قرآن بهترين پاسخگوي ابهامات بشري است

احمد بهپژوه

دكتر احمد بهپژوه، كه يكي از چهرههاي برجسته رشته روانشناسي است به سال 1327 در شهر تهران ديده به جهان گشوده و در سال 1353 دانشنامه ليسانس در رشته خدمات اجتماعي را دريافت كرد. و سپس براي ادامه تحصيل راهي شيراز شده و در سال 1359 فوق ليسانس خود را در رشته علوم تربيتي از دانشگاه شيراز دريافت داشته است. دكتر بهپژوه، از همان سال به عنوان عضو هيأت علمي دانشگاه شيراز مشغول به كار شد و در سال 1365 براي ادامه تحصيل به انگلستان عزيمت كرد و در سال 1369 موفق به دريافت دكتري روانشناسي (كودكان استثنايي) از دانشگاه كيل شد و از زمان بازگشت به ايران به خدمات آموزشي و پژوهشي پرداخت.

وي هم اينك استاديار گروه آموزشي مباني رواني آموزش و پرورش است و از تأليفات وي ميتوان به «كودكان چگونه رفتار ميكنند؟»، « جوان و تشكيل خانواده»، «خانواده و فرزندان در دوره ابتدايي»، «چه كسي با چه نوع شخصيتي كدام شغل را انتخاب ميكند؟»، «چهار نوشتار درباره مددكاري اجتماعي»، اصول برقراري رابطه انساني با كودك و نوجوان»، «كمك به رشد گفتار و زبان كودكان عقبمانده ذهني»، «راهنماي زندگي نامه و نظريههاي روانشناسان بزرگ و فرهنگ كودك استثنايي» اشاره كرد. افزون بر اين، وي چندين مقاله به زبانهاي فارسي و انگليسي در نشريات علمي منتشر ساخته و در كنفرانسهاي گوناگون شركت داشته و همچنين «عقبماندگي ذهني» (انجمن عقبماندگان ذهني آمريكا) را اخيرا با همكاري دكتر باقر غباري ترجمه و تأليف كرده است. با دكتر بهپژوه پيرامون انسان و تعليم و تربيت گفتو گويي انجام شد كه ميخوانيد.

چون هدف تعليم و تربيت انسان است، ابتدا توضيح دهيد كه انسان كيست و مفهوم انسانيت چيست؟
قرآن، بهترين پاسخگوي ابهامات بشري است و براي پاسخ اين سئوال نيز بايد به قرآن كريم رجوع كرد، عدهاي معتقدند كه انسان، حيوان متفكر است و من، مخالف اين عقيده هستم، انسان حيوان متفكر نيست، و يا انسان، حيوان ناطق، حيوان ابزارساز و نظاير آن نيست، بلكه انسان، انسان است. انسان موجود يا مخلوقي است با ويژگيهاي خاص خود كه اين ويژگيها در قرآن كريم ترسيم شده است، در قرآن كريم محور بحث، انسان است و اساسا قرآن، كتاب انسان سازي است، همچنين انسان مخلوق ويژهاي است و رابطه او با خداوند رابطه عبد است با معبود كه در اين خصوص جا دارد به چند نمونه از ترجمه آيات شريفه قرآن كريم دراين رابطه اشاره شود.

1ـ خداوند انسان را از خاك آفريده است (انعام، 2)
2ـ همه انسانها را از يك نفس واحد آفريده است (اعراف، 189)
3ـ انسان را بر بسياري از مخلوقات خود برتري بخشيده و گرامي داشته است (اسراء، 70)
4ـ همه موجودات زمين را براي انسان خلق كرده است (بقره، 29)
5ـ مراقب اعمال انسان است (نساء، 1)
6ـ آنچه را در آسمانها و زمين است در تسخير انسان قرار داده است (جاثيه، 13)
7ـ خداوند تبارك و تعالي، در جاي جاي قرآن، انسان را به انديشيدن و تعقل كردن دعوت كرده است (اعراف، 169).

با توجه به اين توضيحات درمورد كيستي و چيستي انسان وارتباطش را با خداوند بفرماييد چطور ميتوان انسان راشناخت؟
ـ شناخت انسان (شناخت خود) مستلزم اين است كه بدانيم تعليم و تربيت چيست؟ هدفهاي تعليم و تربيت چيست و از همه مهمتر اينكه اصول تعليم و تربيت چه تعريفي دارد. مولاي متقيان ميفرمايند: «سودمندترين معرفتها شناخت خود است.»

يعني «انسان شدن» مرهون تعليم و تربيت است.؟
بله! تعليم و تربيت بسيار مهم است. حتي هر پدر و مادري پس از شناخت انسان، چيستي و كيستي او و آشنايي با فلسفه خلقت انسان، بايد به تعليم و تربيت و تعريف آن بينديشند.

تعريف شما از تعليم و تربيت چيست؟
به نظر من تعليم و تربيت مجموعه تلاشها و اقداماتي است كه از بدو انعقاد نطفه تا واپسين دم حيات، براي شكوفاسازي توانهاي بالقوه فرد بهطور همه جانبه تا رسيدن به حداكثر ظرفيت انجام ميشود. البته در اين تعريف چند نكته مهم قابل تأكيد و بحث است:

نكته اول: دراين تعريف جامع، مجموعهاي از تلاشها و فرصتها در امر تعليم وتربيت دخالت دارد، نه يك تلاش يا يك اقدام خاص. به طور كلي درمورد رشد انسان و شدن او مجموعهاي از عوامل به طور مستمر و شبكهاي دخالت دارند.

نكته دوم: اينكه گسترد تعليم و تربيت مانند گستره حيات بسيار وسيع است و از زمان انعقاد نطفه آغاز ميشود، و تا آخرين لحظه حيات استمرار مييابد. همچنين تعليم و تربيت مطلوب بايد به «رشد همه جانبه» و رشد متعادل و متوازن فرد توجه داشته باشد.

آيا در فرايند رشد و تكامل انسان، وراثت هم نقش دارد؟
بله! وراثت حرف اول را ميزند و نقش تعليم و تربيت تنها شكوفاسازي تواناييهاي بالقوه است كه از طريق وراثت به فرد منتقل ميشود. مانند تواناييهاي هوشي. بنابراين، نقش تعليم و تربيت ايجاد كردن استعداد نيست و از اين نظر نميتواند معجزه كند، به بيان ديگر توانهايي بالقوه يا استعدادهايي ذاتي در وجود كودك وجود دارد و پدران و مادران، با فراهم كردن محيط مناسب و مساعد، امكان شكوفايي، بروز و به فعليت رسيدن آنها را ممكن ميسازند.

از نظر مكتب اسلام، انسان كامل و رشيد چه مختصاتي دارد؟
انسان كامل و رشيد انساني است كه از همه ابعاد رشد يافته باشد. از اين رو متخصصان تعليم و تربيت و رشد ذهني يا هوشي همان قدر بها ميدهند كه به رشد جسمي يا بدني.

به همين ترتيب آنها به درس ورزش همان قدر اهميت ميدهند كه به درس هنر يا نقاشي. و همين طور به رشد اجتماعي كودك همان اندازه توجه ميكنند كه به رشد عاطفي او.

به نظر شما اثر بخشترين عامل موفقيت در تعليم و تربيت چيست؟
داشتن رابطه انساني و درست افراد با يكديگر.

رابطه انساني موفق چه نوع رابطهاي است؟
رابطهاي كه تغييرات مطلوب را در فرد ايجاد كند و بين دو نفر تفاهم لازم را بهوجود آورد، به عنوان مثال وقتي والدين با هم رابطه برقرار ميكنند تعليم و تربيت آغاز ميشود. همچنين اگر پدر و مادر موفق رابطهاي سالم با فرزند خود برقرار سازند، در آينده مشكلي نخواهند داشت. بهطور كلي رابطه انساني موجب تسهيل رشد و ايجاد تغييرات مطلوب در فرد ميشود.

در نظام تعليم و تربيت يك جامعه يا يك خانواده، چه چيزهايي بايد وجود داشته باشد؟
در نظام تعليم و تربيت يك جامعه به طور اعم يا همانطوري كه شما اشاره كرديد، در نظام تعليم و تربيت يك خانواده به طور اخص، ميان كليه عاملان تربيتي و تعليمي بايد همدلي، همفكري، همكاري و هماهنگي وجود داشته باشد. در غير اين صورت آن نظام از كارآيي لازم برخوردار نبوده و در ميان متعلمان و متربيان تعارض، چندگانگي اضطراب حاصل ميشود و سرانجام به سلامتي رواني فرد مورد تعليم آسيبهاي شديدي وارد ميآيد. البته در مورد كودكان مهمترين عاملان تربيتي مادر و پدر هستند.

عاملان تربيتي چگونه ميتوانند در كارشان موفق شوند؟
همانطوري كه قبلا ذكر شد: از طريق همدلي، همفكري، همكاري و هماهنگي، كه مولوي در رابطه با آن، گفته است كه:

مرد با نامحرمان چون بنديست اي بسا، دو ترك چون بيگانگان همدلي از هم زباني بهتر است همزباني، خويشي و پيونديستاي بسا، هندو و ترك همزبان پس زبان همزباني ديگرست





Golestan Quran Weekly, Serial 133, No 89