خراسان جنوبي؛ فردوس - خراسان جنوبی، فردوس نسخه متنی

خراسان جنوبي؛ فردوس

فردوس

شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، در استان خراسان جنوبي و در ?? درجه و ?? دقيقه طول و ?? درجه عرض جغرافيايي و ارتفاع ???? متر از سطح دريا در فاصله ??? کيلومتري مشهد قرار داشته و بر طبق سرشماري سال ????، ?????? نفر جمعيت دارد.[?]

ميدان جهاد فردوس

فردوس، امروزه به خاطر انار و زعفران مرغوبش شناخته شده‌است.

پيشينه

امروزه فردوس شهر کوچکي است اما پيشينه تاريخي آن به زمان مادها بر مي‌گردد. اقوام اوليه فردوس را اگر همان گونه که در متون تاريخي کهن مشاهده مي‌شود، ساگارتيان بدانيم، اقوام پارس نژاد و مهاجر بودند که با ديگر اقوام آريائي به جنوب خراسان آمدند.
بررسي‌هاي باستان شناسي و وجود محوطه‌ها و تپه‌هاي باستاني رونق اين ناحيه را تا پيش از اسلام بخصوص در عصر تاريخي به اثبات رسانده‌است. قديمي ترين آثار يافت شده در شهرستان فردوس، توسط باستان شناسان ميراث فرهنگي خراسان متعلق به هزاره دوم پيش از ميلاد است و از آن پس آثاري از هزاره اول، دوران ساسانيان و دوره‌هاي مختلف اسلامي يافت شده‌اند که حاکي از تداوم حيات طولاني اين سامان مي‌باشد.
اين شهر (که در قول مرسوم مردم آن، معمولاً به همان نام «شهر» خوانده مي‌شود) تا سال ???? خورشيدي، تون نام داشته و در متون قديم اغلب به نام بلده طيبه تون ناميده شده‌است. در مکاتبات دوره صفويه، به نام دارالمؤمنين تون ناميده شده‌است.

تون ديروز و فردوس امروز گرچه از سابقه طولاني برخوردار است، ولي نخستين کتاب موجود که از آن نام برده، اشکال العالم جيهاني متعلق به قرن چهارم هجري مي‌باشد. از آن به بعد نام تون به مناسبت‌هاي مختلف در متون و سفرنامه‌ها ديده شده و اغلب از آن به عنوان شهري بزرگ و آباد نام برده شده‌است. دلايل و شواهد تاريخي نشان مي‌دهد که در گذشته‌هاي دور که تون اهميت و اعتباري تاريخي و جمعيتي داشته، به ويژه تا دوران اقتدار اسماعيليه و حتي سده‌هاي پس از آن، به ولايت قهستان تعلق داشته‌است. ايالت تون يکي از مناطق قهستان بوده که بعد از الموت، دومين مرکز مهم فرقه اسماعيليه بوده و تا حمله مغول دوام داشته‌است.

آثار بجا مانده از دژهاي آن دوران، مانند کوه قلعه فردوس، قلعه دختر بشرويه و قلعه حسن آباد هم اکنون نيز قابل مشاهده‌است. در اين دوران، تون در کنار قائن، يکي از دو شهر مهم ولايت قهستان بوده و در دوره‌هاي اخير که قائن اهميت پيشين خود را از دست داده بود، با طبس منطقه واحدي را تشکيل داده و عبارت تون و طبس جاي تون و قائن را گرفت.
جيهاني در کتاب اشکال العالم، از تون به عنوان شهري آباد و بزرگ ياد کرده و ناصرخسرو قبادياني نيز در قرن پنجم خبر از وجود چهارصد کارگاه زيلوبافي در شهر تون داده‌است. مارکوپولو نيز در سفرنامه خود به تون و کاين (فردوس و قاين امروزي) اشاره‌اي کرده‌است.

در تاريخ جهان گشاي جويني نوشته شده مردم شهر تون در حمله وحشيانه مغول‌ها قتل عام شده‌اند و در فرهنگ جغرافيايي آمده‌است که چهل هزار نفر از اسماعيليه در تون قتل عام شدند به طوري که از کشته‌ها پشته و تپه ساخته شده و روي آن تپه، تخت هلاکوخان قرار داده شده‌است. اين تپه که به تخت هلاکو معروف شده بود تا چند دهه قبل در نزديکي خندق فردوس باقي مانده بود که متأسفانه در دهه‌هاي اخير نابود گرديد.

وجه تسميه تون

تون، در «معجم‌البلدان»، سفيدي روي ناخن، در «برهان قاطع»، گلخن حمام، در «مؤيدالفضلا»، جامه شبروي، در «مجمع‌اللغات»، حمام و در «فرهنگ نظام»، خزانه و گنجينه معني شده‌است. حتي به نظر مي‌رسد تون يک لغت چيني باشد و اين شهر را چيني‌ها و توراني‌ها ساخته باشند. اما به دليل مجاورت با طبس که به معني چشمه آبگرم مي‌باشد، بايد مفهوم سرزمين گرم را داشته باشد.

بنابر يک قول ديگر، نام فردوس در زمان ايران باستان، «تابان» بوده‌است که پس از حمله اعراب در زبان عربي تغيير شکل يافته و به صورت تون در آمده‌است. بر طبق اين قول، تابان و تابش که امروزه به نام فردوس و طبس شناخته مي‌شوند هر دو از شهرهاي کهن ايران به شمار مي‌روند.

لهجه فردوسي

مردم فردوس به لهجه فردوسي سخن مي‌گويند. اين لهجه در ميان لهجه‌هاي فارسي در خراسان، يکي از اصيل‌ترين لهجه‌ها به شمار مي‌رود که آهنگ با شکوه زبان پارسي باستان را همچنان به همراه دارد. با اين که اين لهجه از نظر واژگان موجود در آن زيرمجموعه‌اي از زبان پارسي است به دليل تفاوت ساختاري که در صرف افعال و جمله‌بندي با زبان رسمي کشور داشته، نسبت به ساير لهجه‌هاي خراسان تا حدود زيادي از آلوده‌شدن به واژگان بيگانه مصون مانده است. آهنگ و وزن اداي کلمات در اين لهجه به گونه‌اي است که درک آن براي شنونده ناآشنا بسيار دشوار مي‌نمايد به طوريکه اغلب آن را يک زبان و نه لهجه مي‌پندارند. اين لهجه در تمامي سطح شهرستان و بخش‌هايي از شهرهاي مجاور از جمله قائن و گناباد رواج دارد. با اين وجود، اين لهجه در روستاهاي مختلف شهرستان فردوس به صورت‌هاي متفاوت بيان مي‌شود. نکته جالب آنکه لهجه برخي روستاها که فاصله زيادي تا شهر فردوس دارند، کاملاً شبيه مردم فردوس بوده در حالي که لهجه برخي روستاها که تنها چند کيلومتر با فردوس فاصله دارند، تفاوت زيادي با فردوس دارد.

بزرگان فردوس

فردوس زادگاه بزرگان بسياري مانند حاج شيخ اکبر توني (آخوند ملا اکبر)، حاج ملا عبداله فاضل توني، حکيم آقا شيخ محمد حسين فاضل توني، مير توني، و قطب‌الدين حيدر توني (که گفته مي‌شود تربت حيدريه بر مزار او ساخته شده‌است)، دکتر بديع الزمان فروزانفر، دکتر محمد جعفر ياحقي و رند ظريف، کتو مي‌باشد.

آثار تاريخي و نقاط ديدني

مدرسه علميه عليا

باني اين مدرسه فردي به نام مير علي بيک بوده که آن را در اواخر دوره حکومت صفويه بنا کرده و تا سال‌هاي پيش از زلزله سال ????، مورد استفاده طلاب بوده‌است. از مشخصات بارز معماري اين مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعي در قسمت‌هاي مختلف پلان آن مي‌باشد.