لطفا منتظر باشید ...
حفاظت و توسعه معماري منظر اماکن مقدس
سيده ندا قاضي زاده ، عليرضا منعام (رهنمودهاي طراحي منظر امامزاده هاشم رشت) چكيده مقابر و آرامگاه‌ها با پتانسيل‌هاي معنوي خود مي تواند تاثيرات ذهني ويژه‌اي را ايجاد كنند. آرامگاه‌هاي قديمي درگوشه و كنار شهرهاي ايران به صورت طبيعي و ارگانيك به صورت فضاي زيارتي- تفرجگاهي شكل گرفته و به كمال رسيده اند. در حال حاضر بقاع بسياري در كشور قرار گرفته كه گنجينه هاي ارزشمند ميراث تاريخي، مذهبي تمدن ديرينه ايران به شمار و سيما و منظر كلي آنها در ذهن هاي بسياري از مردمان ماندگار است. ساماندهي منظر امامزاده ها با حفظ سيماي تاريخي آنها در تبديل اين اماكن به قطب گردشگري مذهبي نقش بسزاي دارد. بنا به روايتي قدمت بقعه امام زاده هاشم به هشت قرن پيش مي‌رسد. بناي آن بارها بدليل جنگ و بلاياي طبيعي ويران و از نو برپا شده است. اكنون مجموعه كوه‌ها، تپه‌ها و ساختمان بقعه جز محيط حفاظت شده قرار دارد. جايگاه ممتاز امامزاده هاشم از لحاظ اقليمي و جغرافيايي علاوه بر قابليت معنوي، فرصت مناسبي براي ايجاد فضاي جمعي است. موقعيت امامزاده در مجاور راه علاوه بر زوار، ساير گردشگران را به عنوان فضاي استراحت بين راهي جذب مي‌نمايد. امامزاده هاشم اولين توقفگاه در جاده تهران - رشت پس از وارد شدن به خطه سبز و مرطوب شمال است. وجود بناي امامزاده بر روي تپه‌ي مجاور جاده به صورت ميل راهنما و پيچش جاده در کنار آن احساس ورودي به فضاي ديگر را تقويت مي‌کند. تپه‌اي سنگي كه در بالاي آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه كرده اند؛ تصويري يكسان از امامزاده هاشم در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترك براي همگان پديد آورده است. حفظ اين تصور مشترك و تقويت آن در ضمن پاسخگويي به نياز مسافران بين شهري و زوار به نحوي كه هويت امامزاده را دارا باشد، اساس هرگونه برنامه ريزي و طراحي در اين سايت مي باشد. امامزاده هاشم با توجه به موقعيت جغرافيايي و پيشينه تاريخي خود داراي هويتي منحصربه فرد مي باشد و بهسازي و مرمت معماري اين فضا بدون توجه به هويت منظرين آن ميسر نيست. با توجه به موقعيت خاص، منظر عمومي ومحيط زيارتي-تفرجگاهي آن، تصوير و خاطره مشتركي در ذهن زوار و رهگذران شكل گرفته كه حفظ منظر عيني و ذهني آن در هر گونه بهسازي بناي امامزاده و محيط اطراف آن مي بايست، مد نظر قرار گيرد. كليد واژه : 1- معماري منظر 2- امامزاده هاشم 3- اماکن مقدس 4- ديد و منظر 5- سيماي عمومي مقدمه
در حال حاضر 7 هزار بقعه متبركه در كشور قرار گرفته كه گنجينه هاي ارزشمند ميراث تاريخي، مذهبي تمدن ديرينه ايران به شمار مي آيند. ساماندهي وضعيت امامزاده ها با اهداف گوناگوني از جمله تاثير فرهنگي، اجتماعي، سياسي و ديني بر جامعه انجام مي شود. تقويت بنيان هاي ديني، ظهور و بروز كرامت ها و گشايش مشكلات مردم، بهره برداري در قالب فضاهايي براي گذران اوقات فراغت و تقويت وحدت ملي از ديگر كارايي هاي اين اماكن تاريخي مذهبي به شمار مي آيد. جاذبه هاي گردشگري، شرح حال و جذابيت هاي زندگي امامزاده ها و بزرگان تاريخ ما، مورد علاقه جهانگردان است، اما در زمينه ارايه اين موارد، کار چنداني صورت نگرفته است. مي توان از بناي امامزاده‌ها در قالب مجتمع هاي فرهنگي و گردشگري و به منظور توسعه تعامل مردم با اين مجموعه‌هاي تاريخي، مذهبي استفاده كرد . سوال تحقيق
توسعه معماري منظر اماكن مقدس مبتني بر تحليل چه عواملي است؟ محدوده معيارهاي حفاظت و توسعه معماري منظر اماكن مقدس چيست؟ رهنمودهاي طراحي مجموعه امامزاده هاشم رشت بر اساس چه معيارهاي شكل مي گيرد؟ محدوده دخالي در سيماي عيني و ذهني مجموعه امامزاده هاشم تا چه حدي مجاز مي باشد؟ فرضيه
توجه به بستر طرح و حفظ هويت مذهبي از نکات اصلي در ساماندهي و طراحي منظر اماكن مقدس مي باشد، بطوريکه در ضمن جوابگوي نيازهاي مخاطبان، آرامش و قداست فضا تحت شعاع مسائل ديگر قرار نگيرد. امامزاده‌ها و قبرستان‌ها از ديرباز جاذبه گردشگري براي مردم ايران داشته اند و براي گذران اوقات فراغت توامان با موقعيت مذهبي و زيارتي آنها استفاده مي‌شده است. حفاظت و توسعه معماري منظر اين اماكن علاوه برتقويت سيماي مذهبي ارائه خدمات مناسب به زوار و گردشگران را بايد دربر گيرد. ارائه رهنمودهاي طراحي مبتني بر سه اصل تاكيد بر هويت تاريخي، حفظ سيماي محيطي و ايجاد خدمات گردشگري مطلوب در سايت اماكن مقدس مي باشد كه با تلفيق اين سه حوزه به تعريفي جامع از برنامه طراحي معماري منظر اين اماكن مي توان رسيد. روش تحقيق
به منظور ارائه مدلي جهت اثبات فرضيه به تحليل و ارائه رهنمود طراحي منظر امامزاده هاشم رشت، در قالب نمونه موردي پرداخته شده است. اين مدل بر پايه برداشت اطلاعات اوليه و تحليل و تلفيق داده‌ها طراحي و منجربه ارائه رهنمودهاي براي طراحي منظر مجموعه گشت. برداشت اطلاعات اوليه شامل نقشه هاي پايه و داده هاي محيطي، اطلاعات توصيفي محيطي بستر طرح، جمع آوري نظرات کارشناسان و استفاده‌كنندگان مي‌باشد. تحليل حريم ها، طرح هاي بالادست، تلفيق مطالعات پايه و برداشت تصوير ذهني استفاده‌كنندگان تلفيق تحليل ها شامل مطالعات توصيفي و برنامه ريزي مکاني اطلاعات، ارائه ضوابط برنامه جامع تدوين رهنمودهاي طراحي
هويت؛ تاريخچه بقعه امام زاده هاشم
تاريخ دقيق احداث بقعه امام زاده هاشم بن محمد بن عبدالله بن حمزه بن محمد حنيفه بن علي بن ابي طالب مشخص نيست. در كتاب قدمت بنا در هشت قرن پيش برآورد مي‌شود. ولي در سال 1349 با تخريب بناي اطراف بقعه مباركه بناي خشتي با گنبد تخم مرغي شكل مشاهده شده كه قدمت آن به سال چهارم هجري قمري تخمين زده شد. آنچه تاريخ نشان مي دهد در حدود سال 1246 هجري قمري حاكم رشت منوچهرخان معتمد الدوله در زمان فتحعلي شاه قاجار دستور مرمت راه رشت به قزوين را داد. در سال 7-1246 طاعون در گيلان شيوع يافت و در طي چند هفته نصف جمعيت رشت بالغ بر چهل هزار نفر هلاك شدند. در كتيبه اي موجود در مسجد جامع رشت نقش شده در سنه 1279 ناصر الدين شاه، عايدات ده سراوان را پس از حذف ماليات براي نگهداري جاده رشت منجيل و تغييير كاروانسرا و ... مازاد را وقف تعمير بقاع متبركه و مساجد اين ايالت كرده است. منوچهر خان بناي اين امامزاده را تغيير اساسي و بعدها هم مكرر بقعه را تعمير كرد. در جنگ جهاني اول، بر اثر احتراق مهمات و قورخانه روسها در تپه بالاي امامزاده هاشم، بناي بقعه و صندوق و ساير امامزاده از ميان رفت. روايت است كه وقتي رضاخان سردار سپه براي مقابله با سردار جنگل به رشت رفت. از جلو اين ساختمان مخروبه و سوخته رد شد ، نذر نمود در صورت موفقيت اين ساختمان را تجديد بنا نمايد. پس از بازگشت به تهران تجار رشت طي تلگرافي موضوع را يادآوري نمودند، دستور داد تلگراف كنندگان از عهده انجام نذر برايند. لذا تجار رشت ساختمان جديدي را روي بقعه بنا نمودند كه احتمالا قسمتي از بناي قديمي آن نيز حفظ شده است. جاده قديم رشت به قزوين پس از گذشتن از كاروانسراي شاه عباسي كه توسط منوچهرخان تعمير شد به كوه امامزاده هاشم مي رسيد. جاده با شيب تندي از كوه بالا مي رفت و پس از طي كردن حدود يك كيلومتر از بين تپه اي كه بقعه مباركه روي آن قرار داشت مي گذشت، اكنون اين جاده تغيير مسير داده و از پايين تپه و كنار رودخانه سفيدرود مي گذرد. در جريان جنگ جهاني اول و مبارزات ميرزا و يارانش اين بقعه آسيب فراوان ديد و در سال 1352 بنا با شيوه معماري اسلامي مرمت شد. براي آخرين بار زلزله رودبار در سال 1369 صدمات جدي بر آن وارد ساخت. (ساعد سميعي، 1380 ) بقعه امامزاده هاشم از سال 1372 تا كنون به طور گسترده بازسازي و مرمت شده و تاسيسات آن گسترش يافتند. پس از پايان مرمت محيط اطراف، اداره اوقاف به احداث ساختمان هاي متعددي مانند زايرسرا، حمام، هتل و بازار افدام نموده است كه اين عناصر چهره امروزي مجموعه زيارتي ـ مذهبي را شكل مي دهند.[ii] ديد و منظر، سيماي عمومي امامزاده هاشم
سيماي محيط طبيعي
با حضور عناصر طبيعي و مذهبي رشته كوه ها، رودخانه و باغات و بقعه امامزاده هاشم سيما و هويت سايت شكل گرفته است. استخوانبندي آن بر بستري تاريخي و طبيعي استوار است. بررسي چشم اندازهاي بيروني و دروني سايت نشانگر تشكيل بافت غالب مناظر از كوه ها و ارتفاعات پوشيده از جنگل يا جلگه هاي سرسبز بعنوان زمينه غالب و گنبد بقعه در پس زمينه پوشيده از جنگل است. رودخانه سفيدرود
رودخانه، محل تمركز ديدهاي اصلي و از طريق ايجاد رشته اي طويل، سراسري و پيوسته با پيوند دادن فضاهاي زراعي، باغ ها و شاليزارها بصورت مارپيچ از دره كنار سايت گذر مي‌كند. تپه هاي كم ارتفاع مجاور
فرم تپوگرافيك دره ها و تپه هاي، به نوعي معناي بصري ويژه و مطلوبي به محدوده مورد مطالعه مي بخشد. كوه ها با چشم اندازي زيبا و قابل توجه از دور و نزديك، گاه بصورت نماهاي باز و يا همراه با فضاهاي انسان ساخت و يا فضاهاي زراعي سبز قابل رويت مي باشند. سيماي محيط مصنوع
طرح آزاد راه رشت - قزوين
آزادراه در حال احداث قزوين - منجيل - امامزاده هاشم از آزاد راه قزوين - زنجان در حدود 5/18 كيلومتر بعد از ايستگاه عوارضي قزوين منشعب و در حدود 25 كيلومتري شهر رشت (امامزاده هاشم ) خاتمه مي‌يابد. بقعه امامزاده هاشم
امامزاده هاشم بر روي يک تپه طبيعي در کنار جاده تهران رشت واقع شده است. بناي امامزاده در طي قرن هاي متمادي بارها بازسازي و مرمت گرديده است و هر بار سبک و اسلوب متفاوتي در معماري آن استفاده شده است سيماي ذهني
بقعه قاب شده در ميان درختان بر روي ديواره سنگي در كنار راه تصويري است كه ساليان دراز به مسافران لبخند مي‌زند و آنها را به زيارت بزرگ مدفون در مزار مي‌خواند. جاذبه اين تصوير علاوه بر زائران، مسافران و عابران را نيز به درون دعوت مي‌كند. تصوير 3: تحليل سيما و منظر مصنوع و طبيعي مجموعه تصوير 4: حوزه بندي كلي مجموعه و مسيرهاي دسترسي موجود عملكردي چندگانه؛ كاربري هاي كلي مجموعه
مجموعه امامزاده هاشم داراي چند كاربري متفاوت در نتيجه موقعيت ويژه اقليمي و جغرافيايي است كه از دير باز پذيرايي گردشگران زيادي بوه است. امامزاده
بناي امامزاده شامل دو قسمت مسجد و صحن اصلي است كه دو گنبد بر روي هر قسمت قرار دارد؛ گنبد صحن امامزاده، از سمت جنوبي و بر فراز تپه از لابه لاي درختان قابل رويت و به عنوان نشانه سايت محسوب مي گردد. قبرستان
از گذشته تا به حال قسمتي از اطراف حرم مطهر به قبرستان اختصاص داده شده است كه از سال 1360 توجه بيشتري به محوطه قبرستان شده است. فاصله ورودي تا امامزاده و همچنين قسمت شمالي آن تماما توسط قبرها، احاطه شده است. قبرها بر روي شيب واقع شده اند و با رانش زمين در حال حركتند. اقامتگاه بين راهي
بازارچه امامزاده هاشم به طرح سنتي در سال 1358 ساخته و در اطراف حياط مركزي شكل گرفته است؛ اما به دليل كور بودن ديد از جاده تنها مغازه هاي رديف اول مورد استفاده واقع شده است. در امتداد اين مغازه ها و جداره جاده، واحد هاي تجاري ديگري به صورت خودجوش رشد كرده اند. [iii] هتل امامزاده در سال 1372 تاسيس شده و به دليل جاينمايي هتل در كريدور محصور و به وجود آمدن مشكلات اقليمي و همچنين نداشتن ديد و منظر به مناظر اطراف و امامزاده مورد استقبال واقع نشده است. (پژوهشكده فرهنگ و هنر، 1384) با احداث آزادراه تهران- شمال ارتباط امامزاده با طرف ديگر جاده قطع و مغازه هايي در آن سمت در حال احداث هستند، بدون وجود پل ارتباطي بين طرفين جاده براي استفاده، ايمن نخواهند بود. ورودي
موقعيت ويژه امامزاده هاشم به عنوان اولين توقفگاه بعد از ورود به خطه شمال، وجود امامزاده بر روي تپه كه تصويري ويژه براي عابران پديد آورده است مكاني مناسب براي جاينمايي ورودي پهنه شمالي از سمت آزادراه قزوين- رشت مي باشد. امامزاده هاشم رشت درست در جايي است كه بايد ميل راهنما باشد. بر فراز تپه اي در كنار پيچ جاده و در جاييكه مسير راه عوض مي شود. (پير نيا، 1370: 264-269) تصوير 5: مجموعه هتل و عملكردهاي پيرامون امامزاده تصوير 6: مجموعه ورودي بازارچه و تجاري هاي حاشيه جاده اصلي نتيجه گيري
حفاظت و توسعه معماري منظر اماكن مقدس و ارائه رهنمودهاي طراحي براي اين اماكن مبتني بر سه اصل تاكيد بر هويت تاريخي، حفظ سيماي محيطي و توجه به خدمات گردشگري پيرامون اماكن مقدس مي باشد كه با تلفيق تحليل اين سه حوزه به تعريفي جامع از برنامه طراحي معماري منظر مي توان رسيد. اماكن مقدس با داشتن پتانسيل مذهبي، فضاهاي مناسبي براي طراحي فضاهاي تفرجگاهي مي‌باشند. ايجاد تاسيسات لازم براي گردشگران مي‌تواند علاوه بر زائران دعوت كننده قشرهاي ديگر هم باشد. هويت؛ تاريخ و قدمت
خطه سر سبز شمال، استعداد جذب مسافر و ايجاد مکاني براي تفريح و استراحت را تقريبا در اکثر نقاط دارا مي باشد. اما باعث به وجود آمدن اين مجموعه، دليلي وراي مسائل طبيعي و اقليمي مي باشد. با توجه به روحيه مردم ايران، ويژگي مذهبي بودن محيط، انگيزه اصلي براي مراجعت مسافران مي باشد که با ساير پتانسيل هاي موجود، اين گرايش پررنگتر گرديده است. ديد و منظر؛ سيماي محيط طبيعي و مصنوع
وجود مناظري همچون رشته كوه ها، رودخانه، باغات و بقعه امامزاده هاشم سيماي منطقه را شكل مي‌دهند. بقعه امامزاده در ميان اين عوامل قاب شده و جاينمايي آن با توجه به ويژگي زمين و ايجاد نظرگاه طبيعي بر روي تپه سنگي صورت گرفته است. توجه به منظره و نظرگاه به طور توامان در طراحي منظر سايت مي‌بايست مد نظر قرار گيرد. عملكردي چندگانه؛ كاربري هاي كلي
با توجه به موقعيت خاص سايت در حاشيه جاده قزوين - رشت مجموعه مي بايست طوري طراحي گردد تا علاوه بر تامين نيازهاي مسافران و رانندگان و فضايي براي توقف کوتاه مدت استراحت و تفريح در فضاي باز مهيا كند. همچنين به نقش ورودي خطه شمال و كاربري هاي اطراف امامزاده بخصوص فضاي قبرستان و فضاهاي خدماتي مجموعه مي بايست توجه نمود. رهنمودهاي طراحي منظر امامزاده هاشم
امامزاده هاشم اولين توقفگاه در جاده پس از وارد شدن به محيط سبز و مرطوب شمال است. از اينرو براي مسافران از نظر جغرافيايي در ورودي پهنه شمالي قرار دارد. در برنامه فيزيكي و مباني نظري براي طراحي محيط هاي باز مجموعه مي‌بايست اين مسئله مد نظر قرار گيرد. در طراحي مجموعه سعي شود عنصري دروازه گونه در مقابل ديد مسافران قرار گيرد تا حس ورودي در ذهن رهگذران به صورت عيني در محيط تجلي يابد. وجود بناي امامزاده بر روي تپه ي مجاور به صورت ميل راهنما و پيچش جاده در کنار آن حس ورودي آنرا تقويت مي کند كه در راستاي نگهداري سيماي آن در ذهن مردم بايست تدابير خاص انجام داد. حفظ تصور مشترك، تپه‌اي سنگي كه در بالاي آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه كرده اند؛ تصويري يكسان از امامزاده هاشم در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترك براي همگان پديد آورده است كه در تمامي مرمت ها و گسترش هاي معماري منظر مجموعه امامزاده هاشم مي بايست مد نظر قرار گيرد. منابع
قاضي زاده، سيده ندا (1384) مجموعه گردشگري امامزاده هاشم، کارشناسي ارشد معماري منظر، دانشگاه تهران ساعد سميعي، علي اصغر (1380) گزارش تاريخي بقعه امامزاده هاشم، تهران پژوهشكده فرهنگ و هنر(1384) مطالعات طراحي محوطه و بازبيني وضع موجود آستان مقدس امامزاده هاشم رشت؛ تهران، معاونت پژوهشي دانشگاه تهران - پيرنيا، محمد كريم (1370) آشنايي با معماري اسلامي ايران؛ تهران، دانشگاه علم و صنعت ايران [i] مطالعات پايه اين مقاله مستخرج از پايان نامه كارشناسي ارشد معماري منظر سيده ندا قاضي زاده با عنوان مجموعه گردشگري امامزاده هاشم در دانشگاه تهران مي باشد، بدينوسيله از زحمات استاد راهنما، جناب آقاي دكتر اديبي قدرداني مي گردد. [ii] از نظر حفظ محيط مجموعه كوه ها و تپه ها و ساختمان بقعه يعني محيط حفاظت شده اعلام شده است. متاسفانه تصرفات عمده اي در آن انجام شده كه بكلي منظره اصلي منطقه را از بين برده است. [iii] به دليل وجود جاذبه هاي موجود و فقدان طرح جامع در مجموعه تجاوزهاي بسياري از سوي همسايگان به داخل سايت گرديده است و دستفروشان و دوره گردها به صورت پراکنده وجود دارند. البته در سطح محدودي تعدادي از تجاري ها به صورت بازارچه در کنار امامزاده ساماندهي شده اند.
