و سپس شاگردش «ابن قيم جوزيه» و «شيبي» يا «خواندمير»، هيچ اشاره‏اي به نقش خواجه نيست. اين خود دليل بر صحيح نبودن تهمت به خواجه و عدم صحت نقل‏هاي مغرضانه است. «ابن خلدون» در «العبر»، با اين كه شديدا «ابن علقمي» را به باد انتقاد گرفته و مستعصم را مي‏ستايد، از خواجه سخني ندارد.

و «ابن كثير» حنبلي كه خود پيرو ابن تيميّه است و وزارت خواجه براي هلاكو را تأييد مي‏كند، نظريه حضور نقش خواجه را در فتح بغداد رد مي‏كند22.

1. حبيب السير، ج3، ص107.

2. جامع‏التواريخ، ج2، ص706 - 707.

3. فخري، ص189 - 190.

4. سرگذشت و عقايد خواجه‏نصيرالدين‏طوسي، ص78 - 79، تاريخ مغول در ايران، ص297 و تاريخ تشيع در ايران، ص617.

5. الفخري، ص449 - 450.

6. همان، ج7، ص453.

7. جامع‏التواريخ، همان.

8. المختصر في اخبار البشر، ج3، ص193 - 194.

9. تاريخ مختصر الدول، ص270 - 274و ر.ك، ص286 - 287.

10. تاريخ تشيع در ايران به نقل از، تحقيق من وجهة نظر التاريخ، ص87.

11. طبقات ناصري، ص30.

12. مستوفي، همان، ص369 - 589.

13. ابوالفداء، المختصر في اخبار البشر، ر.ك، منهاج السراج، ص 497، ج3، ص 193 و 194.

14. تاريخ ابن الوردي، ج2، ص279 - 281.

15. همان، ص318.

16. دول الإسلام، ص360 - 373.

17. هندوشاه، تجارب السلف، تصحيح اقبال آشتياني / طهوري (تهران، 1357)، ص357.

18. العسجد المسبوك، الملك الأشرف، الغساني، بغداد، دارالبيان، 1975م، ص563 - 622.

19. مختصر التاريخ، ص271 - 273.

20. النجوم الزاهره، ج7، ص64 - 51 - 47.

21. ابن خلدون، العبر، ج3، ص284، چاپ بيروت لبنان.

22. البداية و النهاية، ج13، ص267 - 268.