حيات وحش ايران - حیات وحش ایران نسخه متنی

حيات وحش ايران

سام خسروي‏فرد

آذرماه 1385

متن زير معرفي كتاب مجموعه حيات‌وحش ايران است كه در شماره 209 ماهنامه جهان كتاب، آذرماه 85 به چاپ رسيد. بخش كتاب سكوي تهران‌اونيو از نوشته‌هاي ارزشمند نشريه جهان كتاب سود مي‌برد.

محيط زيست و حيات‏وحش ايران همواره مورد بي‏مهري بوده است. افزايش روزافزون انواع آلودگي‌ها، تخريب بخش وسيعي از زيستگاه‌هاي کشور و آمار کاهش شمار جانوران که پيوسته از سوي کارشناسان و مسئولان محيط زيست در رسانه‏هاي گوناگون انتشار مي‏يابد، نشانه‏هايي از اين بي‏مهري و عدم توجه است. در چنين شرايطي، طبيعي است که بازار نشر همداستان با اين بي‏مهري، حتي گوشه چشمي به انتشار آثار زيست محيطي نداشته باشد. اما با انتشار کتابي درباره ايران و حيات‏وحش آن به زبان انگليسي در خارج از کشور و معرفي و نقد آن توسط سايت‏هاي اينترنتي، روزنه اميدي در دل طبيعت دوستان پديد آمد.

پاييز سال گذشته کتاب مجموعه حيات وحش ايران نوشته {اسکندر فيروز} از سوي انتشارات "تاروس" منتشر شد و انعکاسي چشمگير در شبکه جهاني وب داشت.

دوستداران طبيعت و کساني که تاريخچه حفاظت از محيط زيست را مرور کرده‏اند، نويسنده اين اثر را «پدر محيط زيست ايران» را مي‏دانند. در واقع پس از آنکه "کانون شکار" در سال 1346 به "سازمان شکارباني و نظارت بر صيد" تبديل شد، فيروز رياست آن را به عهده گرفت. با تلاش‌هاي او اين سازمان در سال 1350 به "سازمان حفاظت محيط زيست" تغيير نام داد و دامنه فعاليت آن نيز گسترش يافت. سپس در سال 1353 يکي از مهمترين قوانين زيست محيطي کشور با عنوان «قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست» تصويب شد، قانوني که پس از گذشت 33 سال هنوز رنگ کهنه‌گي به خود نگرفته و مي‏توان به آن استناد کرد. در اين دوران سازمان حفاظت محيط زيست، بخش‌هايي از طبيعت را که داراي ارزش‌هاي منحصر به فردي بود با عنوان مناطق چهارگانه تحت حفاظت قرار داد تا از هرگونه تخريب در امان بماند و به عنوان ميراثي ارزشمند در اختيار نسل‌هاي بعد قرار گيرد. مناطق چهارگانه ايران، با نامهاي "پارک ملّي"، "اثر طبيعي ملّي"، "پناهگاه حيات‏وحش" و "منطقه حفاظت‌شده"، در حالي انتخاب مي‏شدند که برخي کشورهاي مترقي آن روز به تازگي در اين عرصه گام بر مي‏داشتند و اصطلاح حفاظت از طبيعت براي بسياري از کشورها همچنان بي‏معنا بود. در اين دوران دو کتاب ارزشمند درباره پرندگان و پستانداران ايران با همکاري کارشناسان طراز اول بين‏المللي از سوي سازمان محيط زيست منتشر شد.

در يکي از مراسمي که هر سال به مناسبت گراميداشت روز انعقاد «کنوانسيون حفاظت از تالابهاي مهم بين‏المللي و زيستگاه پرندگان آبزي» برگزار مي‏شود، دبيرخانه اين کنوانسيون از اسکندر فيروز به عنوان «پدر تالابها» ياد کرد؛ چرا که تلاشهاي او سبب شد تا در سال 1349 اين کنوانسيون در رامسر منعقد و از آن پس به نام «کنوانسيون رامسر» شناخته شود. سال بعد از آن، فيروز رئيس اجلاس سازمان ملل براي آماده‏سازي کنوانسيون‏هاي مربوط به کنفرانس جهاني استکهلم شد. در سال 1351 وقتي نخستين کنفرانس جهاني محيط زيست در استهکلم برگزار شد، او نايب رئيس اين اجلاس بود. در خلال سالهاي 1352 تا 1354 به عضويت هيئت مديره اتحاديه جهاني حفاظت [1] در آمد و از سال 1354 تا 1356 نايب رئيس اين اتحاديه و عضو هيئت امناي صندوق جهاني حيات وحش و طبيعت [2] شد. در تيرماه 1356 علاوه بر آنکه از رياست سازمان حفاظت محيط زيست استعفا کرد، رياست اتحاديه جهاني حفاظت را نيز نپذيرفت. او همچنين از سال 1350 تا 1357 دبير کل "مؤسسه گياه‏شناسي ايران" بود و تأسيس مؤسسه گياه‏شناسي و باغ گياه‏شناسي و همچنين طرح زيست محيطي "پرديسان" را در کارنامه فعاليت‌هاي خود دارد.

اسکندر فيروز تاکنون چندين کتاب و مقاله درباره طبيعت و محيط زيست ايران نوشته است. آخرين اثر او به زبان فارسي، کتابي است با عنوان حيات وحش ايران، مهره‏داران که از سوي مرکز نشر دانشگاهي منتشر شد و در سال 1380 نخستين "جايزه علم مهرگان" را به خود اختصاص داد. اين کتاب تا امروز -- و پيش از چاپ اثر مورد بحث اين نوشته -- کاملترين مرجع مربوط به حيات وحش ايران بوده است. به عبارت ديگر، کتاب مجموعه حيات وحش ايران نسخه انگليسي و تکميل شده اثري است که 7 سال پيش در دسترس خوانندگان فارسي زبان قرار گرفت.

کتاب اخير به معرفي تمام گونه‏هاي حيات وحش ايران پرداخته است و مي‏توان آن را به دلايل گوناگون، اثري منحصر به فرد تلقي کرد. اغلب کتابهايي که تاکنون در سراسر جهان درباره حيات‏وحش منتشر شده‏اند تنها به يک رده از جانوران پرداخته‏اند. در واقع مجموعه حيات‏وحش ايران از معدود آثاري است که پنج رده مهره‏دار شامل پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزيستان و ماهي‌ها را يکجا معرفي مي‏کند.

کتابها و آثار مکتوب درباره حيات وحش ايران به گونه‏اي باورنکردني ناچيزند؛ اين کاستي البته در زبانهاي ديگر به ويژه انگليسي، که به زباني جهاني بدل شده، چشمگيرتر است. بدين ترتيب کتاب مذکور، تا حد زيادي اين خلاء علمي را برطرف کرده و در اين زمينه اثري پيشگام است.

کتاب با ديباچه‏اي از {پرنس برنهارد} [3] آغاز مي‏شود. او در اين ديباچه يک صفحه‏اي طبيعت ايران و اسکندر فيروز را با ارائه مشخصاتي کلي معرفي مي‏کند. در صفحه مقابل اين ديباچه، نويسنده کتاب، طبق روال مرسوم به تشکر و قدرداني از کساني که او را در تدوين و تکميل اثر ياري داده‏اند پرداخته است.

شالوده اصلي کتاب در واقع با مقدمه‏اي شروع مي‏شود که اطلاعات مفيد و ارزشمندي از پيشينه حيات‏وحش و طبيعت ايران در اختيار خواننده قرار مي‏دهد. اين فصل از کتاب نه تنها براي خوانندگان انگليسي زبان که براي بسياري از ايرانيان آشنا به گذشته طبيعت کشور نيز حاوي مطالب تازه‏اي است و زواياي تاريک تاريخ طبيعي کشور را تا حد امکان روشن مي‏سازد. اين مقدمه 44 صفحه‏اي، بخش‌هاي متعددي را در بر مي‏گيرد که عبارت است از: تاريخچه‏اي مختصر از علم جانورشناسي در ايران، حيات وحش ايران در گذشته و حال، حفاظت و حراست از طبيعت، شبکه مناطق حفاظت شده ايران، سرزمين ايران (شامل اطلاعاتي اجمالي از اکوسيستم‏ها و اقليم کشور) و زيست جغرافيا.

فصل نخست کتاب به پستانداران ايران اختصاص دارد و در 60 صفحه، 168 گونه از اين جانوران را که به 33 خانواده تعلق دارند توصيف مي‏کند. مطالعه خانواده گربه‏سانانِ اين اثر، خط بطلاني بر نظرياتي غيرعلمي مي‏کشد که هر از گاه درباره وجود ببر هيرکاني و شير ايراني در جرايد انعکاس مي‏يابد. در واقع اين جانوران باشکوه حدود 60 سال پيش از طبيعت کشور ما براي هميشه محو شدند و در دام انقراض افتادند. با اين حال مي‏توان اندکي اميدوار بود که شير ايراني هنوز در هندوستان يافت مي‏شود.

فصل دوم در 88 صفحه به پرندگاني مي‏پردازد که تاکنون در ايران شناسايي شده‏اند و 514 گونه و 76 خانواده را شامل مي‏شوند. خزندگان ايران با 199 گونه متعلق به 21 خانواده در فصل سوم معرفي شده‏اند و فصل چهارم 20 گونه دوزيست ايران را که در 6 خانواده جاي مي‏گيرند پيش روي خواننده قرار مي‏دهد. در نهايت، فصل پنجم به ماهي‌هاي آب‌هاي داخلي شامل 173 گونه و 28 خانواده اختصاص يافته است.

پراکنش پستانداران، خزندگان و دوزيستان به تفکيک 28 استان، پراکنش ماهيها به تفکيک حوضه‏هاي آبريز و پرندگان بر حسب مهاجر و بومي، زمستانگذر و تابستانگذر، کمياب و اتفاقي تقسيم‏بندي شده‏اند. به علاوه نويسنده، ذيل نامهاي علمي و انگليسي جانوران، نامهاي فارسي آنها را با بهره‏گيري از آوانگاري لاتين درج کرده است.

يکي از نکات چشمگير اين اثر ارائه وضعيت زيستي جانوران با استناد به معتبرترين مرجع بين‏المللي است. در کتاب مجموعه حيات وحش ايران به «فهرست سرخ سال 2000» [4] اتحاديه جهاني حفاظت استناد شده و جانوراني که در معرض تهديد قرار دارند در سه دسته مهم، شامل «در آستانه انقراض،» «در خطر،» و «آسيب‏پذير» مشخص شده‏اند. بر اين اساس 34 گونه پستاندار، 15 گونه پرنده، 12 گونه خزنده، 2 گونه دوزيست و 7 گونه ماهي ايران در يکي از سطوح تهديد مورد اشاره در بالا قرار دارند.

پشت جلد کتاب، يادداشتي از دکتر {استيون اندرسن} [5] به چشم مي‏خورد که اين اثر را براي علاقه‏مندان طبيعت، دانشمندان و حتي گردشگرانِ طبيعي مشتاق طبيعت ايران سودمند دانسته است. و در يادداشت ديگري، دکتر {ديويد چالينور} [6] کتاب را نشانه تلاش خستگي‏ناپذير نويسنده در حفظ حيات‏وحش برشمرده است.

اين اثر همان‏گونه که اشاره شد، نسخه به هنگام شده کتاب حيات وحش ايران، مهره‏داران است که درسال 1378منتشر شد. در واقع مؤلف پس از گذشت 7 سال از انتشار نسخه فارسي، به تکميل اطلاعات آن پرداخته و اثري کامل - تا زمان انتشار - ارائه کرده است. تنها دو مورد از کمند به روزشدن جسته‏اند: تقسيم‏بندي استانهاي ايران در نسخه انگليسي همچنان مانند نسخه فارسي و براساس 28 استان است. امروز اين عدد به 30 افزايش يافته و به «فهرست سرخ سال 2000» استناد شده است که مي‏شد از نسخه سال 2004 استفاده کرد.

در نهايت بايد به چاپ بي‏نظير، صفحه‏آرايي چشم نواز و کيفيت عالي تصاوير اين کتاب اشاره کرد. تصاوير آن‏چنان شفاف است که گويي جانوران زنده را مقابل ديدگان مخاطب قرار داده‏اند و کلمات با زيبايي خاصي کنار هم چيده شده‏اند که خواننده با کمترين زحمت، بتواند آنها را دنبال کند. بخش‌هايي از برخي صفحات به عمد سفيد گذاشته شده تا تصاوير و واژگان با زيبايي هرچه بيشتر جلوه گري کنند.

با مشاهده اين اثر چند سؤال در ذهن خواننده ايراني نقش مي‏بندد: چرا چنين آثاري با چنين کيفيتي در ايران چاپ و منتشر نمي‏شود؟ چرا انتشار اين اثر در ساير کشورها با استقبال روبه‏رو مي‏شود و سايت‏هاي اينترنتي بي‏شماري به معرفي آن مي‏پردازند اما رسانه‏هاي ايراني به سادگي از کنار آن مي‏گذرند و علاقه‏مندان طبيعت را در بي‏خبري مي‏گذارند؟ و سرانجام چرا محيط زيست و به ويژه حيات وحش کشور که سرمايه‏اي ملّي است براي ما ايرانيان کمترين اهميت را دارد؟

1- "اتحاديه جهاني حفاظت" مهمترين مرجع علمي و بين‏المللي در خصوص طبيعت است.

2- "صندوق جهاني حيات وحش" بنيادي بين‏المللي و مستقل است که در بيش از 90 کشور به امر حفاظت مشغول است.

3- پرنس برنهارد، از فعالان حفاظت از طبيعت و يکي از حاميان اصلي تأسيس صندوق جهاني حيات وحش است.

4- «فهرست سرخ» عنوان اثري است که اتحاديه جهاني حفاظت به طور مستمر منتشر مي‏کند و در آن وضعيت زيستي گونه‏هاي وحشي را از نظر تهديد به انقراض مشخص مي‏سازد.

5- دکتر اندرسن يکي از معتبرترين خزنده‏شناسان جهان است. در کتاب سرزمين ايران کيمبريج، مقاله‏اي از او چاپ شده است. وي همچنين مولف کتاب مارمولک‏هاي ايران است که متأسفانه تاکنون به فارسي ترجمه نشده است.

6- دکتر چالينور، استاد دانشگاه و پژوهشگر بازنشسته مؤسسه تحقيقاتي اسمتسونين امريکا است.