لطفا منتظر باشید ...
خانواده و تربيت / جوانهها الگوي عملي بهترين روش آموزش مسايل ديني به كودكان
محمدرضا مطهري مهمترين روشي كه پيامبر اسلام(ص) همواره با آن سروكار داشت روش عملي بود. پيامبر(ص) به آنچه ميگفت خود قبلاً عمل ميكرد و در اين مرحله به قدري پيش رفت كه اساسا عمل پيامبر اكرم(ص) نيز به عنوان سنت حسنه يكي از منابع فقهي به شمار ميرود. رسول خدا ضمن اينكه خود اسوه عمل بود، سعي ميكرد ديگران را نيز طوري تربيت كند كه سخنانشان با رفتارشان مطابق باشد تا در شنونده بيشتر اثر كند. قرآن مجيد كساني را كه به قول خود عمل نميكنند سخت سرزنش كرده و ميفرمايد: «موجب خشم شديد خداوند است كه بگوييد آنچه را عمل نميكنيد.»1
مسلمانان چون ميديدند پيامبر اسلام به سخنان و عقايد خود پايبند است بيشتر گرايش پيدا ميكردند، زيرا بهترين موردي كه ميتواند تجلي اعتقاد يك فرد باشد همان عمل اوست و تربيت بيش از آنچه از طريق گفتار صورت گيرد، از راه عمل ميتواند انجام شود.2
غريزه تقليد يكي از غرايز نيرومند و ريشهدار انسان است. به بركت وجود همين غريزه است كه كودك، بسياري از رسوم زندگي، آداب معاشرت، غذا خوردن، لباس پوشيدن، طرز تكلم، اداي كلمات و جملهها را از پدر و مادر و ساير معاشرين فرا ميگيرد و به كار ميبندد. انسان در تمام عمر كموبيش از ديگران تقليد ميكند اما در سنين بين يك سالگي تا پنج و شش سالگي بيشتر از اين غريزه برخوردار است. كودك تا مدتي از مصالح و مفاسد واقعي امور اطلاع چنداني ندارد و نميتواند براي كارهايش هدفهاي عاقلانه و درستي تعيين كند. در اين مدت تمام توجهش به پدر و مادر و ساير معاشران است،اعمال و حركات آنها را مشاهده مينمايد و از آن تقليد ميكند.كودك در زندگي نياز به الگو دارد، او نياز دارد كه بفهمد چه بايد بكند، چه نوع رفتاري را از خود بروز دهد، در برابر امور و دشواريها چه موضع و راه حلي را بايد در پيش بگيرد، چگونه خود را با امور مواجه كند.3
بدين جهت خداوند تبارك و تعالي، رسول اكرم(ص) را به عنوان بهترين سرمشق براي جهانيان معرفي ميكند:«لَقَدْ كان لَكُمْ في رَسُولِاللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ.»4
رسول خدا(ص) در طول تاريخ، بزرگترين و بهترين سرمشق بشريت بود. او قبل از اينكه با گفتار خود راهنماي خلق باشد با رفتار خويش بهترين مربي بود.كودكان از راه چشم بيش از گوش امور را فرا ميگيرند. تحقيقات روانشناسان اين مطلب را اثبات كرده است كه 75% يادگيريهاي ما از طريق چشم، 13% از طريق گوش، 6% از طريق لامسه، 3% از طريق چشايي و 3% از طريق بويايي است. بنابراين بر والدين و مربيان است تا حدي كه ميتوانند سعي كنند با عمل خويش كودكان را به راه صحيح و سعادت رهنمون و هدايت نمايند، چون زبان عمل از زبان سخن بسيار گوياتر و نافذتر است.شاعر نيز ميگويد: دو صد گفته چو نيم كردار نيست.امام صادق(ع) ميفرمايند: «كُونوا دُعاةَ النّاسِ بأَعْمالِكُمْ وَ لاتَكُونُوا دُعاةً بِاَلْسِنَتِكُمْ؛5
مردم را با رفتار خود به حق رهبري كنيد، نه با زبان خويش.»
شهيد بهشتي در توضيح اين حديث گفته است: اگر سؤال شود كه انحطاط مسلمين از كي آغاز شد، انحطاط تشيع از چه زماني پديد آمد؟ ميگوييم از زماني كه زبان، درازتر و عمل ما نارساتر شد، از وقتي كه ما پرحرف ولي كمعمل يا بدعمل شديم. دوستان، ايمان عبارت است از يك نوع تابش نور، داراي روشني و گرما با هم از قلب انسان مؤمن برميخيزد و در قلب و دل ديگران مينشيند، بيآنكه زبان در ميان واسطه باشد.6
لذا والدين بايد بدانند كه كودكان در تمام اوقات شبانه روز همانند يك دوربين فيلمبرداري از تمامي حركات و سكنات آنان فيلمبرداري نموده و رفتارهاي خوب و بد آنان را تقليد مينمايند، لذا بر والدين است كه ابتدا خودشان را اصلاح نموده و براي فرزندان خويش بهترين الگو باشند و سپس از طريق پند و نصيحت، داستان و قصه و ... آنان را با خوب و بد زندگي آشنا نمايند.اميرالمؤمنين علي(ع) فرمود: «پندي كه هيچ گوشي آن را بيرون نميافكند و هيچ نفعي با آن برابري نميكند، پندي است كه زبان گفتار از آن خاموش و زبان كردار بدان گويا است.»7
اميرالمؤمنين علي(ع) فرمود: كسي كه از اصلاح خويش عاجز و ناتوان است، چگونه ميتواند ديگران را اصلاح كند؟8
دكتر فريده مصطفوي درباره تهذيب و تربيت عملي امام خميني چنين ميگويد:«كارهاي ديني به ما ديكته نميشد، در خانواده وقتي ما رفتار امام(ره) را ميديديم، خود به خود در ما تأثير ميگذاشت و هميشه سعي ميكرديم مثل ايشان باشيم، ولو اينكه مثل ايشان نميشديم.از نظر تربيتي، خود ايشان براي ما يك الگو بودند، وقتي كاري را به ما ميگفتند «انجام ندهيد» و ما ميديديم ايشان در عمرشان آن كار را نميكنند، قهرا ما هم انجام نميداديم. مثلاً به ما ميگفتند «بايد نماز بخوانيد» خودشان از نيم ساعت به ظهر وضو ميگرفتند و مشغول نماز خواندن ميشدند و ما هم داخل حياط مشغول بازي كردن بوديم. يك مرتبه هم نيامدند صدا كنند «دخترها! بايستيد براي نماز، بياييد، من ايستادهام، پشت سر من يا خودتان نماز بخوانيد.» ايشان تمام سال، اول اذان نماز ميخواندند ولي يك بار هم به ما نگفتند كه: «الان دست از كارتان برداريد، موقع اذان است، دست از بازيتان برداريد و بايستيد براي نماز.»9
وقتي كه امام در باره نماز و اهميت دادن به آن خودشان عامل بوده و با زبان عمل با فرزندانشان حرف ميزدهاند مسلما تأثيرات عميقي بر عمق روح و روان فرزندانشان ميگذاشتند. بر طبق نظر روانشناسان پدر و مادر اولين، مؤثرترين و مطمئنترين الگو در نزد كودكان ميباشند.يكي از صاحبنظران تربيت ديني نوشته است: غالب رفتارهاي انسان بر اساس يادگيري استوار است و اولين و مهمترين پايگاه يادگيري، كانون خانواده است، زيرا خميرمايه شخصيت انسان در خانواده تكوين مييابد و نگرشها، رغبتها، رفتارهاي خوشايند و ناخوشايند نسبت به پديدههاي مختلف، از خانه سرچشمه ميگيرد.وي در ادامه ميافزايد: پايدارترين و در عين حال خوشايندترين يادگيريها، يادگيري غير مستقيم يا مشاهدهاي است. در اين نوع يادگيري، يادگيرنده مطابق رغبتها و انگيزههاي خودآگاهانه و بدون هر گونه جبر و فشار رواني، همه حواس خود را متوجه رفتار مورد نظر ميكند و با نوعي احساس خوشايندي و عاري از دشواري بر دانستهها و تجارب خويش ميافزايد. اگر اولياء و مربيان بتوانند بسياري از رفتارهاي مطلوب و احساسات خوشايند را به طور غير مستقيم و يا ضمني از طريق بهرهگيري از وجود الگوهاي رفتاري، در كودكان و نوجوانان به وجود آورند، فوقالعاده ارزشمند و مؤثر خواهد بود.در يادگيري ضمني و يا مشاهدهاي به جهت آنكه يادگيرنده آگاهانه و داوطلبانه به موضوع يا رفتار خاصي دقت ميكند، از نگرش مثبت و انگيزه قوي و غني برخوردار است، كمتر دچار فشار ذهني و خستگي شده، از دامنه توجه وسيعتري بهره ميبرد، در حالي كه در آموزشهاي مستقيم هميشه چنين نيست و ممكن است يادگيرنده يا دانشآموز نسبت به موضوع يادگيري، رغبت و انگيزهاي از خود نشان ندهد و زودتر خسته شود.در يادگيري مشاهدهاي ويژگيهاي الگو براي كودكان و نوجوانان فوقالعاده حايز اهميت است، هر قدر الگوهاي بزرگسال براي كودكان مطلوبتر، محبوبتر و جذابتر باشند، ميزان تأثيرپذيري بيشتر و پايدارتر ميشود.كودكان رفتار الگوهاي مطلوبشان را بسيار دوست ميدارند و مايلند كه با آنان همانندسازي كنند و رفتاري همسان رفتار الگوهاي خود داشته باشند. نماز خواندن كودكان خردسال نيز رفتاري است كه ابتدا آن را از طريق مشاهده آموخته و احساس خاصي نسبت به آن پيدا كردهاند. همان طوري كه اشاره شد، در خانواده نحوه نماز خواندن والدين، چگونگي نگرش آنها نسبت به نماز، تلقي آنها از اهميت و عظمت نماز، رفتار آنها قبل از ايستادن به نماز، هنگام اقامه نماز و بعد از اتمام نماز، از جمله عوامل بسيار مهمي است كه در ايجاد و پرورش حس مذهبي، بخصوص تمايل به نماز خواندن در كودكان دخيل است.در اين زمينه آنهايي كه كودك و نوجوان با ايشان ارتباط متقابل دارند، مثل پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ، دايي، عمه، خاله، عمو، معلم و مدير، بيشترين مسؤوليت را عهدهدار هستند.10
پيامها و نتايج
* يكي از بهترين، مؤثرترين و پايدارترين روشهاي يادگيري مفاهيم آموزشي، اخلاقي، ديني، روش الگويي (يادگيري مشاهدهاي) ميباشد.* والدين هنگامي ميتوانند بر روي كودكان تأثير بگذارند كه بين افكار، گفتار و رفتارشان همگوني و هماهنگي وجود داشته باشد.* وجود الگوها به قدري در اسلام حايز اهميت است كه عمل پيامبر(ص) به عنوان يكي از منابع فقهي به شمار ميرود و در قرآن تأكيد زيادي بر روي الگوها خصوصا الگوي حسنه شده است.* در يادگيري مشاهدهاي، چون يادگيرنده آگاهانه به رفتار خاصي دقت ميكند و از نگرش مثبت و انگيزه قوي برخوردار است، كمتر احساس فشار ذهني و خستگي ميكند.* روانشناسان از روش اسوهاي به عنوان يكي از بهترين، مطمئنترين و پايدارترين روشها ياد كرده و حتي نظريهاي تحت عنوان يادگيري اجتماعي توسط آلبرت بندورا مطرح شده كه در مجامع و محافل علمي طرفداران زيادي پيدا كرده است.* نماز خواندن رفتاري است كه ابتدا از طريق مشاهده آموخته ميشود و تمام كساني كه به نحوي با كودك در ارتباطند در اين زمينه داراي مسؤوليت ميباشند تا صحنههاي نماز را به صورت خوشايندي براي كودكان ترسيم نمايند.* كودكان بيشتر از عملكرد والدين تأثير ميپذيرند تا گفتار و نصايح آنان.* حضرت امام خميني(ره) با آگاهي از اصول، راهها و روشهاي تربيت كودكان، و به پيروي از ائمه اطهار عليهمالسلام با كودكان خود و ديگران رفتاري اصولي و منطقي داشته و آنان را با عملكرد خويش به مسايل ديني دعوت ميكردند.1 ـ صف، آيه 3.2 ـ تاريخ آموزش و پرورش اسلام و ايران، ص 202.3 ـ تعليم و تربيت اسلامي (مباني و روشها)، ص110 ـ 108.4 ـ احزاب، آيه 21.5 ـ سفينةالبحار، ج 2، ص 278.6 ـ روزنامه جمهوري اسلامي، 21/7/1370.7 ـ غررالحكم، فصل نهم، شماره 162.8 ـ آگاهي و مسؤوليت، به نقل از غررالحكم آمدي روايت 1 ـ 5.9 ـ پا به پاي آفتاب، ج1، ص100.10 ـ روشهاي پرورش حس مذهبي كودكان، ص17 و 16 و 15و 12.* ستوده، اميررضا، پا به پاي آفتاب، گفتهها و ناگفتهها از زندگي امام خميني(ره)، ج1، نشر پنجره، 1373.* شكوهي يكتا، محسن، تعليم و تربيت اسلامي (مباني و روشها)، دفتر تحقيقات و برنامهريزي و تأليف كتب درسي آموزش و پرورش، 1370.* محمدي ريشهري، محمد، آگاهي و مسؤوليت، دارالتبليغ، 1336.* افروز، غلامعلي، روشهاي پرورش احساس مذهبي (نماز) در كودكان و نوجوانان، انتشارات انجمن اولياء و مربيان، 1371.* روزنامه جمهوري اسلامي، 21/7/1370.* الماسي، محمدعلي، تاريخ آموزش و پرورش اسلام و ايران، نشر دانش فروز، 1374.
