مسجد جامع قزوين

مسعود نصرتي

مسجد جامع قزوين از بناهاي ارزشمند دوره اسلامي ايران است كه بصورت چهار ايواني ساخته شده و شامل شبستان گنبددار، مناره، ايوانهاي رفيع، صحن و رواق است.

بر اساس روايتهاي تاريخي اين مسجد به دستور هارون الرشيد در سال 192 هـ .ق ساخته شده و به روايتي ديگر به دستور هارونالرشيد، قاضي ابوالحسن محمد بن يحيي بن زكريا و صاحب ابي العباس بن سريح ساخته شده كه بعدها به «طاق هاروني» معروف گرديد. و در سال 393 هـ . به توسط ابواحمد كسائي و ساوة منادي مورد تعمير و مرمت قرار گرفت .

در سال 413 هـ . به فرمان سالار ابراهيم مرزبان طبقات صحن بزرگ، دوباره ساخته شد و در سال 509 هـ .ق امير زاهد خمار تاش بن عبدالله عبادي ساختمان مقصوره بزرگ و گنبد و صحن و مدرسه و خانقاه و چاه خانه مسجد را ساخت و در سال 548 هـ . ملك مظفرالدين الب ارغون بن تعش سراچه جداگانه ديگري رو به قبله بنا كرد كه در آن، مجلس تفسير و حديث برگزار ميشد و سرانجام در دوره صفويه بخشهاي وسيعي به اين مسجد از جمله ايوانها، منارهها و رواقها افزوده شد.

صحن و بزرگ و وسيع مسجد جامع كبير قزوين به صورت مستطيل بوده و در چهار جهت آن را چهار ايوان با رواقها در برگرفته است. در وسط صحن حوض بزرگي ديده ميشود. در شمال غربي مسجد، حياط كوچك و در شمال شرقي آن، حياط ديگري واقع است.

ايوان جنوبي كه بزرگترين و زيباترين ايوان مسجد است در سال 1069 هـ .ق توسط شاه عباس دوم صفوي ساخته شده است و به شبستان سلجوقي الحاق شده است.

ازاره ايوان با سنگ و بقيه قسمتهاي آن با آجر تراش بنا شده است و به جاي بندكشي گچي، از كاشيهاي باريك لاجوردي رنگ استفاده كردهاند. ايوان غربي مسجد در سال 1081 هـ .ق توسط شاه سليمان صفوي ساخته شد. در طرفين اين ايوان دو راهروي شمالي و جنوبي است كه به هشتي پشت ايوان ميرفته و در نخستين مسجد در جانب غربي، در اين قسمت بوده كه مسدود شده است.

ايوان شرقي مسجد بين سالهاي 1313 - 1312 هـ .ق توسط باقرخان سعدالسلطنه فرماندار قزوين و به دستور و هزينه ميرزا عليخان اتابك دوباره ساخته شده است.

ايوان شمالي در زمان شاه تهماسب صفوي ساخته شد و در دوره قاجار بازسازي گرديد. در هر دو سوي هر ايوان، رواقهاي ساخته شده كه هر كدام به نام امام جماعت آن زمان كه در اين مسجد پيشنماز بوده، نامگذاري شده است.

در بين رواقهاي جنوبي، دو صفه يكي بنام طاق هاروني و ديگري بنام طاق احمديه يا طاق حلاج قرار دارد.

رواق واقع در ايوان جنوبي و نيز سرداب را سعدالسلطنه به سال 1313 - 1312 هـ .ق و رواق واقع در جنوب ايوان غربي را حاج محمد علي از تجار قزوين در سال 1320 هـ .ق ساختهاند.

طاق هارونيه

اين بخش متصل به دهليز ورودي شرقي و از خشت خام، قطع بزرگ و گل ساخته شده است. مقصوره خمار تاشي يا طاق جعفري در پشت ايوان جنوبي واقع شده كه از بخشهاي باقيمانده از دوره سلجوقي است كه بدست اميرخمارتاش در دوره ملك شاه سلجوقي ساخته شده است.

اين مقصوره به صورت مربع بوده و داراي طاق نماهايي در اطراف است و در قسمت جنوبي آن محرابي از سنگ مرمر با كاشيهاي رنگارنگ تزئين شده و در سمت جنوبي محراب، منبري سنگي ديده ميشود. برفراز شبستان مقصوره، گنبد با شكوهي از دوره سلجوقي به صورت دوپوش ديده ميشود. در داخل با نيم طاقهاي زيبايي در چهار گوشه داخلي طاق ساخته شده است.

سطح خارجي گنبد با كاشيكاري و طرحهاي زيبايي پوشش يافته است. در طرفين شبستان زير گنبد اميرخمارتاش، دو شبستان ديگر نيز بنا كرده كه محل آنها امروزه به آتشكده معروف است.

اين مسجد در قرن هفتم هجري، درهاي متعدد داشته، اما امروزه تنها دو در تودرتو در مشرق و در ديگر در شمال غربي دارد. در شرقي و اصلي مسجد، سردري باشكوه و مجلل دارد.

كتيبه هاي مسجد

كتيبه تاريخي سردر مسجد فرو ريخته و تنها عبارات كوتاهي از آن باقيمانده است: «به سر كاري كيخسرو غلام خاصه شريفه با تمام رسيد كتيبه حاج محمد صالح قزويني 1074» دري كه در جهت آخرين طاقنماي شمالي در سال 1272 هـ .ق باز شده، بالاي اين درگاه كتيبهاي قرآني كه از كاشي لاجوردي است، ديده ميشود. در ايوان جنوبي، در طبقه دوم ايوان، پنج غرفه بنا گرديده كه راه دسترسي به آنها از طريق يك پلكان است. بين اين دو طبقه كتيبهاي باريك و سر تا سري به خط نستعليق و به رنگ لاجوردي در كاشي ليموئي رنگ قرار دارد كه متن آن ساخت ايوان به سال 1069 هـ .ق توسط شاه عباس دوم ميباشد. در بالاي غرفههاي فوقاني، كتيبه ديگري به خط نسخ عالي «سوره جمعه» به رنگ طلايي در كاشي لاجوردي نقش شده و در آخر آن عبارت «غلام شاه ولايت شريف كاشي پز» آمده است.

در طرفين در گاههاي مقصوره زيرگنبد، لوحههايي از سنگ مرمر نصب شده كه بر آن كتيبههايي آز دوره صفويه و قاجاريه در خصوص معافي و پارهاي تحميلات و عوارض نوشته شده است.

در ايوان غربي، در طرفين اين ايوان، كاشيهاي زيبايي كه بر آن دو بيت شعر به خط نستعليق آمده است:

كتيبه مقصوره خمار تاشي

در اين بخش از بنا پنج رشته كتيبه به خطوط مختلف گچبري شده كه هر كدام از كتيبهها از لحاظ هنر حسن خط و زيبائي ارزش و مقام خاصي دارند.

كتيبه اول به خط ثلث با قلم درشت در هشت ضلع گنبد گچبري شده كه درباره ساختمان گنبد و شبستان آن است كه در زمان ابي شجاع محمد بن ملك شاه بدست ابومنصور خمارتاش بن عبدالله العمادي در بين سالهاي 507 و 514 هـ . ساخته شده است.

كتيبه دوم به خط كوفي درباره وقف مدرسه متصل به مسجد، زمينها و بستانهايي توسط اميرخمارتاش به اين مسجد است.

كتيبه سوم به خط كوفي مارپيچ شامل آياتي از «سوره بقره» است.

كتيبه چهارم به خط نسخ همانند كتيبه درباره وقف به مسجد است.

كتيبه پنجم به خط نسخ درباره وقف و تقسيم آب خمارتاش است.